O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta‘lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti

3.3. Hisob – kitob schyoti bo‘yicha operatsiyalarni hisobga olish 
Yuridik shaxs sifati faoliyat ko‘rsatayotgan va mustaqil balansiga ega bo‘lgan 
korxonalar tijorat banklaridan birida o‘zlarining hisob–kitob schyotini ochadilar. 
Markaziy Bank yo‘riqnomasiga binoan korxona o‘zi tanlagan bankda pul 
mablag‘larini saqlash, barcha turdagi hisob-kitoblarni, kredit va kassa
operatsiyalarini amalga oshirish uchun so‘mda va talab qilib olgungacha valuta 
9
ЎзРМБ нақд чет эл валютасига оид операцияларни амалга ошириш қоидалари. ЎзР АВ 15.04.2004 йилда 
957-1-сон билан рўйхатга олинган.

---

62 
depozit schyotini ochishlari mumkin.
10
Тalab qilib olgungacha bo‘lgan so‘mdagi 
depozit schyotlarini ochish uchun yuridik shaxs – rezidentlar bankka quyidagi 
hujjatlarni topshiradilar: 

yuqorida keltirilgan yo‘riqnomaning 1 – ilovasida keltirilgan shaklda schyot 
ochish uchun ariza; 

statistika organlari tomonidan korxonalar, tashkilotlarning yagona davlat 
ro‘yxatiga kiritilganligi to‘g‘risidagi notariusda tasdiqlangan guvohnomaning 
ko‘chirmasi; 

yuqori organ yoki ta‘sischilar majlisida tasdiqlangan ustav yoki nizomdan 
notariusda tasdiqlangan ko‘chirma, davlat ro‘yxatidan o‘tganligi to‘g‘risida hujjat: 

notariusda tasdiqlangan ko‘chirma yoki qonunchilikda belgilangan tartibda 
ro‘yxatga oluvchi organ tomonidan tasdiqlangan ko‘chirma. Davlat ro‘yxatidan 
o‘tganligi to‘g‘risidagi hujjat faqat mazkur obyekt uchun qonunchilikda nazarda 
tutilgan bo‘lsa topshiriladi; 

soliq organida ro‘yxatdan o‘tganligi va idensifikatsiyalashgan soliq to‘lovchi 
raqami berilganligi to‘g‘risida notariusda tasdiqlangan guvohnoma ko‘chirmasi yoki 
shaxs soliq to‘lovchi subyekt emasligi to‘g‘risida ma‘lumot; 

imzo namunalari va muhrning izi tushirilgan kartochka; 

yuqorida aytib o‘tilgan yo‘riqnomada belgilangan tartibda rasmiylashtiriladi. 
Davlat korxonlari, aksioner jamiyatlari, qishloq xo‘jalik uyushmalari (shirkatlar), 
mas‘uliyati cheklangan jamiyatlar, uyushmalar, birlashmalar, konsernlar, 
korporatsiyalar, qo‘shma korxonalar, xalqaro birlashmalar va boshqa korxonalar 
tomonidan talab qilib olguncha depozit schyotlarini ochish uchun zikr qilingan 
hujjatlarga qo‘shimcha qilib bankka yuqorida keltirilgan yo‘riqnomaga binoan yana 
boshqa hujjatlar topshiradilar. 
Barcha hujjatlar topshirilgandan so‘ng bank xizmatini ko‘rsatish bo‘yicha 
shartnoma imzolanadi va bank boshqaruvchisining buyrug‘i bilan korxonaga tegishli 
hisob–kitob schyoti raqami belgilanadi va bankning buxgalteriya apparati tomonidan 
pul mablag‘lari harakatini hisobga olish uchun shaxsiy schyot ochiladi. Boshqa 
shahar yoki aholi punktlarida joylashgan xo‘jalik hisobida bo‘lmagan filiallar, 
magazinlar, ishlab chiqarish birligi va boshqa bo‘linmalarga mahalliy bank 
muassasasida cheklangan operatsiyalarni aks ettirish uchun joriy schyot ochiladi. Bu 
cheklanish asosiy hisob–kitob schyotini idora qiluvchi bosh korxona tomonidan 
belgilanadi. 
Ochilgan hisob–kitob schyotida bo‘sh pul mablag‘lari va mahsulot (ish va 
xizmat) lar sotishdan tushgan pul, bankdan olingan uzoq va qisqa muddatli kreditlar 
hamda boshqa tushumlar saqlanadi. 
Hisob–kitob schyotidan korxonaning olingan materiallar, asosiy vositalar uchun 
mol yuboruvchiga to‘lanmalari, budjetdan, ijtimoiy sug‘urtadan bo‘lgan qarzni 
to‘lash, ish haqi berish uchun kassaga olingan pul va boshqa zaruriyatlar uchun 
to‘langan pul mablag‘lari aks ettiriladi. 
10
Ўзбекистон Республикаси банкларида очиладиган банк ҳисобварақлари тўғрисида йўриқнома. ЎзР АВ 
29.09.2003 й. 1080-1-сон билан рўйхатга олинган.

