O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti zoyirov Laziz Subxonovich Raimjanova Madina Asrarovna Saidov Rasulbek Boltabayevich Shoislomova Nargiza Qobilovna investitsiya loyihalari ekspertiza
Korxonalarning moliyaviy hisobotlari
Yüklə 2,13 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
2.3. Korxonalarning moliyaviy hisobotlari
Korxona uchun investitsion qarorlar qabul qilish juda qiyin vazifa hisoblanadi. Bunda asosiy mezon korxona qiymatlarini oshirish mezonlariga qaratiladi. Uning omillari bo‘lib korxona daromadlari o‘sishi, moliyaviy risk yoki ishlab chiqarish xarajatlarining kamayishi, korxona ishlari samaradorligi darajasini oshirish hisoblanadi. Investitsiya loyihalari bo‘yicha bunday natijalarga erishish uchun, har qanday loyihaning samaradorligini baholash zarur bo‘ladi. Investitsiya loyihalarining samaradorligini aniqlash muhim ilmiy va amaliy ahamiyatga ega, chunki loyihaning samaradorligini baholash qo‘yilgan kapitalning qaytib kelish muddati, korxonaning rivojlanish sur‘ati hamda boshqa ijtimoiy- iqtisodiy muommalarni hal qilish imkonini beradi. Chet el mamlakatlarining tajribasini, shu bilan birga YUNIDO (United Nations Industrial Development Organization) tavsiyalarini hisobga olgan holda 34 investitsiya loyihalarining samaradorligini baholash ikki mezon asosida, ya‘ni moliyaviy va iqtisodiy baholash orqali amalga oshiriladi. Investitsiya loyihasi samaradorligini baholashning bu ikkala mezoni ham bir- birini to‘ldirib turadi. Moliyaviy baholash investitsiya loyihasini umumiy realizatsiya (amalga oshirish) jarayonidagi likvidligini tahlil qilishda ishlatiladi. Boshqacha aytganda moliyaviy baholash vazifasi, loyihani belgilangan muddatlarda amalga oshirish uchun, uning jami moliyaviy majburiyatlarini bajarishga korxonaning yetarli moliyaviy resurslari bo‘lishini belgilashdir. Korxonaning moliyaviy holati va moliyaviy natijalarini moliyaviy hisobotlar, buxgalteriya hisobi va boshqa axborotlarning ma‘lumotlari asosida o‘rganib, mavjud moliyaviy imkoniyatlarni aniqlash va moliyaviy holatni yaxshilashga qaratilgan tadbirlarni ishlab chiqish usuli moliyaviy tahlil deb ataladi. Moliyaviy tahlilning asosiy qismi bo‘lib, korxonalar moliyaviy holatining tahlili hisoblanadi. Korxonaning moliyaviy holati uning moliyaviy barqarorligi, moliyaviy mustaqilligi, to‘lovga qodirligi, o‘z mablag‘lari bilan ta‘minlanganligi, debitorlik va kreditorlik qarzlari holati kabi jihatlarini ifodalovchi ko‘rsatkichlar tizimi bilan tavsiflanadi. Ushbu ko‘rsatkichlar darajasini o‘rganish va tahlil etish hamda ularning natijalarini umumlashtirish orqali korxonaning moliyaviy holatiga baho beriladi. Shuning uchun ham ushbu ko‘rsatkichlarni o‘z vaqtida tahlil qilib turish – korxonaning moliyaviy ahvolini yaxshilash hamda iqtisodiyotni mustahkamlash uchun shart- sharoit yaratadi. Shu nuqtai nazardan tahlilning ahamiyati nihoyatda katta va beqiyosdir. Tahlil – korxonaning moliyaviy ahvolini yaxshilash garovidir. Moliyaviy tahlilning asosiy maqsadi bo‘lib, korxona aktivlari, kapitali va majburiyatlarini, moliyaviy barqarorlik darajasini, to‘lovga qodirlik ahvolini, o‘z va qarz mablag‘lari bilan ta‘minlanish darajasini, moliyaviy mustaqillik ahvolini, debitorlik va kreditorlik qarzlarining muayyan davrga bo‘lgan holatini o‘rganish asosida korxona moliyaviy holatiga baho berish va uni yaxshilash 35 imkoniyatlarini ko‘rsatish hisoblanadi. Shu nuqtai nazardan moliyaviy tahlilning asosiy vazifalari bo‘lib quyidagilar hisoblanadi: - korxonaning aktivlari, kapitali, majburiyatlari holatini aniqlash va o‘zgarishiga baho berish; - moliyaviy ahvolning barqarorligini