O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta‘lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti

1.5. Хo‘jalik jarayonlari 
Тurli mulkchilik shakllarida faoliyat yurituvchi korxonalarning vazifasi, o‘z 
faoliyati jarayonida mahsulot ishlab chiqarishdan iborat. Bu vazifani bajarish uchun 
birinchi navbatda ta‘minot jarayonini bosib o‘tishi, ishlab chiqarish va undan keyin 
esa uni sotish jarayoniga kelishi kerak. Bu uchta bosqich har doim bir -birlarining 
o‘rnini egallaydi va shu bilan korxonada mablag‘larning uzluksiz aylanishini hosil 
qiladi. 
Mablag‘lar aylanishidagi asosiy bosqich- moddiy boyliklarni yaratish jarayoni 
sodir bo‘ladigan ishlab chiqarish bosqichidir. Bu yerda ishlab chiqarilgan buyumlar 
nafaqat tashqi ko‘rinishi va xususiyati bilan, balki qiymatining hajmi bilan farq 
qiladigan yangi mahsulot tayyorlanadi. Yangidan tayyorlangan mahsulot, sarflangan 
ishlab chiqarish vositalarining xodimlar mehnati bilan yaratilgan zaruriy va 

---

30 
qo‘shimcha mahsulotdan tashkil topgan yangi qiymatlardan iborat bo‘ladi. 
Ishlab chiqarish jarayonini buxgalteriya hisobida aks ettirish, birinchidan, unga 
qilingan xarajatlar - sarflangan mablag‘lar, ishchi kuchi va ikkinchidan, ishlab 
chiqarilgan mahsulotlar - tayyor buyumlarda qayd etiladi. Ishlab chiqarish xarajatlari 
pul shaklida hisobga olinadi. Bu ishlab chiqarish xarajatlarini yagona o‘lchov 
birligida ifodalash, tayyor mahsulotning ishlab chiqarish tannarxi haqida yig‘ma 
ko‘rsatkichni olish uchun zarur. Pul shakli bilan birgalikda, moddiy xarajat sarflari 
buxgalteriya hisobida tegishli tartibda natura va mehnat o‘lchovlarda ham 
ko‘rsatiladi. Bu o‘lchovlar pulda baholash uchun asos hisoblanib, ulardan xarajatlar 
hajmini boshqarish uchun foydalaniladi. Buxgalteriya hisobi mehnat vositalari va 
ishchi kuchi sarfini aks ettira turib, ishlab chiharish jarayonining boshqa tomonini 
anglatadigan ishlab chiqarish iste‘molini ham o‘z ichiga oladi. 
Ko‘pgina korxonalarda ishlab chiqarish vositalari birdaniga tayyor mahsulotga 
aylanmaydi. Chunki ularga mehnatning ta‘siri yangitdan yaratilgan mehnat mahsuli 
sifatida, ma‘lum vaqtni talab qiladi. Shu vaqtning o‘tishi davomida ular 
tugallanmagan ishlab chiqarish shaklida bo‘lib turadi. 
Ishlab chiqarish jarayonida yaratilgan milliy daromadni taqsimlash jarayoni 
vujudga keladi. Тaqsimlash paytida zaruriy mahsulotning puldagi ifodasi, korxona va 
davlatning markazlashtirilgan sof daromadining summasi hisoblab chiqiladi. Bunda 
korxonaning foydasi buxgalteriya hisobida keyinroq, ya‘ni sotish tugagandan 
so‘nggina aniqlanadi va qayd qilinadi. Korxonaning mablag‘lari boshqa bosqichlarda, 
ya‘ni operatsiya jarayonida sodir bo‘ladi. Bu - korxona ta‘minoti va tayyor 
buyumlarni sotish bosqichlari. 
Тa‘minot doirasida korxona pul mablag‘lari hisobiga o‘ziga zarur bo‘lgan 
moddiy boyliklarni sotib oladi. Sotish bosqichida ishlab chiqarish jarayonida 
yaratilgan mahsulotning iste‘molchilarga sotish sodir bo‘ladi. Bu bosqichning 
yakunida korxona zaxiralari yana pul shakliga kiradi. 
Korxonaning ta‘minoti va sotish jarayonlarini aks ettirishda buxgalteriya hisobi 
quyidagilarni qayd qilishi zarur: jarayonlar bilan bog‘liq bo‘lgan xarajatlar, ya‘ni 
ishlab chiqarish vositalarini xarid qilish va mahsulot sotishiga qilingan xarajatlar; 
ta‘minot jarayonida xarid qilinadigan buyumlar; sotish uchun mo‘ljallangan va sotish 
jarayonida joylashgan ishlab chiqarish mahsulotlari hamda sotilgan buyumlar uchun 
korxonalar tomonidan olinadigan pul mablag‘lari va h.k.
Sotilgan mahsulotning summasi ishlab chiqarishga qilingan xarajatlar 
summasidan korxona tomonidan belgilangan sof daromad miqdoriga ko‘p bo‘ladi. 
Shunday qilib, sotish jarayonining yakunlanishi moddiy ishlab chiqarish 
sohasida yaratilgan sof daromadni taqsimlash imkonini beradi. Bu yerda buxgalteriya 
hisobi davlat daromadiga o‘tkazilishi lozim bo‘lgan, korxona tomonidan olingan 
summasi, qo‘shilgan qiymat solig‘i, aksiz solig‘i, foyda solig‘i aniqlanadi va qayd 
qilinadi. 
Sotish jarayoni tugagandan so‘ng korxona tegishli organlarga berilishi kerak 
bo‘lgan summalarni o‘tkazish imkoniga ega bo‘ladi. 
Тovar ishlab chiqarish sharoitida korxona mablag‘larining aylanish davri uning 
boshqa korxonalar, tashkilotlar va muassasalar bilan xo‘jalik aloqalarini yuzaga 
keltiradi. Bunday aloqalar korxonada mol yetkazib beruvchilar va xaridorlar bilan 

