O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti zoyirov Laziz Subxonovich Raimjanova Madina Asrarovna Saidov Rasulbek Boltabayevich Shoislomova Nargiza Qobilovna investitsiya loyihalari ekspertiza
Yüklə 2,13 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- VIII-BOB: INVESTITSIYA LOYIHASINI AMALGA OSHIRISHDA INFLYATSIYA TA’SIRINI BAHOLASH
|
Nazorat savollari: 1. Investitsiya loyihalarining moliyaviy va iqtisodiy ekspertizasi mazmun- mohiyatini tushuntirib bering? 2. Investitsiya loyihalarini baholash usullarini sanab o‘ting? 3. Investitsiya loyihalarini iqtisodiy va moliyaviy tahlil qilishning o‘ziga xos belgilari? 4. Investitsiya loyihalarini ekspertizasida moliyaviy tahlilning asosiy yo‘nalishlari nimadan iborat? 5. Korxonaning moliyaviy samaradorlik ko‘rsatkichlari tahlili deganda nimani tushunasiz? 6. Investitsiya loyihalarini ekspertizasi qilishda ishlab chiqarish xarajatlarini baholash deganda nimani tushunasiz? 7. Investitsiya loyihalarini ekspertiza qilishning an‘anaviy uslubiyoti deganda nimani tushunasiz? 8. Investitsiya loyihalarini ekspertizasi qilishda pul oqimi tahlili deganda nimani tushunasiz? 139 9. Investitsiya loyihalarini ekspertizasida diskontlash usullari deganda nimani tushunasiz? 10. Investitsion tahlilning asosiy tamoyillari nimadan iborat? 11. Pul oqimlari loyihasini prognozlashtirish deganda nimani tushunasiz? 12. Foydaning ichki me‘yori va uni hisoblashning qanday usullari mavjud? 13. Sof joriy qiymat va uni hisoblash usullari? 14. Diskontlashtirish stavkasi nima. 15. Loyihaning rentabelligini baholash qanday olib boriladi. 16. Loyihaning qoplanish muddati qanday aniqlanadi. 140 VIII-BOB: INVESTITSIYA LOYIHASINI AMALGA OSHIRISHDA INFLYATSIYA TA’SIRINI BAHOLASH 8.1. Inflyatsiyaning iqtisodiy mazmuni, kelib chiqish sabablari va uning turlari Inflyatsiya lotincha ―inflatio‖ so‘zidan olingan bo‘lib ―shish‖, ―bo‘rtish‖, ―ko‘pchish‖ degan ma‘noni anglatadi. Bu so‘z XIX asrning o‘rtalaridan boshlab iqtisodchilar tomonidan iqtisodiy termin sifatida ishlatilguncha qadar, u tibbiyotda xavfli o‘sma kasalini ifodalashda qo‘llanilgan. Tarix haqiqatda ham bu so‘zning har tomonlama xavfli ekanligini ko‘rsatdi. Chunki inflyatsiya qandaydir alohida olingan bozorda tovarlar va xizmatlar narxining o‘sishidangina iborat bo‘lmasdan, bu umumiqtisod uchun xavfli hodisa ekanligini yaqqol namoyon etdi. Inflyatsiya so‘zining iqtisodiy ma‘nosi – muomalada mavjud bo‘lgan tovarlar va ularning bahosiga nisbatan ko‘p pul chiqarishni anglatadi. Iqtisodda inflyatsiyaning yakuni tovarlar bahosining o‘sishiga, qoniqtirilmagan, lekin qisman to‘lanishi mumkin bo‘lgan talablarning vujudga kelishiga olib keladi. Odatda inflyatsiyaning bu turi klassik inflyatsiya deb yuritiladi. Inflyatsiya – muomalada keragidan ortiqcha pul paydo bo‘lib, narx-navo o‘sib, pulning qadr-qiymati, ya‘ni harid qobiliyatining pasayishi, pulning obro‘sizlanishidir. Inflyatsiya – bu barcha tovar va xizmatlarga bo‘lgan narx indeksining ko‘tarilishidir. Narx indeksi joriy yildagi o‘rtacha narxlarni avvalgi yildagi o‘rtacha narxlarga nisbati tarzida hisoblanadi. Ammo, inflyatsiyani pulning qadrini pasayishi, muomalada qog‘oz pulning ko‘payib ketishi tarzida ifodalash uning to‘liq mazmunini ochib bermaydi, inflatsiya narxlarning o‘sishi tarzida namoyon bo‘lsa ham, uni faqat pul bilan bog‘lash yaramaydi. U murakkab iqtisodiy voqelik, u butun takror ishlab chiqarishning disproportsiyasini, ya‘ni mutanosiblikni buzilishini ifodalaydi. 