O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti “iqtisodiyot”kafedrasi

Legal (qononiy ) monopoliya — bu qonuniy tarzda tashkil etiluvchi monopolistik holat. Ular tarkibiga raqobatdan himoya qiluvchi quyidagi monopoliya shakllarini kiritish mumkin:
- patent tizimi — bu ixtirochi va mualliflar tomonidan yaratilgan ixtirolar, foydali modellar, sanoat namunalarini tasdiqlovchi hamda ularga mutlaq huquqni taqdim etish tizimi. Bu jarayon maxsus guvohnomalar — patentlar orqali amalga oshiriladi;
- mualliflik huquqi — ilmiy, badiiy va san'at asarlari, ijro san'ati fonogrammalari, ko'rsatuvlar, efir to'lqini yoki kabel orqali tasvir uzatish kabilarni yaratish va ulardan foydalanish munosabatlarini qonuniy tarzda tartibga solish shakli. Mualliflik huquqi faqat mualliflar tomonidan o'z mahsulotlarini ma’lum vaqtga yoki butunlay sotish, ulardan nusxa olish va ko'paytirishga ruxsat berish imkonini ta’minlaydi;

- tovar belgilari — bu savdo belgilari, nishonlari, maxsus ramzlari, nomi hamda boshqalarni ro'yxatga olish, huquqiy jihatdan himoya qilish va ulardan foydalanish bo‘yicha paydo bo'lgan munosabatlarni qonuniy tarzda tartibga solish shakli.

Sun’iy monopoliya — monopol foyda olish maqsadida tashkil etiluvchi birlashmalaming shartli (tabiiy monopoliya-lardan ajratib turish uchun) nomi.
Ushbu tushuncha juda sig’imli. Ba’zi ekspertlarning fikriga ko’ra, yuqori tavsiflangan tabiiy monopoliya iqtisodiy (sun’iy) monopoliyaning kichik turlaridan biridir. Bunday holda, biz bozorda yetakchi mavqega ega bo’lgan bunday kompaniyalar haqida gaplashamiz.
Qanday qilib sun’iy monopoliya paydo bo’ladi? Hukmron korxonalarning paydo bo’lishiga misol, maqsadga erishish uchun ikkita usulning ehtimoligina ko’rsatadi. Ulardan birinchisi ishlab chiqarishni mavaffaqiyatli rivojlantirish, kapitalni jamlashda va natijada faoliyat ko’lamini oshirishda yotadi. Ikkinchi usul tezroq. Uning asosi kapitalni markazlashtirish, ya’ni ixtiyriy birlashtirish vyoki bankrot tashkilotlarni tortib olishdir. Shu bilan birga, kichik va o’rta korxonalar massasi kattaroq hajmga aylanmoqda. Sun’iy monopoliya mavjud. U bozorning ma’lum bir segmentini qamrab oladi va raqobatchilari yo’q.
Sun’iy monopoliya o'z manfaatlari yo'lida bozor muhiti tuzilishini ataylab o'zgartiradi, ya’ni:
— bozorga yangi raqiblarning kirib kelishiga yo‘l qo'ymaslik uchun turli to'siqlar hosil qiladi (xom ashyo va energiya manbalarini egallab oladi; banklarning yangi korxonalarga kredit berishini taqiqlashga harakat qiladi va boshqalar);
— ishlab chiqarishning eng yuksak darajadagi texnologiyasiga erishib, qolgan raqiblarini bu darajaga chiqishiga imkon bermaydi;
— ishlab chiqarish miqyosi samarasidan unumliroq foydalanish imkonini beruvchi nisbatan yirik hajmdagi kapitalni qo'llaydi;

• 
  o'z faoliyatini yuqori darajada reklama qilish orqali boshqa raqobatchilarni bozordan siqib chiqarishga harakat qiladi.
  

Sun’iy monopoliyalar kartel, sindikat, trest, konsorsium, konsern kabi aniq shakllarda namoyon bo'ladi.
Kartel — bitta sanoat tarmog'idagi bir necha korxonalarning uyushmasi bo‘lib, uning ishtirokchilari ishlab chiqarish vositalari va mahsulotlariga o'z mulkiy egaligini saqlab qoladi, yaratilgan mahsulotlarni sotish esa, kvota, ya'ni mahsulot ishlab chiqarish umumiy hajmidagi har bir ishtirokchining ulushi, sotish narxlari, bozorlarning bo'lib olinishi va h.k. bo‘yicha kelishuv asosida amalga oshiriladi.