Oʻzbekiston respublikasi oliy va oʻrta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti

Kompaniyalar oʻrtasidagi integratsiyadan kelib chiqqan holda 
birlashish va qoʻshib olishlar tasniflanishi 
Oʻzaro 
birlashayotgan 
yoki 
qoʻshib 
olinayotgan 
kompaniyalarning mamlakatlarga mansubligidan kelib chiqqan holda 
birlashish va qoʻshib olishlarni quyidagi ikki turga ajratish mumkin: 
Kompaniyalar o’rtasidagi integratsiyadan kelib chiqqan 
holda birlashish va qoʻshib olishlar tasniflanishi 
Gorizontal birlashish va 
qoʻshib olish 
Konglomerat qoʻshib 
olish 
bitta tarmoqda faoliyat 
ko‘rsatuvchi 
kompaniyalarning o‘zaro 
birlashishi yoki qo‘shib 
olinishi 
faoliyat yo‘nalishlari o‘zaro 
bog‘liq bo‘lmagan 
kompaniyalarning biri 
tomonidan ikkinchisining 
qo‘shib olinishi
 
Vertikal qoʻshib olish 
oʻzaro bog‘liq 
tarmoqlarda yirik 
kompaniya tomonidan 
biznesning turli 
bosqichlaridagi 
kompaniyalarni o‘ziga 
qo‘shib olishi 

---

- 
321 - 
– 
milliy 
birlashishlar
– 
bitta 
davlatda 
joylashgan 
kompaniyalarning oʻzaro birlashishi; 
– 
transmilliy
birlashishlar
– turli davlatlarda joylashgan kompa-
niyalarning oʻzaro birlashishi (transnational merger) yoki boshqa 
mamlakatlarda joylashgan kompaniyalarni qoʻshib olish (cross-border 
acquisition).
 
21.2. Korporativ birlashish va qo
ʻ
shib olishlarga sabab 
bo
ʻ
luvchi holatlar
Kompaniyalarning foyda hajmini maksimallashtirish va bu orqali 
kompaniya bozor qiymatini oshirishga boʻlgan intilishlaridan kelib 
chiqib, korporativ birlashish yoki qoʻshib olish boʻyicha bitimlarni 
amalga oshirishga undovchi asosiy ta’sir elementlari sifatida quyida-
gilarni keltirish mumkin: 
1. 
Qoʻshib olinadigan kompaniyaga yuqori darajali boshqaruv 
tizimini olib kirish va zamonaviy boshqaruv texnologiyalarini joriy 
etish orqali faoliyat samaradorligini oshirish.
Xarajatlarni 
kamaytirish, daromad va foyda hajmini oshirish imkoniyatlaridan 
toʻliq foydalanmayotgan kompaniyalarni, rahbarlarning malaka 
darajasi yetarli darajada emasligidan zarar koʻrib ishlayotgan 
kompaniyalarni, ya’ni samarasiz boshqaruv apparatiga ega 
kompaniyalarni istagancha topish mumkin. Bunday kompaniyalar, 
oʻz-oʻzidan, nisbatan samarali boshqaruv tizimiga ega kompaniyalar 
tomonidan qoʻshib olish obyektiga aylanadi. Ba’zi hollarda boshqaruv 
tizimi samaradorligini oshirish xodimlar sonini sezilarli darajada 
qisqartirish va kompaniya boshqaruvi tarkibini qayta tashkil etishga 
ham sabab boʻladi.
2. Ta’minotchilar bilan ishlash samaradorligini oshirish
. Kompa-
niyalar birlashar ekan, bu orqali ular sotib olish narxlarini 
kamaytirishda qoʻshimcha imkoniyatga ega boʻladi. Bunga xarid 
qilinadigan mahsulot va xizmatlar hajmini oshirish hisobiga 
qoʻshimcha chegirmalar olish yoʻli bilan yoki ta’minotchi korxonani 
oʻzgartirishi mumkinligini bildirgan holda ta’minotchini xavotirga 

---

- 
322 - 
solish yoʻli bilan ham erishishlari mumkin. Masalan, oddiy 
kanselyariya tovarlari xaridini markazlashtirishning oʻzi yangi tashkil 
etilgan kompaniya uchun katta hajmdagi pul mablagʻlarining tejab 
qolinishiga olib kelishi mumkin. 
3. Takrorlanuvchi vazifa va funksiyalarlarga barham berish. 
Mazkur ta’sir elementi kompaniya faoliyatining turli jabhalarida 
tejamkorlikka erishish imkoniyati bilan bevosita bogʻliq boʻlib, uning 
natijasida mavjud resurslardan samarali foydalanish nazarda tutiladi. 
Bunda birinchi navbatda, boshqaruv va xizmat koʻrsatish 
boʻlimlaridagi xodimlar sonini qisqartirish hisobiga vazifalarni 
kengaytirish hamda bir qator xizmatlarni markazlashtirish, umumiy 
javobgarlik markazlarini belgilashga e’tibor qaratiladi. Shuningdek, 
buxgalteriya hisobi, moliyaviy nazorat, ish yuritish, xodimlar 
malakasini oshirish va kompaniyaning umumiy strategik boshqaruvi 
kabi boʻlimlarda turli ishchi xodimlar vazifalarining takrorlanishiga 
barham beriladi va bu ham oʻz navbatida tejamkorlikka erishish 
imkonini beradi.