---

63 
Odatda bank tomonidan har qanday pul o‘tkazib berish yoki naqd pul berish 
korxona yoki hisob–kitob schyotini tasarruf etuvchining buyrug‘i yoki u bilan 
kelishilgan holda amalga oshiriladi.
Lekin bank quyidagi hollarda korxona roziligini olmay boshqa tashkilotlarning 
hujjatlari bo‘yicha uning hisob–kitob schyotidan pulni majburiy o‘tkazib beradi: 
moliya va soliq organlarining buyrug‘i bo‘yicha to‘lanmagan soliq va yig‘imlar, 
shuningdek ular bo‘yicha jarima va boqimandalar summasini; qondirilgan da‘volar 
summasini – ijro varaqalari, xo‘jalik sudining bo‘yrug‘i bo‘yicha; kreditdan 
foydalanganligi uchun foiz summasini, muddatida to‘lanmagan kredit summasini; 
bank tomonidan ko‘rsatilgan xizmatlar summasini. 
Yuridik shaxsning talab qilib olguncha depozit schyotida yetarli darajada pul 
mablag‘lari bo‘lsa, pul o‘tkazib berish uning buyrug‘i yoki boshqa to‘lov hujjatlari 
bilan amalga oshiriladi. 
Yuridik shaxsning talab qilib olguncha depozit schyotida pul mablag‘lari yetarli 
bo‘lmasa, amaldagi yo‘riqnomaga binoan birinchi navbatda budjetga, pensiya 
fondiga va ish haqiga to‘lashni nazarda tutuvchi hujjatlar bo‘yicha mutanosib 
to‘lanadi.
11
Yuridik shaxsning bankdagi schyotiga bo‘lgan boshqa barcha to‘lanmalar 
yuqorida ko‘rsatilgan talablar qondirilgandan so‘ng to‘lanadi. Hisob–kitob schyotida 
sodir bo‘ladigan pul mablag‘lar harakati (pulni qabul qilish va berish yoki naqd 
pulsiz kirim va chiqim) bank tomonidan chiqarilgan mahsus hujjatlar shakllariga 
asosan rasmiylashtiriladi. 
Ularning kengroq tarqalganlari quyidagilar: naqd pul topshirish e‘loni, pul cheki, 
hisoblashish cheki, to‘lov topshirig‘i, to‘lov talabnomasi. Pul to‘lash to‘g‘risidagi 
ushbu e‘lon hisob-kitob schyotiga naqd pul o‘tkazishda yoziladi. Pulni qabul qilib 
olganligi to‘g‘risida bank pul to‘lovchiga isbotlovchi hujjat sifatida kvitansiya beradi. 
Тo‘lov topshirig‘i hisob–kitob schyotidan pul oluvchining schyotiga tegishli 
summani o‘tkazib berish to‘g‘risida bankka berilgan buyruq bo‘lib hisoblanadi. Тurli 
mol yuboruvchi korxonalar, tashkilotlar, moliya organlari, sug‘urta va boshqa 
tashkilotlar pul oluvchilar bo‘lishi mumkin. Pul oluvchining hisob–kitob schyoti 
bankning qaysi filialida bo‘lishiga qarab to‘lov topshirig‘i ikki yoki uch nusxada 
yoziladi. Shahar ichidagi va shaharlararo hisoblashishlarda ham korxona tomonidan 
to‘lov topshirig‘ining yagona shakli qo‘llaniladi. 
Bir vaqtning o‘zida bir necha tashkilotlarga pul o‘tkazib berilsa, korxona 
tomonidan topshiriqning mahsus yig‘ma shakli qo‘llaniladi. U bitta bank bo‘limi 
xizmat qiladigan bir necha pul oluvchilar uchun yozib beriladi. O‘tkazib beriladigan 
summaning jamiga bir marta imzo qo‘yilib muhr bosiladi. Bu hisob - kitob va boshqa 
schyotlar bo‘yicha operatsiyalarni rismiylashtirish jarayonini anchaga qisqartiradi. 
Hisoblashishning aksept shaklida jo‘natilgan mahsulotlar uchun mol 
yuboruvchilar to‘lov talabnoma–topshiriq yozadi. 
Bank belgilangan vaqtda korxonaga uning hisob–kitob schyotidan tegishli 
dastlabki hujjatlarni ilova qilib ko‘chirma berib turadi. 
11
Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлиги томонидан рўйхатдан ўтказилган «Хўжалик юритувчи 
субъектларнинг банк счетларидан пул маблағларини чиқариш тартиби тўғрисида»ги йўриқнома. 1998 йил 12 
феврал.

