O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti
Bitiruv malakviy ishlarini tashkil qilish
Yüklə 2,24 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
12.3. Bitiruv malakviy ishlarini tashkil qilish Bakalavriat yo‗nalishi bo‗yicha ta‘lim olayotgan talabalarning o‗quv jarayoni bitiruv malakaviy ishi yozish bilan yakunlanadi. Barcha ta‘lim yo‗nalishdagi bitiruvchi kurs talabalari yakuniy bosqich jarayonida bitiruv malakaviy ishi yozib, «Bitiruv malakaviy ishlari (BMI) himoyasi bo‗yicha Yakuniy davlat attestatsiya (Ya.D.A.) komissiyalari»da himoya qiladilar 61 . Bitiruv malakaviy ishini bajarishda O‗zbekiston Respubikasi Oliy va O‗rta maxsus ta‘lim vazirligining buyrug‗i bilan tasdiqlangan «Oliy o‗quv yurtlarida bakalavr bitiruv malakaviy ishini bajarishga qo‗yiladigan talablar»ga rioya qilinishi kerak. Bitiruv malakaviy ishni tayyorlash talabalarda o‗rganayotgan muammoga iqtisodiy yondashish, ilmiymetodik adabiyotlarni chuqur o‗rganish, har taraflama tahlil qilish ko‗nikmalarini rivojlantirish o‗z fikrini aniq, asosli mantiqiy izchillikda bayon qilish, nazariy jihatdan umumlashtirish, xulosalar chiqarish va amaliy tavsiyalar ishlab chiqishni o‗rganishga yo‗naltirilgan. «Kasb ta‘limi» bakalavriat yo‗nalishi talabalari mutaxassislik «Maxsus (informatika) fanlarni o‗qitish metodikasi» fani asosida bitiruv malakaviy ishlari yozadilar. Bitiruv malakaviy ish tadqiqot elementlari bilan amaliy masala muammolarni yechish, bilim va ko‗nikmalarini kengaytirishga hamda o‗quv yurtini bitirgach, o‗qituvchi bo‗lib ishlashga tayyorgarliklari darajasini aniqlashga yordam beradi. Bitiruv malakaviy ishlarda quyidagi vazifalar bajariladi: professional faoliyatning dolzarb masalalari mustaqil tadqiq etiladi; o‗rganilayotgan masala, hodisalardagi yangi tendensiyalar aniqlanadi; nazariy bilimlar mustahkamlanadi va rivojlantiriladi; murakkab masala, savollarni tadqiqot elementlarini qo‗llab, yechimini topishga o‗rganiladi; iqtisodiy fanlarni o‗qitishning o‗ziga xos xususiyatlarini hisobga olgan holda samarali dars o‗tish metodlari aniqlanadi; 61 Tojiboyeva D. Maxsus fanlarni o‗qitish metodikasi. – T., 2018-y. – 568 b. 124 o‗rganilayotgan mavzu bo‗yicha nazariy va amaliy dars o‗tish o‗quv jarayonini tashkil etish bo‗yicha tavsiyalar ishlab chiqiladi. Bitiruv malakaviy ishlarga qo‗yiladigan talablar. Kasb ta‘limi yo‗nalishidagi talabalarga bitiruv malakaviy ishlarini bajarish anchagina murakkab, qiyin ish. Chunki ular o‗tiladigan fan bo‗yicha mavzuni chuqur bilishlari, har qanday savolga hozirjavob bo‗lishlari, fandagi yangiliklar, unga e‘tibor beriladigan va hali o‗rganilishi, tadqiq etilishi zarur bo‗lgan masalalardan xabardor bo‗lishlari zarur. Hamda ana shu bilimlarni o‗rganish, qanday yo‗l bilan, qaysi metodlar yordamida talabalar ongiga yetkazish, puxta o‗zlashtirishlarini ta‘minlash yo‗llarini ham o‗rganishlari va ularning barchasini bitiruv malakaviy ishda aks ettirishlari lozim. Bitiruv malakaviy ishida talabaning fanni nazariy jihatdan qay darajasida o‗zlashtirgani, nazariy umumlashtirishi, amaliy xulosalar chiqarishi, zarur axborotni