141 Inflyatsiya so‘zi pul muomalasi sohasida AQShning Shimoliy va Janubiy shtatlari o‘rtasida fuqarolar urushi bo‘lganda muomalaga juda ko‘p miqdorda qog‘oz dollar chiqarilgan vaqtdan boshlab qo‘llanila boshlagan. Ularning sotib olish qobiliyati ikki yildan keyin 50 foizlargacha tushib ketgan. Agar tarixga e‘tibor beradigan bo‘lsak, urush va boshqa ofatlar sababli davlat xarajatlarning oshib ketishi, inflyatsiya bilan uzviy bog‘liq. Masalan, Angliyada kuchli inflyatsiya XIX asrning boshida Napoleon bilan urush davrida, Frantsiyada - frantsuz revolyutsiyasi davrida, Rossiyada XIX asrning o‘rtalarida namoyon bo‘lgan. Germaniyada juda yuqori sur‘atlardagi inflyatsiya 1923 yillarda bo‘lib, muomaladagi pul massasi 496 kvintillion markagacha etgan va pul birligi trillion marta qadrsizlangan. Bu tarixiy misollar ko‘rsatadiki, inflyatsiya hozirgi davr jarayoni bo‘lmasdan, tarixan mavjud bo‘lgan jarayondir. Inflyatsiya va uning rivojlanishi alohida olingan mamlakatda ma‘lum xususiyatlarga ega bo‘lishi mumkin. Hozirgi davr inflyatsiyasi, o‘tgan davr inflyatsiyasidan farq qiluvchi xususiyatlarga ega. Oldingi inflyatsiyalar vaqtinchalik bo‘lib, ular odatda urush vaqtida harbiy xarajatlarni qoplash uchun qog‘oz pullar chiqarilishi natijasida yuzaga kelgan. Biror daromad olmasdan turib, ya‘ni ishlab chiqarish va tovarooborot sur‘atlarini oshirmasdan, yoki bu ko‘rsatkichlar kamayib ketgan holda davlat tomonidan bo‘ladigan xarajatlarni moliyalashtirishning asosiy yo‘llaridan biri qog‘oz pullarni muomalaga chiqarishdan iborat bo‘lgan. Natijada muomalaga chiqarilgan pullar, muomala uchun zarur bo‘lgan oltin miqdoridan oshib ketgan va pulning real qiymati uning nominal qiymatidan tushib ketgan, ya‘ni, haqiqatda pul birligi o‘zida ko‘rsatilganidan kam oltin miqdorni ifoda qila boshlagan. O‘tgan davr inflyatsiyalarining yana bir xususiyati shundaki, ular ma‘lum davrda namoyon bo‘lgan. Hozirgi davr inflyatsiyasi esa, odatda doimiy (xronik) xarakterga ega bo‘lib, xo‘jalik hayotining barcha sohalarini qamrab olishi bilan, pul omillaridan tashqari boshqa iqtisodiy omillarga ta‘sir qilishi bilan farqlanadi. Oxirgi yillarda inflyatsiya tez-tez uchrab turadigan jarayon bo‘lib sifati ham o‘zgarib bormoqda. Buning sababi shundaki, hozirgi kunlardagi inflyatsiya: 142 birinchidan, uzluksiz baholarning oshishiga; ikkinchidan, pul muomalasi qonunining buzilishi natijasida umumxo‘jalik mexanizmining ishdan chiqishiga olib kelmoqda. XX asr inflyatsiyasining asosiy sababi tovar kamyobliligi bo‘lib qolmasdan, ishlab chiqarish va qayta ishlab chiqarishda inqirozlar mavjudligi bilan ifodalanadi. Hozirgi davr inflyatsiyasi birinchidan, pul talabining tovar taklifidan oshishi natijasida pul muomalasi qonunining buzilishi; ikkinchidan, ishlab chiqarishga ketadigan xarajatlar salmog‘ining o‘sishi natijasida tovarlar bahosining oshishi va shu sababli pul massasining ortib borishi bilan ifodalanadi. Inflyatsiyaning asosiy sababi – bu iqtisodiyotning turli sohalari o‘rtasida vujudga kelgan nomutanosiblikdir. Bu avvalo jamg‘arma va iste‘mol o‘rtasidasidagi, talab va taklif o‘rtasidasidagi, davlatning daromadlari va xarajatlari o‘rtasidagi muomaladagi pul massasi va xo‘jaliklarning naqd pulga bo‘lgan talabi o‘rtasidagi nomutanosibliklarning