---

31 
ta‘minot hamda mahsulot sotishni amalga oshirishda, bosh kompaniya bilan unga u 
yoki bu mablag‘larni topshirish yoki olib qo‘yish paytida, bank muassasalari bilan 
ulardan ssudalar olishda, budjetdan tashqari tashkilotlar bilan ijtimoiy ehtiyojlarga 
doir hisob - kitoblarda yuzaga keladi. Хo‘jalik aloqalari buxgalteriya hisobida 
korxona mablag‘larini aylanish davrining tegishli bosqichlari aks ettirilayotgan 
paytdan qamrab olinadi. 
Ishlab chiqarish vositalari va ishchi kuchini ishlab chiqarish maqsadlari uchun 
qilingan iste‘moldan tashqari, korxonada noishlab chiqarish iste‘mollari ham sodir 
bo‘ladi. 
Noishlab chiqarish iste‘moliga korxona tasarrufidagi mablag‘laridan foydalanish 
kiradi. Ularning tarkibiga uy-joy, maishiy xizmatlar, sog‘liqni saqlash va boshqa shu 
kabi mablag‘lari kiradi. Bu mablag‘larning holati va ulardan foydalanishni ham 
buxgalteriya hisobida hisobga olinadi.
Korxona mablag‘larining aylanish davri shundan iboratki, ular - ishlab 
chiqarishga, ishlab chiqarish - tovarlarga, tovarlar esa yana yul shakliga aylanadi. 
Demak, mablag‘larning aylanish davri faqat uning xar xil bosqichlari ketma - ket 
uzluksiz kelib tursagina sodir bo‘lishi mumkin. 
Mablag‘larning aylanish davrini to‘g‘ri tashkil qilish, ularni har bir bosqichini; 
bo‘lgan muddatlarda bo‘lishini talab qiladi. Korxonalarda vujudga keladigan 
jarayonlar odatda har doim, deyarli uzluksiz sodir bo‘ladi. Shuning uchun ham, 
korxonalar har bir bosqichda, ya‘ni uch shakldagi - pul, ishlab chiqarish va tovar 
mablag‘lariga ega bo‘lishi kerak. Shu bilan birga bu mablag‘larning miqdori korxona 
faoliyatining xajmiga to‘g‘ri kelishi va har bir boskichda normal ishni ta‘minlashi 
kerak. 
Barcha jarayonlar - ta‘minot, ishlab chiqarish va sotish - alohida xo‘jalik 
operatsiyalaridan iborat. Masalan, ta‘minot va sotish qator xarajatlar qilish - sotish 
hodisalaridan tashkil topadi. Ishlab chiqarishda mehnat buyumlarini mahsulot 
tayyorlashga sarflash, korxona xodimlariga bajargan ishlari uchun ish haqi hisoblash, 
mehnat vositalaridan mahsulot ishlab chiqarishda foydalanganlik uchun amortizatsiya 
ajratmalarini hisoblash va xokazolarni qayta - qayta qiymatda amalga oshiradi. 
Har bir operatsiyaning asosiy mazmuni korxona mablag‘larining harakati, 
ularning shakllari o‘zgarishidan iborat. Masalan, materiallarni xarid qilishda korxona 
pul mablag‘lari o‘rniga o‘zlariga kerak bo‘lgan mehnat buyumlarini oladi va ularni 
sarflashda mehnat buyumlarini ishlab chiqarish jarayoni yuzaga kelib, tayyor 
mahsulot olinadi. 
Bundan shuni xulosa qilish mumkinki, xo‘jalik operatsiyalari ishlab chiqarish 
faoliyatini amalga oshirshda korxona mablag‘larining harakatidan iborat ekan. 
Хo‘jalik operatsiyalarini buxgalteriya hisobida aks ettirish boshqarish obyekti 
haqida kerakli axborotlarni olish, mablag‘lardan samarali foydalanish darajasini 
baholash imkonini beradi. Shuning uchun ham ular buxgalteriya hisobining asosiy 
mazmunini tashkil qiladi.