qidirish, tanlash, ularni qayta ishlash va ma‘lum tartibga solish, matnda ifodalashni uddasidan qay darajada chiqqani aks etadi. Bitiruv malakaviy ishga qo‗yiladigan asosiy talab tadqiqot materiali mazmunining ilmiy jihatdan yuqori darajada asoslanganligi, ishonchliligi, obyektivliligini ta‘minlashdir. Bitiruv malakaviy ishga tayyorgarlik tartibi. Talabalarga kafedra tomonidan tasdiqlangan bitiruv malakaviy ishlar ro‗yxatida ko‗rsatilgan mavzularni erkin tanlash huquqi beriladi. Ba‘zida talaba o‗zining variantini ham taklif qilishi mumkin. Lekin u tasdiqlovchi materiallarga asoslangan va dolzarb masala bo‗lishi kerak. Bitiruvchi talabalar ish mavzusini tanlashlarida kafedra tomonidan maslahat uyushtiriladi. Bitiruv malakaviy ishlarni tanlashda talabalar bajargan kurs ishlari, ilmiy doklad mavzulariga yaqin yoki ulardan kelib chiqqan holda yoki kelajakda ishlamoqchi bo‗lgan bitiruv oldi amaliyotini o‗tadigan o‗quv yurtining taklifi bilan mavzu tanlashlari, boshqacha aytganda, boshlagan ilmiy ishlarini davom ettirishlari maqsadga muvofiq bo‗ladi. Mavzular o‗quv rejasi va kelgusida olib boriladigan amaliy faoliyatning xususiyatidan kelib chiqqan holda ishlab chiqiladi. Bitiruv malakaviy ishni yozish uchun tanlangan fanning asosiy mazmunidan va uni o‗rganishdan qo‗yilgan maqsadga mos bo‗lishi ko‗zda tutiladi. Tanlangan mavzuni rasmiylashtirish uchun talaba kafedra mudiri nomiga ariza yozishi kerak. Talabalarga rahbar va mavzularni biriktirish ΙΙΙ kursda, o‗quv yilining oxirida, uzog‗i bilan IV kurs yangi o‗quv yilining boshida amalga oshiriladi. Bitiruv malakaviy ishlar mavzularini ilmiy rahbarlarga biriktirish institut rektorining buyrug‗i bilan rasmiylashtiriladi. Talaba mavzuni olgach 62 : 1. Rahbar bilan muhokama qilib, uni qay darajada o‗rganilgani, qanday tajribalar mavjud, zarur manbalar bormi-yo‗qmi aniqlanishi, yo‗naltiruvchi materiallar yig‗ilishi kerak. 2. O‗rganilayotgan mavzu bo‗yicha adabiyotlar tanlash, ularni tahlil qilish, zarur dalillar, statistik ma‘lumotlar to‗plash ular bilan tanishish, saralash zarur. 62 Tojiboyeva D. Maxsus fanlarni o‗qitish metodikasi. – T., 2018-y. – 568 b. 125 3. Bitiruv malakaviy ishning maqsadi, vazifalari va konsepsiyasini ishlab chiqib, uni rahbar bilan muhokama qilish. 4. Ishning dastlabki kengaytirilgan rejasini tuzib, uni rahbarga ko‗rsatishi zarur. Rahbar bilan muhokama qilib, kelishgan holda rejani kamchiliklari tuzatiladi. 5. To‗plangan materiallar umumlashtiriladi, dastlabki matn tayyorlanadi. 6. Rahbarga ishning mazmuni tanishtiriladi, so‗ngra u ko‗rsatgan kamchiliklar ustida ishlanadi. 7. Kamchiliklar hisobga olingan holda tayyorlangan ish qayta rahbarga ko‗rsatiladi va uning roziligi bilan oqqa ko‗chiriladi. 8. Bitiruv malakaviy ishining matnini qo‗yilgan talablar bo‗yicha yozib, himoyaga taxt qilinadi. 9. Rahbarning xulosasi va tashqi taqriz olinadi. 10. Ish kafedra tomondan tuzilgan komissiyada dastlabki himoya qilinadi. 