vujudga kelishi bilan izohlanadi. Inflyatsiyani keltirib chiqaruvchi barcha sabab-omillarni ikki guruhga ajratish mumkin: 1. Pulga oid bo‘lgan, ya‘ni monetar omillar; 2. Pulga oid bo‘lmagan, ya‘ni nomonetar omillar. Monetar omillar pulga talab tovarga talabdan ortiqcha bo‘lishinikeltirib chiqaradiki, buning natijasida pul muomalasi qonunining buzilishi ro‘y beradi. Nomonetar omillar sarf-xarajatlar va tovarlar bahosi birlamchi o‘sishiga olib keladi. U yoki bu guruhga mansub omillari ustunlik qilishiga bog‘liq holda inflyatsiyaning ikkita shakli farqlanadi: – talab inflyatsiyasi; – taklif inflyatsiyasi, ya‘ni sarf-xarajatlar inflyatsiyasi. Talab inflyatsiyasi talab v a yalpi talab o‘rtasidagn muvozanatning talab tomonidan buzilishini anglatadi, ya‘nn mablag‘lar ortiqchaligi taklifni cheklashga va natijada baholarni oshirishga undaydi. Sarf-xarajatlar inflyatsiyasi ishlab chiqarish xarajatlari ortib ketishi oqibatida baholar o‘sishini anglatadi. Tuzilmaviy inflyatsiya talab va sarf-xarajatlar inflyatsiyasini biriktiradi v a uning asosida talab strukturasi o‘zgarishlari bilan 143 bog‘liq bo‘lgan jarayonlar turadi. Talab inflyatsiyasi quyidagi omillar bilan belgilanadi: Iqtisodiyotning harbiylashuvi va harbiy xarajatlar ortishi: Ushbu jarayon iqtisodiyotning jonlashib ketishiga olib keladi, chunki harbiy maqsadlarga davlat xarajatlari ortishi mehnatga layoqatli axolining harbiy texnika ishlab chiqarish sohasida bandligi o‘sishiga olib keladi. Ayni mahalda zamonaviy texnika noharbiy maqsadlarda foydalanish uchun kamroq darajada moslashgani tobora oydinlashib boraveradi. Milliy daromad bir qismi noishlab chiqarish iste‘moli doimiy ravishda o‘sib borishi natijasida davlatning o‘zi mazkur tovarning iste‘molchisi sanaladi, davlat byudjeti defitsiti vujudga kelishi va davlat qarzi ortib ketishi uchun shart-sharoit yaratadi. Davlat byudjeti defitsiti ortishi va davlat qarzining o‘sishi: defitsit qoplanishi pul belgilarini qo‘shimcha emissiyalash yoki joylashtirilayotgan davlat zayomlari kattaligi o‘sishi hisobiga amalga oshiriladi: kredit ekspansiyasi. U emissiya banklari tomonidan hukumatni kreditlaganda va milliy valyutaga ayirboshlanadigan xorijiy valyuta bilan pul massasini to‘yintirganda amalga oshiriladi: import qilinadigan inflyatsiya. U ikki holda o‘tkaziladi: keyinchalik milliy valyutaga almashtiriladigan xorijiy valyutada xalqaro kreditlar olganda, bu bilan esa mamlakatda pul massasi ko‘paytiriladi va milliy valyutaning qo‘shimcha to‘lov emissiyasi hisobiga faol to‘lov balansiga ega bo‘lgan holda xorijiy valyutani sotib olganda. Sarf-xarajatlar inflyatsiyasi bahoni shakllanishi jarayoniga quyidagi pulga oid bo‘lmagan omillarning ta‘sir o‘tkazishi bilan xarakterlanadi: Mehnat unumdorligining pasayishi va ishlab chiqarish hajmining kamayishi. Odatda bu iqtisodiyotdagi tuzilmaviy siljishlar yoki tsiklik tebranishlar tufayli kelib chiqadi. Bu esa ishlab chiqarish xarajatlarining o‘sishiga, shu bilan birga, foyda hajmining qisqarishiga, kelgusi ishlab chiqarish hajmining kamayishiga va baholar o‘sishiga sharoit tug‘dirib beradi. 