O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi toshkent moliya instituti

Zamonaviy makroiqtisodning istiqbollari 
Yangi iqtisodiy nazariya rivojlanishida bu rivojlanishlarning 
ahamiyatini tushinish uchun avvalambor, Keyns makroiqtisodi 

---

229 
neoklassik nazariyaga hech qachon to‗g‗ri kelmaganligini bilish zarur. 
Bu nazariya siyosiy talabga to‗g‗ri kelgani va iqtisodiy hodisalarni 
standart klassik nazariyaga qaraganda yaxshiroq tushuntirgani uchun 
yuzaga kelgan.
Yangi klassik revolyutsiya Keyns makroiqtisodiy nazariyasiga 
to‗g‗ri kelmagani uchun u bilan bahslashdi va makroiqtisodiy nazariyani 
mikroiqtisodiy nazariyaga bo‗ysundirishga harakat qildi. Bu qandaydir 
ma‘noda neoklassik ta‘limotning oxirgi hayqirig‗i edi va u 
makroiqtisodiy asosni bo‗shashtira oldi, lekin makroiqtisodiy nazariyani 
mikroiqtisodiy nazariyaga qayta bo‗ysundira olmadi. Uni faqatgina 
alohida bo‗laklarga bo‗lib, alohida izchil bo‗lmagan, qayerda to‗g‗ri 
kelsa ishlatiladigan modellar rivojlanishiga yo‗l qo‗yib berdi. Keyns 
ta‘limoti shunday o‗ziga xos sharoitda klassik ta‘limotdan ko‗p farq 
qilmas edi. Ikkala nazariya ham zamonaviy iqtisodiy nazariyaning bir 
xususiyati, ya‘ni real hayotni anglashda modellarni ishlatish usulidir
45
. 
10.4. Postkeynschilik iqtisodiyoti 
Makroiqtisodiyot sohasini tushunib borganimiz sayin biz bozor 
iqtisodiyotiga asoslangan makroiqtisodiyot Keynsning kitoblari orqali 
topilgan ma‘lum bir qonuniyatlarga asoslanishini ko‗rib boramiz. Bu 
holat Keyns makroiqtisodiyot to‗g‗risida aynan nima demoqchiligini 
ifodalagan yakdillikka ega bo‗lishda iqtisodchilarning umumiy 
qobiliyatsizligidan paydo bo‗ldi. 1970-yillarga kelib, Sidney Veyntraub 
va Pol Davidson tomonidan Atlantika okeani bo‗yida va iqtisodiy 
maktab sifatida dunyoga tanilishiga imkon bergan asosiy neokeynschilik 
modeli tanqidini aniq va ravon ifodalashda Angliya birlashgan 
kuchlarini o‗z ichiga olgan Jon Robinson va Jon eatvell tomonidan bir 
iqtisodiy guruh shakllandi. Ular o‗zlarini 
postkeynschilar, 
deb atadilar, 
1974-yilda o‗zlarining tashkiliy majlisini o‗tkazishdi hamda 
Journal of 
Post-Keynesian Economics (JPKE) (Postkeynschlik iqtisodiyoti jurnali) 
nashrdan chiqarildi. Ushbu jurnalning dastlabki nashrida turli xil 
asoschilar va qo‗llab-quvvatlovchilar postkeynschilik iqtisodiyoti asli 
nimani anglatishi haqida so‗z olib bordilar. Jon Robinson bu 
iqtisodiyotni ―kelajak va o‗tmish o‗rtasidagi farqli tomonlarni hisoblab 
beruvchi tahlil metodi‖ deb atadi. J. K. Gelbreyt uni ―sanoatlashgan 
jamiyat uzluksiz va organik o‗zgarishlar jarayonida bo‗lib, davlat 
siyosati bu kabi o‗zgarishlarga moslashib boradi va shunday davlat 
45
History of Economic Thought. Harry Landreth, David C. Colander. Fourth edition Houghton Mifflin Company 
Boston Toronto. P 440-444