11. BMI Yakuniy davlat attestatsiya komissiyasida himoya qilinadi. Bitiruv malakaviy ishining asosiy mazmuni tanlangan mavzuni to‗la aks ettirishi lozim. Bitiruv malakaviy ishining rejasi mavzuni, uning asosiy savollari yaxlitligini ta‘minlashi kerak. Ishning tarkibi kirish, ikki yoki uch bob, paragraflar, xulosa (xulosa va takliflar), foydalanilgan adabiyotlar ro‗yxati, ilovadan iborat bo‗lib, asosiy bo‗lim (bob)lar nomi mavzuning nomini takrorlamasligi kerak). Ish kamida 8 ta paragrafdan iborat bo‗lishi, mavzu ikki yoki uch bobni qamrab olishi kerak. Bitiruv malakaviy ishida iqtisodiy hisob-kitoblar, jadval, diagramma, chizma, grafik va boshqalar keltirilishi kerak. Bitiruv malakaviy ishi hajmi turli jadval, sxema, grafik, adabiyotlar ro‗yxatini hisobga olgan holda qo‗lyozma matni standart formada 7000-10000 so‗z bo‗ladi. Sarvaraqdan so‗ng mundarija keltiriladi. Mundarijada ishning tarkibi bo‗yicha har bir bo‗lim, paragraflar betlari bilan ko‗rsatiladi. Asosiy bo‗limlar mazmuni: Kirish: Kirishda tanlangan mavzuning ahamiyati, uning dolzarbligi, qisqacha mazmunini o‗rganilganlik darajasi, ishning maqsadi va vazifalari, tadqiqot obyekti, erishilgan natijalar va uning ahamiyati ko‗rsatiladi. Mazkur mavzuning mohiyatini ko‗rsatish bilan o‗tkaziladigan tadqiqotga qisqacha xarakteristika beriladi. I bob. Bu bobda mavzu nazariy jihatdan asoslanib beriladi. Mavzuni o‗rganishdan qo‗yiladigan maqsad, o‗quvchi-talabalar mavzuni o‗rganish natijasida qanday ko‗nikmalarga ega bo‗lishi kerak? Qanday masala, muammolarga diqqat qilish kerakligi nazariy jihatdan asoslab beriladi. II bob. Bu qismda mavzu talabalarga qanday yetkazilishi, uning mazmunini anglab, puxta o‗zlashtirishlari uchun qanday metodlar tanlash lozimligi, metodlar dars berish shakllariga ko‗ra ma‘ruza, amaliy darsda qanday qo‗llanishi masalalari tadqiq etiladi. Avvalgi bobdan kelib chiqib, o‗rganilayotgan mavzuning qanday alohida tomonlari bor, ularni qanday metodlar, vositalar yordamida o‗rganish mumkinligini asoslab beriladi. 126 III bobda dars o‗tishning samarali metodlari, vositalarini tanlash, ularni takomillashtirish yo‗llari yoritiladi. Bunda bitiruv oldi amaliyoti jarayonida turli metodlarni qo‗llab, olingan natijalardan foydalanish muhim ahamiyat kasb etadi. Xulosa. Bitiruv malakaviy ishning xulosa qismida olib borilgan izlanishga yakun yasab, ishning mazmunidan kelib chiqqan holda xulosalar chiqariladi, hamda fanni, mavzuni puxta o‗zlashtirishni ta‘minlash, o‗quvchi talabalarni mustaqil fikrlash, taqqoslash, qaror qabul qilishga o‗rgatish nuqtayi nazaridan dars berish metodlarini, o‗quv jarayonini tashkil etishni takomillashtirish bo‗yicha takliflar beriladi. Informatika fanlarini o‗qitish metodikasi fanidan BMI yozish, boshqa mutaxassislik fanlaridan yozishga qaraganda ancha murakkab, sababi, birinchidan, talaba fanni, mavzuni chuqur bilishi, yangiliklardan xabardor bo‗lishi; ikkinchidan esa ana shu mavzu savollarini dars jarayonida talabalar ongiga qanday metodlar yordamida yetkazishni ham uddalashi va uni bitiruv malakaviy ishida ifodalashi zarur. Foydalangan adabiyotlar ro‗yxati. Bu ro‗yxatda malakaviy ish yozish jarayonida foydalanilgan barcha adabiyotlar va boshqa manbalar sanab o‗tiladi. Adabiyotlar ro‗yxati