aniqlash va uning o‘zgarishiga baho berish; - balans likvidligi ko‘rsatkichlarini aniqlash va ularning o‘zgarishini tahlil qilish; - korxonaning to‘lov layoqati koeffitsientini aniqlash va uning o‘zgarishiga baho berish; - moliyaviy koeffitsientlarni aniqlash va ularning o‘zgarishiga baho berish; - aylanma mablag‘lardan foydalanish samaradorligini o‘rganish; - debitorlik va kreditorlik qarzlari ahvolini o‘rganish; - foydalanilmagan imkoniyatlarni safarbar etish bo‘yicha tavsiyalar, takliflar berish. Investitsiya loyihasining moliyaviy tahlili deganda korxonaga qo‘yilgan investitsiyaning iqtisodiy samaradorligini ta‘minlash va ularni oldindan baholash uchun qo‘llaniladigan usullar, ko‘rsatkichlar, koeffitsientlar majmuasi tushuniladi. Investitsiya loyihasini moliyaviy tahlil qilishning zarurligi: - investitsiyaning hayotiylik davrini aniqlash; - investor bilan korxona munosabatini belgilash; - investitsiyaning samaradorligini baholash; - investitsiyaning joriy qiymatini aniqlash; - barcha xarajatlar hajmini belgilash; - sof foydani hisoblash kabilarda namoyon bo‘ladi. Investitsiya natijasida investor o‘z mablag‘iga va qo‘shimcha foydaga ega bo‘ladi. Korxona esa shu hajmdagi moddiy-texnik bazaga ega bo‘ladi. Investitsiyaning samaradorligidan ikki tomon ham manfaat ko‘radi. Investitsiya loyihalarini moliyaviy tahlil qilish natijasida: 36 - loyihaning har yillik va butun hayotiy davri davomida keltiradigan foydasi aniqlanadi: - loyihaning eng samarali yo‘nalishini tanlab olish imkonini beradi; - investitsiya samaradorligiga ta‘sir etuvchi omillarni oldindan baholash va salbiy ta‘sir qiluvchi omillarni bartaraf qilish yo‘llarini ishlab chiqish imkonini beradi; - investitsiya qiymatini inflyatsiya darajasini inobatga olganda ma‘lum muddatdan keyin qancha bo‘lishini oldindan aniqlash imkonini beradi; - loyihaning xatarlilik darajasini baholashni taqozo qiladi. Loyihani moliyaviy tahlil qilish bir necha ko‘rinishga ega bo‘lib, loyiha turiga qarab, ikki yoki undan ko‘proq turdagi moliyaviy tahlil amalga oshirilishi mumkin. Moliyaviy tahlil quyidagi turlarni o‘z ichiga oladi: 1. Moliyaviy rentabellik tahlili. 2. Moliyalashtirishga ehtiyoj tahlili. 3. Loyihani ekspluatatsiya qiluvchi tashkilotning moliyaviy tahlili. 4. Xarajatlarning qoplanishi tahlili. Moliyaviy rentabellik tahlilining maqsadi loyihaning hayot davri davomida investitsiyalardan keladigan samarani baholashdan iborat. Bu tahlil loyihaning moliyaviy maqsadga muvofiqligi tahlili deb ham yuritiladi. Bu tahlil loyihadagi pul tushumlari va chiqimlari oqimiga asoslangan holda o‘tkaziladi. Bunda e‘tibor loyihani amalga oshiruvchi tashkilotlarning moliyaviy holatiga emas, balki loyihaning o‘ziga qaratiladi. Moliyaviy rentabellik tahlili tovarlar va xizmatlar savdosini amalga oshiruvchi loyihalar uchun o‘ta muhim. Moliyaviy rentabellik tahlilida xarajatlar va daromadlar qo‘yilgan maqsaddan kelib chiqib aniqlanadi. Xarajatlarni firma yoki ijrochi tashkilotning foydasini kamaytiruvchi moliyaviy oqimlar tashkil etsa, daromadlarni foyda yoki daromadni ko‘paytiruvchi moliyaviy oqimlar tashkil etadi. Xarajatlar va daromadlar oqimlarini loyihalashtirish uchun ishlab chiqarish faoliyatining texnik darajasini belgilab olish, investitsiyalardan ko‘zda tutilgan 37 texnik resurslarning loyihaga kirish va chiqishdagi oqimini, loyihalarning bozor va ma‘muriy o‘rnatiladigan baholarda hisoblangan natijalarini aniqlab olish talab etiladi. Tushumlar oqimi mahsulot sotish (xizmat ko‘rsatish) hajmini ularning xarid baholariga ko‘paytirib topiladi. Xarajatlar oqimi esa ishlab chiqarishda foydalanilgan moddiy resurslar va xizmatlar