---

230 
siyosatini yo‗lga qo‗yish bilan tizim yaxshilanadi‖ deya ifodalab o‗tadi. 
Boshqa iqtisodchilar esa turlicha masalalarga e‘tibor qaratishadi, ammo 
ularning barchasi neoklassik va neokeynschilik iqtisodiyoti o‗zini 
oqlamaganini e‘tirof etadilar. Ular o‗zlaricha qarashlarni amalga 
oshirdilar va shuning uchun bozor makroiqtisodiyotini ―begona 
keynschilik‖ deya nomlab, Keyns yo‗nalishiga sodiqlikning haqiqiy 
namoyondalari sifatida maydonga chiqdilar.
Britaniya postkeynschiligi (ba‘zida neorikardochilar, deb ham 
yuritiladi) eng to‗g‗ri yo‗nalish Rikardoning ishlab chiqarish nazariyasi 
va uni Kaleskining iqtisodiy davrlarga oid sinfiylik nazariyasi bilan 
to‗ldirish, deb hisoblashgan. Piyero Srafaning 
Production of 
Commodities by Means of Commodities: Prelude to a Critique of 
Economic Theory 
(1960) (Tovarlar vositasida aynan tovarlar ishlab 
chiqarishni yo‗lga qo‗yish: Iqtisodiyot nazariyasi tanqidiga kirish) nomli 
izlanishidan so‗ng ular foydaning ish haqi va foyda o‗rtasida 
taqsimlanishi aniq emasligini hamda jami ishlab chiqarilgan mahsulotga 
bog‗liq bo‗lmasligini ta‘kidlab o‗tdilar. Shundan kelib chiqib, 
daromadlarning taqsimlanishi marjinal samaradorlik bilan emas, balki 
tabiatdagi makroiqtisodiy kuchlar yordamida aniqlanishini sezish qiyin 
emas edi. Bu iqtisodiy qarashda ular Maykl Kaleskining 1933-yilda 
―ishchilar o‗zlari topganini sarflasalar, kapitalistlar sarflaganini 
topadilar‖ deb o‗z mulohazalariga xulosa yasagan modeli asosida ish 
ko‗radilar.
46
Kaleski o‗z modelida uchta markaziy farazlarni keltirib o‗tdi. 
Birinchidan u firmalar narxlashtirishning kost-plus (xarajatlar-plus 
doimiy daromadlar) metodini qo‗llashlarini faraz qildi. Kapitalistlar 
foyda va ish haqi darajalarini aniqlaydilar, ammo umumiy foyda yoki 
maoshning umumiy hajmini aniqlamaydilar, chunki ular ishlab 
chiqarilgan 
mahsulotning 
umumiy 
darajasi 
orqali 
aniqlanadi. 
Ikkinchidan, hech qanday jamg‗arma xarajatga yo‗naltirilmaydi, shuning 
uchun ishlab chiqarilgan mahsulotning umumiy darajasi Keynsning 
multiplikatsion modeli asosida umumiy talab darajasi orqali aniqlanadi. 
Uchinchidan, ishchilar o‗z daromadlarining 100% ini sarflaydilar, 
shuning uchun iste‘molga cheklangan moyillik ham 100% chiqadi.
Kapitalistlarning investitsiyaviy xarajatlari vaqtinchalik xarakterda 
bo‗lib, foyda darajasiga (jamg‗armalarni ifoda etuvchi) bog‗liq 
46
Michal Kalecki, ―An Essay on the Theory of the Business Cycle‖ [1933], translated in his 
Studies in the 
Theory of Business Cycles: 1933-1939 
(London: Basil Blackwell, 1966).

---

231 
bo‗lmaydi. Agarda ular barcha topgan daromadlarini sarflab yuborsa, 
talab barcha ishlab chiqarilgan mahsulotni sotib olishga yetarli bo‗ladi 
va jami ishlab chiqarilgan mahsulot va daromad yuqoriligicha qoladi. 
Agar kapitalistlar pessimistik xarakterda bo‗lib, o‗z daromadlarini 
sarflamasdan, balki jamg‗arsalar, yalpi talab va umumiy ishlab 
chiqarilgan mahsulot darajasi past bo‗lib, daromadlar ham kamayib 
boradi (foyda normasi bir xil darajada saqlanib qolsada) va ishsizlik 
vujudga keladi. Shundan kelib chiqib aytishimiz mumkinki, 
daromadlarning foyda va ish haqi darajalari o‗rtasida taqsimlanishi 
marjinal samaradorlik bilan emas, balki makroiqtisodiy kuchlar ta‘sirida 
aniqlanadi. Ushbu oddiy modeldagi ko‗plab farazlar faoliyatning 
makroiqtisodiy darajasi daromadlar taqsimlanishi orqali aniqlanishini 
ifodalovchi umumiy iqtisodiy qarashning qonuniy kuchini yo‗qotmagan 
holda kelib chiquvchi natijalarni ikki ma‘noli bo‗lib qolishini ko‗rsatib, 
o‗zgarib borishi ham mumkin.