yozganda talabalar ko‗pincha uning qanday tartibda joylashtirishga, uni to‗g‗ri to‗ldirishga qiynalishadi. Foydalangan adabiyotlar ro‗yxatini tuzishda uni bir necha shartli guruhga bo‗lgan ma‘qul. O‗zbekiston Respublikasining qonuniy hujjatlari va materiallari: O‗zbekiston Respublikasining qonunlari; O‗zbekiston Respublikasi Prezidentining farmonlari; O‗zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining qarorlari; O‗zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarorlari va rasmiy hujjatlari; O‗zbekiston Respublikasi Prezidenti asarlari; O‗zbekiston Respublikasi vazirliklari me‘yoriy-huquqiy hujjatlari. Maxsus adabiyotlar: darsliklar; o‗quv qo‗llanmalar; ilmiy monografiyalar; doktorlik, nomzodlik dissertatsiyalari; ilmiy-amaliy anjumanlar ma‘ruzalari to‗plamlari; gazeta va jurnal maqolalari; statistik ma‘lumotlar: nashr etilgan manbalar (statistik ma‘lumotlar); nashr etilmagan manbalar. Internet saytlari. 127 Maxsus adabiyotlar: darsliklar, o‗quv qo‗llanmalari, olimlarning asarlari, monografiyalari, va boshqa manbalar, jumladan, tarjima qilingan adabiyotlar, jurnal va gazetalar maqolalari alfavit ketma-ketligida beriladi. Muallif (yoki mualliflar) ismi, shariflari, kitob, maqola nomi, nashriyot nomi, nashr qilingan yili ko‗rsatiladi. Bitiruv malakaviy ishni rasmiylashtirish va uning himoyasi 63 . Qabul qilingan qoidaga muvofiq BMI standart A4 formatli oq qog‗ozga yoziladi. Matn qog‗ozning chap tomonidan 30 mm. Yuqoridan 20 mm., o‗ng dan 10 mm., pastdan 25 mm. tashlab yoziladi. Har bir varaqda 28 satrdan kam bo‗lmasligi lozim. Bob va paragraf sarlavhalari asosiy matndan yuqoridan 1 satr bo‗sh joy tashlab ajratib yoziladi. Agar ular matnni o‗rtasida bo‗lsa, yozilayotgan paragraf tugagach (yuqoridan) 2 satr bo‗sh joy tashlab matndan ajratib yoziladi. Sahifalar, sarvaraq (titul varag‗i), mundarija (reja)dan so‗ng, kirishdan 3 betdan boshlab raqamlanadi (nomerlanadi). BMIda satr boshi (abzats)ni ajratib ko‗rsatish ham muhim ahamiyatga ega. Har bir satr boshi muallifning yangi fikr boshlaganini ko‗rsatadi. U matnda doimo bir xilda 3 yoki 5 harf hajm chapdan bo‗sh joy tashlab boshlanishi kerak. BMIda muallif tomonidan o‗z fikrini, ko‗rilayotgan masalani qonunqoida va boshqalarni ishonchliligini tasdiqlash maqsadida iqtibos(tsitata) keltirilsa, u albatta olinayotgan manbadagidek bo‗lishi kerak. Odatda, matnda iqtibos qo‗shtirnoq ichiga olinadi. Hamma iqtiboslarning manbayi keltiriladi. Manbalar sahifaning oxirida, matn orasida yoki matn oxirida alohida sahifada ko‗rsatilishi mumkin. Odatda, sahifa oxirida yoki matn oxirida alohida sahifada ko‗rsatishdan foydalaniladi. Ko‗proq manba sahifa oxirida ko‗rsatiladi. Jadvallar, chizma, grafik, rasm, hujjatlar, to‗ldirilishi lozim bo‗lgan shakl (forma)lar asosini matnda ham, ilovada ham arab raqamlari bilan yoziladi. Ular nomlanishi, manbasi ko‗rsatilishi zarur. Agarda u talaba tomonidan tayyorlangan bo‗lsa, manbaga muallif tomonidan bajarilgan deb yozishi zarur. Bitiruv malakaviy ishi mavzusining rejasi, mazmuni, materialni bayon qilish uslubi, tili, iqtiboslarning manbayini