miqdorini ularni sotib olish bahosiga ko‘paytirib topiladi. Bunday baholash loyihaning butun yashash davriga, har bir yil uchun o‘tkaziladi. Loyiha uchun zarur resurslar va undan kutilayotgan natijalarni baholashda: birinchidan, ichki va tashqi bozorda yaqinda bo‘lib o‘tgan bitimlarda qo‘llanilgan amaldagi baholar asosida real bozor baholarini, ikkinchidan, kelgusidagi baholarni bashorat (prognoz) qilish lozim. Loyiha bo‘yicha ishlab chiqarilgan tovar (ko‘rsatilgan xizmat)lar uchun tushgan barcha to‘lovlar, debitorlik qarzlari, subsidiyalar va boshqa daromadlar loyiha bo‘yicha tushumlarga kiritiladi va uning umumiy samarasini ko‘rsatadi. Xarajatlar o‘z ichiga ekspluatatsiya va kapital xarajatlarini oladi. Ekspluatatsiya xarajatlariga ish xaqi, material, yoqilg‘i xarajatlari, ijara xaqi to‘lovlari, kommunal to‘lovlar, umumiy va ma‘muriy xarajatlar, soliqlar, joriy ta‘mirlash xarajatlari, hali to‘lanmagan, ammo hisobga olingan kreditorlik qarzlari va boshqalar kiradi. Kapital xarajatlarga esa investitsiyalar, loyiha fondlarini almashtirish, modernizatsiya qilish va kapital ta‘mirlash xarajatlari kiradi. Pul oqimlari baholab bo‘lingandan so‘ng rentabellik ko‘rsatkichlari kalkulyatsiya qilinadi, loyihalashtirilayotgan tushumlar va xarajatlar diskontlanadi hamda ko‘rsatkichlar hisoblanadi. Taqdim etilayotgan obyekt investitsiyalashni moliyaviy baholash (yoki moliyaviy asoslanganlik bahosi) investitsiya jarayonining ajralmas qismi hisoblanadi. Investor moliyaviy holati noma‘lum bo‘lgan yuridik yoki jismoniy shaxslar bilan hech qanday munosabatlar olib bormaydi. Bozor iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlarda, korxonalar moliyaviy hisobotlarini e‘lon qilish normal 38 holat hisoblanadi va ular har xil to‘plamlar holatida chop etiladi. Bu to‘plamlar orqali kompaniyalarning moliyaviy holati to‘g‘risida ma‘lumotlar olish mumkin. Investitsiya loyihasining moliyaviy asoslanganlik bahosi pul oqimlari to‘g‘risdagi hisobot asosiy hisoblanadi. Bu esa korxonaning mablag‘lari holati to‘g‘risida aniq ma‘lumot olishni, shu bilan birga bu mablag‘larning investitsiya loyihasiga yetarliligini ko‘rsatib beradi. Korxona pul oqimlari asosan quyidagilardan tashkil topadi: - operatsion faoliyatning sof pul kirimi/chiqimi; - investitsion faoliyatning sof pul kirimi/chiqimi; - moliyaviy faoliyatning sof pul kirimi/chiqimi; Pul mablag‘lari bo‘yicha salbiy saldo chiqqanda, qo‘shimcha o‘z mablag‘lari yoki qarz mablag‘larini jalb etishni taqozo etadi va bu mablag‘lar investitsiya loyihasini moliyaviy baholash hisob-kitobida aks ettirilishi kerak. Loyihaning maqsadi, shartlari va variantlarini tanlab olishga ko‘ra moliyaviy baholash (yoki moliyaviy asoslanganlik bahosi), investitsion loyihalash jarayonida qo‘shimcha ma‘lumotlardan foydalanish mumkin Loyiha tashabbuskorlari xo‘jalik faoliyatini moliyaviy tahlilida asosan quyidagi moliyaviy ko‘rsatkichlar hisoblanadi: 1. Korxona balansining likvidligini aniqlash; 2. Qoplash ko‘rsatkichini hisoblash; 3. Likvidlik ko‘rsatkichini hisoblash; 4. Muxtoriyat ko‘rsatkichini hisoblash; 5. Aylanma mablag‘lar aylanuvchanligi ko‘rsatkichini hisoblash; 6. Debitorlik va kreditorlik qarzlarining aylanuvchanligini hisoblash; 7. Tovar moddiy zahiralarining aylanuvchanligini hisoblash; 8. Korxona xo‘jalik faoliyatining rentabellik ko‘rsatkichlarini hisoblash. Shunday qilib, moliyaviy tahlilning maqsadi shundan iboratki, u investitsiyalash va moliyalashtirishdagi barcha savollarning yechimi bilan bog‘liq omillarni, shuningdek, loyihadagi barcha moliyaviy oqibatlarni tahlil qiladi, aniqlaydi va u bo‘yicha tegishli qaror qabul qilish imkonini beradi. |