O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti “iqtisodiyot”kafedrasi

Ochiq monopoliya – bozorda kompaniya mutlaq yangi mahsulot ishlab chiqarishni boshlaganida vaziyat yuzaga kelishi mumkin. Ammo sof monopoliyadan farqli o’laroq, davlat uni mum kin bo’lgan raqobatchilardan himoya qilmaydi. Bunday holda, ochiq monopoliya paydo bo’ladi, uni sof monopoliyaning turlaridan biriga kiritish mumkin.Bir necha vaqt mobaynida kompaniya yangi mahsulotlarni yetkazib beruvchidir. Bunday kompaniyalarning raqobatchilari bozorda birozdan keyin paydo bo’ladi.
Agar siz ochiq monopoliya oid misollar keltirsangiz, u holda istemolchilarga sensorli texnologiyalrni birinchi bo’lib taklif qilgan Apple kompaniyasini eslash kerak.
Yopiq monopoliya – ochiq monopoliyadan farqli o`laroq, raqobatdoshlardan patent, qonuniy cheklovlar va mualliflik huquqi shaklida himoya qilinadi.
Ikki tomonlama monopoliya – ba’zida bozorda vaziyat bitta mahsulotni sotuvchiga taklif qilganda yuzaga kelib chiqadi va talab bitta xaridordan kelib chiqadi. Bu ikki tomonlama monopoliya deyiladi. Bunday vaziyatda xaridor va sotuvchi bir – birlarini bilashida. Shu bilan birg, ular tayyor mahsulotni sotishni qat’iy nazorati ostida olib boradilar. Ikki tomonlama monopoliyaning misoli firma o’z tovarlarini davlatga sotishi holatlari taalluqlidir. Bu Mudofaa vazirligi tomonidan qurol sotib olinishi va bitta kasaba uyushmasining har qanday ish beruvchisiga qarshi chiqishi.
Har bir narsaning bir yaxshi bir yomon tomoni bo’lganidek, monopoliyaning ham bir qancha ijobiy va salbiy tomonlari bor. Monopoliyaning asosiy ijobiy va salbiy tomonlarini ko’rib chiqamiz.
Uning ijobiy tomoni asosan quyidagi ikki jihat orqali namoyon bo'ladi.
Birinchidan, yuqorida ta'kidlab o'tilganidek, u ma'lum tarmoqlarda nisbatan samarali amal qiladi va xarajatlarning tejalishiga olib keladi.
Ikkinchidan, monopolist bo'lmagan, mayda, raqobatlashuvchi soha korxonalariga nisbatan monopolistik korxonalarda ishlab chiqarishga ilmiy-texnika taraqqiyoti yutuqlarini joriy etish uchun ko'proq rag'bat va imkoniyat mavjud bo'ladi. Chunki uncha yirik bo'lmagan raqobatlashuvchi korxonalarning odatda, moliyaviy jihatdan imkoniyatlari cheklangan bo'lib, ular ishlab chiqarishga yangiliklarni tatbiq etish orqali kelgusidagi daromadlarni oshirishdan ko'ra, ko'proq joriy daromadga e'tibor qaratadilar. Bundan tashqari, yangi g'oyalar raqiblar tomonidan juda tez o'zlashtirib olinadi va buning oqibatida, mazkur g'oyalarni amalga oshirish xarajatlarini bir tomon qilgani holda, uning samarasidan barcha foydanadi. Yirik monopolistik firmalarda moliyaviy imkoniyatlar keng bo'lib, innovatsiyadan olingan foyda ularning mualliflariga tegishi aniq kafolatlanadi.