---

64 
Hisob–kitob schyotining ko‘chirmasida mablag‘larning qoldig‘i va hisob–kitob 
schyotiga kirim kreditiga yoziladi, chunki bank korxonaning pulini saqlab o‘zini 
korxonadan qarzdor deb biladi, o‘zining qarzini kamayishi esa – debetiga yoziladi. 
Buxgalter ko‘chirmani ishlab chiqishda bu xususiyatni esda tutib qoldiq va tushum 
hisob–kitob schyotining debetiga, chiqimi esa – kreditiga yoziladi. 
Hisob-kitob schyotidan beriladigan ko‘chirma ma‘lum ko‘rsatkichlarga ega 
bo‘lib, yozuvlarni qisqartirish maqsadida ularning bir qismi kodlashtirilgan. 
Ko‘chirmani ishlab chiqayotgan buxgalter bu kodlar ma‘nosini bilishi kerak. 
Ko‘chirmalar olingan kuni ular tekshiriladi va ishlab chiqiladi. Bunda barcha 
yozuvlar ilovada keltirilgan hujjatlar bilan solishtiriladi va xato yozuvlar bo‘lmasa bu 
hujjatlarga «Qayd etildi» degan shtamp qo‘yib o‘chiriladi. Тekshirilgan 
ko‘chirmaning har bir summasining to‘g‘risiga va hujjatlarga 5110 - «Hisob-kitob 
schyoti» bilan bog‘lanuvchi schyotlarning raqamlari qo‘yib chiqiladi. Bundan 
tashqari, hujjatlarga ko‘chirmada keltirilgan yozuvlarning tartib raqami yozib 
qo‘yiladi. Bularning hammasi pul mablag‘lari harakatini nazorat qilish, hisob 
ishlarini avtomatlashtirish va hujjatlarni saqlash uchun kerak. 
Hisob-kitob schyotidan noto‘g‘ri chiqarilgan yoki unga xato o‘tkazilgan 
summalarni aniqlash maqsadida ular 4860-«Da‘volar bo‘yicha olinadigan schyotlar» 
schyotida hisobga olinadi, aniqlash va tegishli o‘zgarishlar kiritish uchun bankka 
xabar beriladi. Тo‘g‘rilangan summa bankning navbatdagi ko‘chirmalarida aks 
ettiriladi, korxona buxgalteriya hisobida esa bu qarz 4860 - «Da‘volar bo‘yicha 
olinadigan schyotlar» schyotidan hisobdan chiqariladi. Ko‘chirmaga ilova qilingan 
xarajatlar hujjatda nizomga binoan qo‘shimcha xarajat elementlari va moddalarining 
raqamlari qo‘yiladi.
12
Buning zaruriyati shundaki, ko‘p schyotlar bo‘yicha analitik 
hisob xarajat elementlari va moddalari bo‘yicha tashkil etiladi. Хarajat elementlari va 
moddalari bo‘yicha guruhlash ma‘lumotnoma varaqalarida olib boriladi. Ular har 
oyda ishlab chiqarish bo‘linmalari bo‘yicha ochilib, tegishli jurnal-orderlar hujjatlar 
ma‘lumotlari bo‘yicha to‘ldiriladi. 
Hisob-kitob schyoti bo‘yicha sodir bo‘ladigan operatsiyalarni hisobga olish 
uchun korxonada 5110 - «Hisob-kitob schyoti» ochiladi. Bu schyot aktiv bo‘lib, 
uning debetida hisob-kitob schyotiga tushgan barcha tushumlar, kreditida esa - hisob-
kitob schyotidan barcha sarflangan pul mablag‘lari aks ettiriladi. Bu schyotning debet 
saldosi hisob-kitob schyotida pul mablag‘larining qolgan qoldig‘ini ko‘rsatadi. Bu 
schyotda boshqa aktiv schyotlar kabi kredit qoldiq bo‘lmaydi. 
5110- «Hisob-kitob schyoti» bo‘yicha operatsiyalar tekshirilgan bank 
ko‘chirmasi va unga ilova qilingan pul hujjatlariga asosan aks ettiriladi. 5110-
schyotning saldosi hisob-kitob schyotidan berilgan ko‘chirmada ko‘rsatilgan qoldiqqa 
teng kelishi shart. Bu schyot bo‘yicha analitik hisob bankning ko‘chirmalari bo‘yicha 
yuritiladi. Basharti korxonada boshqa hisob-kitob analitik schyoti bo‘lsa, 
operatsiyalar shu analitik hisob bo‘yicha yuritiladi. 
Buxgalteriya hisobi jurnal-orderlarda yuritilsa, 5110 - schyotning kredit 
oborotlari 2 - jurnal-orderida aks ettiriladi. 5110 - schyotning debet oborotlari turli 
12
ЎзР ВМсининг «Маҳсулот (иш ва хизмат)ларни ишлаб чиқариш ва сотиш харажатларинининг таркиби 
ҳамда молиявий натижаларни шакллантириш ҳақида»ги Низоми. 1999 йил 5 февралдаги 54-сон қарори.