144 Xizmatlar sohasi kengayishi va jamiyatda xizmatlar ahamiyatining ortishi. Xizmatlar sohasida qoida tariqasida, odatda ishlab chiqarish sohasiga qaraganda mehnat unumdorligi yanada sekinroq o‘sishi kuzatiladi, va ayni mahalda ishlab chiqarish umumiy xarajatlarida ish haqi salmog‘i solishtirma nisbatga ega bo‘ladiki, bu xizmatlarga belgilanadigan baholarning yalpi o‘sishiga olib keladi. Ishlab chiqarish xarajatlari umumiy hajmida mehnatga haq to‘lashning o‘sishi. Kasaba uyushmalari va yollanma ishchilarning nominal ish haqi ustidan nazorat o‘rnatishga yo‘naltirilgan faoliyati ish beruvchilar ish haqi oshirilishini ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar bahosi o‘sishi bilan birga amalga oshirishiga olib keladi. Bahodan tashqari raqobat. Mahsulot assortimentini kengaytirish va sifatiga, reklama vositasida sotishgayo‘naltirilgan ishlab chiqarish shart-sharoiti o‘zgarishi ishlab chiqarish va shunga muvofiq, tovarlar bahosining o‘sishiga olib keladi; Egri soliqlarning kattaligi. Bu omillar tovarlar tannarxini o‘z ichiga oladi va tovar bahosining o‘sishiga olib keladi; Tuzilmaviy inflyatsiyada davlat byudjeti defitsiti va tovar defitsitining baholar darajasining tez o‘sishi va aholi real daromadlari pasayishi birgalikdagi birikishida ro‘y berishi mumkin. Inflyatsiyani boshqa mezonlar asosida ham tasniflash mumkin: ijtimoiy- iqtisodiy shart-sharoit, mamlakat pul tizimi rivojlanishi, inflyatsion jarayonlar omillari va darajasi. Inflyatsiya jarayonlarini uning darajasiga qarab klassifikatsiyalash ancha keng tarqalgan. Inflyatsiya o‘sish darajasi bo‘yicha quyidagi turlarga bo‘linadi: 1) normal (bir yilda narxlar o‘sishi sur‘ati 3-3,5 % bo‘ladi); 2) mo‘‘tadil (sudraluvchi) (narxlar o‘sishi suratlari bir yilda 10 % ga etadi, ammo 50 % dan yuqori bo‘lmaydi); 3) yo‘rg‘alovchi (narxlar o‘sishi sur‘ati bir yilda 100 %ga qadar etadi, ba‘zan esa 200 %gacha bo‘lishi mumkin); 4) giperinflyatsiya (narxlar o‘sishi sur‘ati bir oyda 50 %ga qadar etadi. Barterga o‘rinni bo‘shatib bergan pullar aylanmadan siqib chiqariladi). 145 Inflyatsiyaning barcha turlaridan iqtisodiyot uchun giperinflyatsiya eng halokatli sanaladi, bunda pulning roli haddan tashqari pasayib ketadi va aholi hisob-kitobning boshqa shakllariga o‘tib ketadi. Paralel valyuta, jumladan xorijiy valyutalar ham paydo bo‘ladi. Giperinflyatsiyaning xarakterli jihatlari quyidagilar sanaladi: 1. Mamlakatdagi iqtisodiy munosabatlarning butunlay barbod bo‘lishi. 2. Ishlab chiqaruvchilar va iste‘molchilar noishlab chiqarish boyliklarga sarflagan holda pullardan tezroq xolos bo‘lib olishga harakat qiladilar. 3. O‘zaro hisob-kitoblar barter xarakteriga ega bo‘lib boradi. 4. Ishlab chiqarish butunlay to‘xtab qoladi va qimmatlashib ketishini mo‘ljallagan holda tovarlar jamg‘ariladi. 5. Iqtisodiyotda chayqovchilik faoliyati kuchayib ketadi. Inflyatsiyaning yuqorida sanab o‘tilgan barcha turlari o‘zida ochiq inflyatsiyani ifoda etadi. Bunda iqtisodiyotdagi baholar o‘sishi ham yaqqol ko‘zga tashlanadi. Bundan farqli ravishda baholar o‘sishi kuzatilmaydigan yopiq inflyatsiya ham mavjud bo‘lishi mumkin. Pullarning qadrsizlanishi tovarlar tanqisligi va navbatda turishlarda namoyon bo‘ladi. Shuningdek, ishlab chiqaruvchilar tomonidan mahsulot va tovarlarning sifatini pasaytirish orqali ularning baho darajasini oshirmaydilar. Natijada sifat pasayishi hisobiga yuqori foyda olishga harakat qiladi. Masalan nonning tarkibidagi minerallarni kamaytirish, uning massasini kamaytirish kabilar bunga misol bo‘ladi. Inflyatsiyani boshqa mezonlarga ko‘ra tasniflanishi quyidagi rasmda ifodalangan (8.1-rasm). Yüklə 2,13 Mb. Dostları ilə paylaş:
|