O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi toshkent moliya instituti

Keynsning siyosatga nisbatan falsafiy yondashuvi 
Siyosat normativ qonuniyatlarni mujassam etgan nazariyani o‗z 
ichiga oladi. Shuning uchun Keyns inqilobini to‗liq anglash uchun o‗sha 
davr iqtisodchilarining va ayniqsa, Keynsning umumiy falsafiy 
qarashlarini yaxshi tushunish talab etiladi. Keyns o‗zining 
The General 
Theory
(Umumiy nazariya) kitobini chop ettirganidan so‗ng radikallikda 
ayblangan (aslida u radikal bo‗lmagan). Bu insonning o‗tmishi, ta‘lim 
olish tarixi va tajribasidan kelib chiqqan holda o‗z jamiyatining tashkiliy 
strukturasi borasida sezilarli o‗zgarishlar uchun kuchli kurash olib 
borishini bunday insondan kutish mushkul ish, albatta. Keyns aslida 
jamiyat strukturasini o‗zgartirish borasidagi fikrlarga konservativ nigoh 
bilan qaragan. U asosan kapitalizmning asosiy elementlarini saqlab 
qolishga qaratilgan qarashlarni yoqlab chiqqan. U agar tizimning eng 
yomon kamchiliklari bartaraf etilmasa, individuallar kapitalistik tizimni 
rad etadilar va buning oqibatida tizim topganidan ko‗ra ko‗proq 
narsalarni boy berib qo‗yishiga ishongan. Uning marksizmni rad etishi 
ham, Marksning iqtisodiyotiga qarshi tanqid ham markscha ijtimoiy 
37
For a history of the adoption of Keynes by American economists, see David C. Colander and 
Harry Landreth, eds. 
The Coming of Keynesianism to America 
(Brookfield, Vt.: Elgar, 1996).
38
The quotation is from an unpublished interview held with EvseyDomar by the authors.

---

224 
tizim Keyns yashab turgan ijtimoiy 
sinfning yo‗q qilishini tan olish, 
deb baholanadi: 
Qanday qilib men zamonaviy olam uchun hech qanday ahamiyati 
yo„q, o„z pozitsiyasini hamma narsadan yuqori qo„yadigan va tanqidni 
qabul qilmaydigan hamda o„z qonuniyatlarini injildek qat‟iy 
o„rnatadigan eskirgan kitobni ko„ra bila turib qabul qilishim mumkin? 
Qanday qilib men tezakni sigirning o„zidan afzal ko„radigan, butun 
bashariyat urug„larini va ijobiy sifatlarini o„zida mujassam etgan 
burjuaziya va intelligensiyadan ko„ra qo„pol proletariatni ustun 
ko„radigan dunyoqarashni o„zimga singdira olaman?
39
 
Keyns Germaniya, Italiya va Rossiyada avj olib borayotgan 
diktatorlik va totalitar tuzumdan qattiq xavotirga tushgan edi. U ijtimoiy 
tuzulmalardagi bunday o‗zgarishlar ba‘zi iqtisodiy masalalarni hal eta 
olishiga ishonishni istar edi, ammo u bunday yechim faqatgina 
individualizm va uning iqtisodiy hamda siyosiy afzalliklari evaziga 
qo‗lga kiritilishi mumkinligini his etdi. Kattaroq samara va 
innovatsiyaga erishish uchun shaxsiy qiziqishdan foydalanishni 
cheklovchi individualizmning iqtisodiy afzalliklari iqtisodchilarga yax-
shi ma‘lum:
Ammo yuqoridan ta‟kidlanganidan tashqari agar individualizm 
o„zining kamchilik va zaif tomonlaridan xalos etilsa, u albatta boshqa 
mavjud tizimlardan ko„ra ko„proq shaxsiy erkinlikni ta‟minlovchi 
vositaga aylanishi mumkin. U shaxsiy tanlovni yanada ko„proq amalda 
qo„llash uchun zamin hozirlaydi. Shu bilan bir qatorda u yana ushbu 
kengaytirilgan shaxsiy tanlovdan kelib chiqadigan hayotning turfa 
xilligini saqlash omili bo„lib ham xizmat qilishi mumkin va undan 
ayrilish bir xildagi yoki totalitar tuzumning yo„qotganlari oldida 
anchayin sezilarli bo„lishi mumkin.
40
 
