O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti “iqtisodiyot”kafedrasi

O’zbekistondagi monool tashkilotlar va ularning faoliyati.

O‘zbekistonda monopolist-korxonalar soni so‘nggi besh yil ichida ikki barobardan ko‘proqqa qisqargan. Bu haqda bugun Monopoliyaga qarshi kurashish qo‘mitasi tomonidan tashkil etilgan «Konkurensiya 4.0» muhokamalar platformasi vaqtida ma'lum qilindi.

Yanvar oyida tashkil etilgan qo‘mita rahbariyati a'zolarining jamoatchilik va biznes vakillari bilan ilk uchrashuvi 2019-2023 yillarda tovar va moliya bozorlarida raqobatni rivojlantirish strategiyasi muhokamasiga bag‘ishlandi.
Monopoliyaga qarshi kurashish qo‘mitasi raisining birinchi o‘rinbosari Bobir Karimov va rais o‘rinbosari Farrux Karabayev.
Qayd etilishicha, bugungi kunda tovar va moliya bozorlarida davlat kompaniyalari dominantlik qilmoqda. Monopoliyalarning 90 foizini davlat ulushi bor yoki davlat nazoratidagi kompaniyalar tashkil qiladi.
Ta'kidlanishicha, davlat kompaniyalari davlat unitar korxonasi va sho‘'ba korxonasi shaklida o‘z quyi tuzilmalarini tashkil etishmoqda va bu tuzilmalar xususiy kompaniyalar faoliyatining o‘rnini bosishi va bozorni bo‘lishda qatnashishga urinishi tez-tez kuzatilmoqda, bu esa budjet nazoratidan chiqib ketish instrumenti hamdir. Hozirda bunday kompaniyalar soni 1,4 mingdan ko‘proqni tashkil etadi.
Shu bilan birga, davlatning moliyaviy bozorlar va kapital bozoridagi (birja, markaziy depozitariy, banklar) vakolatlari va ishtiroki ko‘lami ham yuqoriligicha qolmoqda, bu esa manfaatlar ziddiyatini avj oldirib, tijoriy bozor mexanizmlarining rivojlanishiga to‘siq bo‘lyapti. Misol uchun, fond birjasida qimmatli qog‘ozlar savdosi yuzasidan hisob-raqamlarga xizmat ko‘rsatishda O‘zbekiston Milliy banki monopoliyasi o‘rnatilgan.
Umuman, bank sektorining 83 foizi davlat ishtiroki bilan faoliyat yuritmoqda. Taklif etilayotgan strategiyaga muvofiq, 2023 yilga qadar davlatning bank sektoridagi ishtirokini 50 foizgacha pasaytirish ko‘zda tutilmoqda.
Rasmiy ma'lumotlarga ko‘ra, hozir O‘zbekistonda tabiiy monopoliya sub'yektlari bilan qo‘shib hisoblaganda 236ta monopolist-korxona mavjud va Monopoliyaga qarshi kurashish qo‘mitasi ularning sonini keyingi to‘rt yilda 25 foizga qisqartirishni taklif etmoqda. Shuningdek, shu muddat ichida hozir ishlab turgan 1414ta davlat unitar korxonalari sonini 700taga kamaytirish rejalashtirilgan. Bundan tashqari, 2023 yilga qadar monopol mahsulot va xizmatlarning YaIMdagi solishtirma hajmini 7 foizgacha kamaytirish, kichik biznesning YaIMdagi ulushini 3 foizga oshirish (54,9dan 57,9ga) mo‘ljallangan.
Antimonopoliya qo‘mitasi tomonidan ishlab chiqilgan strategiya loyihasi bilan normativ-huquqiy hujjatlar loyihalari muhokamasi portaliga joylashtirilgan. Muhokama 22 martga qadar davom etadi.
O’zbekistondagi eng yirik sakkizta kompaniya
O'ZBEKISTON YANGILIKLARI YIRIK KOMPANIYALAR
O’zbekistondagi eng yirik sakkizta kompaniya
BN24.UZ25.07.201912100
1. «O’ztransgaz»
Neft, tabiiy gaz va gaz kondensatini tashish, saqlash va sotish bo’yicha faoliyatni amalga oshiradi. Kompaniya mahalliy iste’molchilarni gaz bilan ta’minlaydi va qariyb 36,5 ming ish joylarini ta’minlaydi.
2. Navoiy kon-metallurgiya kombinati