ko‗rsatilishi, foydalanilgan adabiyotlar va ilovalarni rasmiylashtirish talabiga javob beradigan bo‗lgach, rahbar unga o‗z xulosasini yozib beradi. Agar talabga javob bermasa, kamchiliklarini to‗g‗rilash uchun qaytariladi. Bitiruv malakaviy ishi tayyor bo‗lgach, talaba xulosa yozish uchun ilmiy rahbarga beradi. Ilmiy rahbar unga xulosa (2-3 bet) yozib beradi. Ilmiy rahbar xulosasi ishning rasmiy xarakteristikasi hisoblanadi. Xulosada rahbar asosiy diqqatni talabaning ishida mavzu savollarini qanchalik chuqur o‗rganilgani, qo‗yilgan talablarga javob bera olishi va himoyaga qo‗yilishi mumkinligiga qaratishi kerak. Rahbar ishning tayyorligiga amin bo‗lgach, ish kitob tarzida tikiladi. 63 Tojiboyeva D. Maxsus fanlarni o‗qitish metodikasi. – T., 2018-y. – 568 b. 128 Ish tashqi taqrizga beriladi. Olingan taqriz ijobiy bo‗lsa, rahbarning yozma xulosasi bilan birgalikda kafedra rahbariga topshiriladi. U taqrizni ko‗rib, ishni himoyaga qo‗yish yoki qo‗ymaslik masalasini hal qiladi. Bitiruv malakaviy ishini himoyaga qo‗yishqo‗ymaslik to‗g‗risidagi masala talaba bilan birga kafedra yig‗ilishida ko‗rib chiqiladi va kafedra yig‗ilishi bayonnomasida tasdiqlanadi. O‗z vaqtida bitiruv malakaviy ishini tayyorlamagan talabalar himoyaga qo‗yilmaydi. Dastlabki himoyani muvaffaqiyatli o‗tkazgan talabaning ishi Yakuniy davlat attestatsiya komissiyasining yig‗ilishida umumiy himoya qilish uchun qo‗yiladi. Bitiruvchi talaba himoya kuniga qadar Yakuniy davlat attestatsiya komissiyasi yig‗ilishiga nima sababdan aynan ana shu mavzuni tanlagani, uning dolzarbligi, ishning qisqacha mazmuni haqida 10-15 daqiqalik ma‘ruza tayyorlaydi. Bitiruv malakaviy ish himoyasida tayyorlangan jadvallar, chizmalar va boshqalardan keng foydalanish ko‗zda tutiladi. Ma‘ruza jarayonida ishning mazmuni ochib beriladi, natijalari ko‗rsatiladi. Qo‗yilgan savollarga javoblar beriladi. Talaba BMIni himoyasini multimedia asosida taqdimot tayyorlash tarzida o‗tkazishi ham mumkin. Himoya davomida komissiya raisi va a‘zolari bitiruv malakaviy ish yuzasidan, rahbarning xulosasi va taqriziga oid savollar ham berishlari mumkin. Talaba ularga aniq, puxta, ishonchli javob berishga tayyor bo‗lishi lozim. Talaba tomonidan tayyorlangan bitiruv malakaviy ishi O‗zbekiston Respubikasi Oliy va o‗rta maxsus ta‘lim vazirligining buyrug‗i bilan tasdiqlangan «Oliy o‗quv yurtlarida bakalavr bitiruv malakaviy ishini bajarishga qo‗yiladigan talablar» asosida ishlab chiqilib, institut ilmiy kengashi tomonidan tasdiqlangan, «Talabalar mustaqil ishini tashkil etish, nazorat qilish va baholash tartibi to‗g‗risidagi Nizom»ga ko‗ra baholanadi. Talaba tomonidan bajarilgan bitiruv malakaviy ishi yuqorida keltirilgan mezonlar asosida baholanib, quyidagicha tabaqalashtiriladi 64 : 55 ballgacha – «qoniqarsiz» baho; 56 balldan – 70 ballgacha «qoniqarli» baho; 71 balldan – 85 ballgacha «yaxshi» baho; 86 balldan – 100 ballgacha «a‘lo» baho. Bitiruv malakaviy ish himoyasining natijasi Yakuniy davlat attestatsiya komissiyasi tomonidan e‘lon qilinadi. 64 Tojiboyeva D. Maxsus fanlarni o‗qitish metodikasi. – T., 2018-y. – 568 b. |