Keynsning yaxshi jamiyat strukturasi borasidagi keng qamrovli 
falsafiy qarashlari uni ikki tomondan ham cheksiz hujumlar ostida qolib 
ketishiga sabab bo‗ldi. So‗llar uni o‗z sinfi va kapitalizmning 
himoyachisi, deb e‘lon qilishdi, o‗nglar esa uni kapitalistik tizimni yo‗q 
qilishga moyil yovvoyi sotsialist-islohotchi, deb atadilar. Biz allaqachon 
uning marksizmga bo‗lgan yondashuvini ko‗rib chiqdik. Uning o‗nglar 
tomonidan qilingan tanqidga javobi murosaga kelishga qaratilgan edi. U 
shunday 
deb 
yozgan 
edi:―hukumat vazifalarini kengaytirish 
39
J. M. Keynes, ―A Short View of Russia,‖ in 
Essays in Persuasion 
(New York: Harcourt, Brace, 
1932), p. 300.
40
Keynes, 
General Theory
, p. 380.

---

225 
individualizmga qarshi dahshatli zarba bo‗lib tuyulsada men uni ham 
mavjud iqtisodiy ko‗rinishlarni yo‗q qilib yuborishdan uzoqlashishning 
yagona vositasi sifatida, ham individual tashabbuslarning muvaffaqiyatli 
faoliyat olib borishiga maqbul sharoit sifatida himoya qilaman.‖
41
Keyns 
kapitalizmdan topgan asosiy naflardan biri bu uning individualizmga 
erkin faoliyat olib borishini ta‘minlashi sanaladi. Individualizm orqali 
kelib chiqadigan har qanday kamchiliklar kapitalizmni barbod etmasdan 
to‗g‗rilanishi mumkinligiga u ishonar edi. U kamitalizmning asosiy 
kamchilik va xatoliklari, deb quyidagilarni ta‘kidlab o‗tgan edi: ―bu 
tuzumning xatosi uning to‗liq bandlikni ta‘minlay olmasligi, uning 
o‗jarligi hamda boylik va daromadlarning adolatsiz taqsimotidir.‖
42
1930-yillarda ro‗y bergan Depressiya ko‗plab iqtisodchilarni 
kapitalizmning asosiy kamchiligi to‗liq ish bilan bandlikni ta‘minlay 
olmasligida, degan fikrga ishonishga majbur qildi. Urushdan keyingi 
iqtisodchilar oldida ko‗ndalang bo‗lgan masala mana bunday edi
: 
kapitalizmning eng yaxshi xususiyatlarini saqlab qolish va shu bilan bir 
qatorda katta depressiyalarni bartaraf etish uchun biz qanday siyosat olib 
borishimiz kerak? Keynsning siyosat borasidagi qarashlari dastlab, 
AQShdagi ko‗pchilik odamlar uchun juda liberal ko‗rinish kasb etdi. 
Keynschilar tomonidan taklif etilgan monetar va moliyaviy siyosat 
nihoyat AQSh iqtisodchilari tomonidan tan olindi, chunki bu siyosat 
hukumatning juda kam miqdorda iqtisodga bevosita aralashuvini talab 
etar edi. Biroq shunday bo‗lishiga qaramasdan, keynschilarni sotsialist, 
deb hisoblovchilar bu siyosatni qoralab chiqdilar. Ilk keynschilikkka 
kirish asarini yozgan Lori Tarshis bir guruh konservativlar uning 
kitobidan foydalangan o‗quv dargohlariga grantlar berishni to‗xtatishga 
harakat qilganlarida va uning o‗zini dars beradigan Stenford 
universitetidan bo‗shattirish payiga tushganlarida bu konservativlarning 
hujumi ekanini anglab yetadi. Tarshisning kitobi yaxshi sotilmaydi, 
ammo undan so‗ng bu kitobga taqlid qilib yozilgan Samuelsonning asari 
juda ham mashhur va ommabop bo‗lib ketadi, chunki u keynschilik 
iqtisodiyotini ilmiy niqob ostiga berkitadi va shu asnoda Tarshisga 
qaratilgan mafkuraviy hujumlardan o‗zini saqlab qoladi
43
. 
41
O‗sha manbaa. 
42
O„sha manbaa
„ p. 372.
43
History of Economic Thought. Harry Landreth, David C. Colander. Fourth edition Houghton Mifflin Company 

---

226