Unda beshta tog’-kon va metallurgiya korxonalari (ular Navoiy, Nurobod, Zarafshon, Zafarobod, Uchquduq shaharlari uchun shakllantirilgan), Navoiy muhandislik zavodi va Zarafshon qurilish boshqarmasi mavjud. Zavod O’zbekistonning to’rtta mintaqasida faoliyat yuritadi, unda 60 mingga yaqin ishchi ishlaydi. Katta ishlab chiqarish quvvatlari rivojlangan ijtimoiy infratuzilma bilan birlashtirilgan.
3. «LUKOIL Uzbekistan Operating Company» MChJ
LUKOILning O’zbekistondagi sho’ba korxonasi, gaz qazib olish va qayta ishlash kompaniyasi. Kompaniya xavfsiz mehnat sharoitlariga, respublika aholisi tabiati va sog’lig’iga g’amxo’rlik qiladi. U sog’liqni saqlash, madaniyat, sport va jamoat hayotining boshqa sohalarida xayriya va homiylik ishlariga ko’p pul sarflaydi.
4. Olmaliq kon-metallurgiya kombinati
O’zbekiston kon-metallurgiya sanoatidagi eng yirik kompaniya. U respublikada 90 foiz kumush va 20 foiz oltin ishlab chiqaradi, bu Markaziy Osiyodagi eng taniqli mis konidir. Sanoat majmuasida oltita kon, beshta boyitish fabrikasi, uchta metallurgiya zavodi mavjud.
5. «UZBAT A.O.» ASPA.
«UZBAT A.O.» QK mamlakat bozorida yigirma yildan ortiq vaqtdan beri faoliyat yuritib kelmoqda va Buyuk Britaniyaning eng yirik to’g’ridan-to’g’ri xorijiy investorlaridan biri bo’lib, mamlakat iqtisodiyotiga 400 million AQSh dollaridan ko’proq mablag ‘kiritdi. Hozirgi vaqtda qo’shma korxona 12 mingga yaqin ish joyini bevosita va bilvosita qo’llab-quvvatlamoqda – 1200 ishchi, 600 fermer, 7000 tamaki yetishtiruvchi, 3000 ga yaqin ishchi O’zbekiston sanoatining tegishli sohalarida. (joylashtirish)
6. «Sho’rtan gaz kimyo majmuasi» MChJ
Gaz kimyo majmuasi suyultirilgan gaz, oltingugurt, gaz kondensati, sanoat gazlari va polietilen ishlab chiqarishga ixtisoslashgan. U tomonidan ishlab chiqarilgan polietilen granulalari O’zbekistonning ichki bozorida, shuningdek, chet elda ham talabga ega. Kompaniyaning boy assortimenti va ko’plab mahsulot nomlari respublika iqtisodiyotining ko’plab segmentlarini doimiy va samarali takomillashtirishni qo’llab-quvvatlaydi. Kompaniya yangi turdagi mahsulotlar va innovatsion texnologiyalarni joriy qilishni tezlashtirmoqda. Bu kichik va o’rta biznesni jadal ilgari surish, O’zbekistonga eksport qilish imkoniyatlarini taqdim etadi.
7. Buxoro neftni qayta ishlash zavodi
Tashkilot 1997 yildan beri ishlaydi, ish Frantsiyaning Teknip kompaniyasi va Yaponiyaning Marubeni, JC kompaniyalari bilan birgalikda olib borilmoqda. 1999 yildan beri Xo’jaobod er osti gazni saqlash ombori Amerikaning Dresser-Rand kompressorlaridan foydalangan holda Amerikaning BSI Industries kompaniyasi bilan birgalikda ishga tushirildi. 2020 yilda O’zbekiston hukumati texnologiyalarni modernizatsiya qilish bilan korxonani modernizatsiya qilishni rejalashtirmoqda (553 million dollar).
8. «Qizilqumsement» OAJ
Korxona respublikadagi eng yirik tsement zavodidir. U ichki va Evropa talablariga javob beradigan tsement va tsement mahsulotlarining yarmidan ko’pini ishlab chiqaradi. Korxona zamonaviy kompyuterlashtirilgan uskunalar bilan jihozlangan. Tsementning yangi turlari sinovdan o’tkazilib, ishlab chiqarishga joriy etilmoqda, energiya tejaydigan va «yashil» texnologiyalar qo’llanilmoqda.