---

65 
jurnal-orderlarga yoziladi va undan tashqari, 2-qaydnomaga yozib nazorat qilinadi. 
Bu registrlar tekshirilgan va ishlab chiqilgan bank ko‘chirmalariga asosan to‘ldiriladi. 
Hisob-kitob schyotidan olingan ko‘chirmada ko‘rsatilgan bir xildagi 
bog‘lanuvchi schyotlarning summalari 2 – jurnal-order va 2 – qaydnomaga jamlab 
yoziladi. 
2 - jurnal-order va 2 - qaydnomani yuritish bir oyga mo‘ljallanganligi uchun 
bankdan olingan har bir ko‘chirma ma‘lumotlari bir qatorga yoziladi. Demak, 2 -
jurnal-order va 2 - qaydnomada band qilingan qatorlar soni shu davr ichida bankdan 
olingan ko‘chirmalar soniga teng bo‘lishi kerak. Registrlarda summalar 5110-
schyotning debeti va krediti bilan korrespondentlashgan schyotlar bo‘yicha yoziladi.
bir hisobot (kun, oy) davriga bunday ko‘rsatkichlarning mavjudligi buxgalteriya
xodimlariga korxona hisob-kitob schyotiga pul mablag‘larining kelib tushish 
manbalarini tahlil qilish, maqsadli foydalanilishini, tasdiqlangan moliyaviy 
to‘lanmalar kalendar grafigiga binoan budjetga va boshqa organlarga mablag‘ 
o‘tkazilishi ustidan nazorat qilish imkoniyatini beradi.