107
So‗zlash, ko‗rgazmali vositalardan foydalanib tushuntirish va ko‗rish,
tinglashga asoslangan metodlar.
Monologik ma‘ruza metodi.
Suhbat metodi.
Savol-javoblar metodi.
Bahs, munozaralar metodi.
Ishchanlik o‗yinlari metodi.
Rolli o‗yinlar metodi.
Didaktik o‗yinlar metodi.
Hamkorlikda ishlash metodi va hokazo.
Ta‘lim metodlarining ushbu umumiy belgilari so‗zlash-tinglash, ko‗rsatish-
kuzatish,
tushuntirish-fikrlash, mustahkamlash-takrorlash jarayonlaridan iborat
bo‗lib, bu belgilar aslida har bir metod uchun xosdir. Bunday umumiylik ta‘lim
metodlarini amalda qo‗llashda birmuncha keng imkoniyatlar berishi tabiiy. Bu esa
ta‘lim metodlarini ma‘lum maqsad bo‗yicha tanlashda hisobga olinishi zarur omildir.
Ta‘lim metodlarida o‗qitishning obyektiv qonuniyatlari, maqsadlari, mazmuni,
tamoyillari, shakllari o‗z aksini topadi.
Metodlar boshqa didaktik kategoriyalarga uzviy boliq va biri boshqalarini
taqozo qiladi, ya‘ni o‗qitishning maqsadi, mazmuni, shakli, hosilasi sifatida metodlar
didaktik kategoriyalarga tegishlicha ta‘sir ko‗rsatadi.
Har bir ta‘lim metodining tarkibiy tuzilishida shu metodning o‗ziga xos
bo‗lgan obyektiv va subyektiv jihatlar ajralib turadi.
Metodlarning obyektiv jihatlarida barcha didaktik qoidalar, qonunlar va
qonuniyatlar, tamoyillar va ta‘riflar, shuningdek,
mazmun butunligining doimiy
komponentlari, o‗quv faoliyatining shakllariga xos bo‗lgan umumiy jihatlar aks etadi.
Metodlarning subyektiv jihati pedagog shaxsi, ta‘lim oluvchilarning o‗ziga
xosligiga va mavjud sharoitga boliq bo‗ladi.
Ta‘lim metodlari ko‗p parametrlarga ega va ko‗p o‗lchovli bo‗lib, ularning bu
xususiyatlari ta‘lim-tarbiyaviy maqsad va vazifalar hamda ularni amalga oshirish
shakllarining turli-tumanligi bilan bog‗liq. Shu munosabat bilan ta‘lim metodlarini
tasniflashda ham har turli yondashuvlar mavjud. Buning natijasida ta‘lim
metodlarining ko‗plab tasniflari kelib chiqqan. Quyida ularni qisqacha ko‗rib
chiqamiz.
Ta‘lim metodlari tasnifi muayyan belgilar asosida tartibga solingan tizimdir.
Ma‘lumki, didaktik tadqiqotlar o‗qitishni dialektik jarayon sifatida o‗rganadi. Bunga
ko‗ra ta‘lim metodlari tizimi o‗sish, o‗zgarish, harakatda bo‗lib, ta‘lim mazmunida
yuz berayotgan barcha o‗zgarishlarni hisobga olgan holda rivojlanib borishi hisobga
olinadi. Shunga muvofiq, ularni tasniflashda ham ushbu ro‗y berayotgan o‗zgarishlar
tegishlicha aks etib boradi.
Ta‘lim metodlarini tasniflashda ularning an‘anaviyligi, didaktik maqsadi, bilish
faoliyati harakteri, o‗quv-bilish faoliyatini tashkil etish va amalga oshirish
xususiyatlari. O‗quv-bilish faoliyatini motivatsiyalash
va stimullash xususiyatlari,
o‗quv-bilish faoliyatining samaradorligini nazorat qilish va o‗z-o‗zini nazorat qilish
xususiyatlari kabi belgilariga asoslaniladi.
108
Ta‘lim metodlarini tasniflash shakllariga doir ayrim misollarni ko‗rib
chiqamiz.
1.
An‘anaviy ta‘lim metodlari tasnifi. Bu metodlarning ibtidosini ilk falsafiy va
pedagogik tizimlar tashkil etadi.
Hozirgi davrda ulardan beshtasi inobatga olinadi: amaliy, ko‗rgazmali, ifodali,
kitob bilan ishlash va video metodlar.
2.
Didaktik maqsadi bo‗yicha tasnifi.
ilk bor bilimlarni o‗zlashtirish metodlari;
egallangan bilimlarni mustahkamlash va takomillashtirish metodlari.
3.
Ta‘limning umumiy maqsadiga ko‗ra metodlar tasnifi:
bilimlarni egallash;
malaka va ko‗nikmalarni shakllantirish;
bilimlarni qo‗llash;
ijodiy faoliyat;
mustahkamlash metodlari;
bilim, malaka va ko‗nikmalarni tekshirish metodlari.
4.
Idrok etish – bilish faoliyati xarakteriga ko‗ra metodlar tasnifi:
tushuntirish – illyustrativ (axborot – resteptiv). Ularning xarakterli
xususiyatlari: bilimlar ―tayyor holda‖ tavsiya etiladi; bunda bilimlarni idrok qilish
tashkil etiladi; bilimlar idrok (restepsiya) qilinadi va tushunib olinadi, xotiraga
joylashtiriladi;
reproduktiv metod: bilimlar tayyor holda tavsiya etiladi, bilim nafaqat bayon
qilinadi, balki tushuntiriladi; bilimlar ongli o‗zlashtiriladi,
ularning tushunilishi va
eslab qolinishiga erishiladi hamda bilimlarning mustahkamligi tez-tez takrorlash yo‗li
bilan ta‘minlanadi.
muammoli bayon qilish metodi;
qisman ijodiy (evristik) metod. Bilim tayyor holda tavsiya etilmaydi, balki u
mustaqil ravishda egallanadi; yangi bilimlarni qidirish, izlash tashkil etiladi; bilish
vazifalari bo‗yicha mustaqil fikr yuritiladi, muammoli vaziyatlar yaratiladi va hal
qilinadi;
tadqiqiy metod.
Bunda muammo belgilab olinadi, muammoning tadqiqoti
jarayonida bilimlar egallanadi.
5.
Ta‘lim metodlarining binar (qo‗sh) va polinar (ko‗pqirrali) tasnifi.
Binar tizim dars berish metodi va o‗rganish metodi majmuyidan iborat. Uni
quyidagi jadval ko‗rinishida yaqqol ifodalash mumkin (1-jadval).