O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti “iqtisodiyot”kafedrasi

Kapitalning to‘planishi — bu qo'shimcha qiymatning bir qismini jamg‘arish (kapitallashtirish) natijasida kapital hajmining oshishidir. Bu jarayon quyidagi ko'rsatkichlar orqali tavsiflanadi:
- korxonadagi ishlovchilar soni,
- korxonaning ishlab
-chiqarish quwati,
- qayta ishlanayotgan xom ashyo miqdori,
-tovar aylanmasi hajmi,
- foyda hajmi.
Kapitalning to'planishi kapitalning markazlashuvi jarayoni bilan yanada to'ldiriladi. Kapitalning markazlashuvi — bu bir kapital tomonidan boshqa birining qo‘shib olinishi yoki bir qancha mustaqil kapitallarning aksiyadorlik jamiyati shaklida ixtiyoriy birlashishi orqali kapital hajmining o'sishidir.
Ishlab chiqarishning gorizontal va vertikal to'planishi farqlanadi.
Ishlab chiqarishning gorizontal to'planishi — bu milliy iqtisodiyotning ma’lum tarmog'i doirasidagi korxona va firmalarning yiriklashuvidir. U erkin raqobat davri, shuningdek, XX asrning boshlarida Ishlab chiqarish to'planishining asosiy shakli sifatida maydonga tushgan edi.
Ishlab chiqarishning vertikal to'planishi — bu milliy iqtisodiyotdagi bir necha o'zaro bog'liq tarmoqlarda mahsulot Ishlab chiqarishning to'planishidir. U jlmiy-texnika taraqqiyoti sharoitlarida keng rivojlandi.
Ishlab chiqarishning to'planishi o'z rivojining ma’lum darajasida monopoliyalarning paydo bo'lishiga olib keladi. Ishlab chiqarishning to'planishi hamda monopoliyalarning paydo bo'lishi o'rtasidagi ichki aloqalar quyidagilarda namoyon bo'ladi:
- tarmoqlarda bir necha yirik korxonalarning hukmron mavqyega ega bo'lishi ularning bir-biri bilan kelishuviga hamda monopolistik birlashmalar tuzishiga imkon yaratadi;
- yirik korxonalar o'rtasidagi raqobat juda qaltis bo'lib, ular uchun katta miqyosdagi yo'qotishlarga olib kelishi mumkin. Shunga ko'ra, raqobatni cheklash, tovarlarga yuqori narxlar belgilash va yuqori foyda olish uchun yirik ishlabchiqaruvchilarning monopolistik ittifoqlarga birlashishlari lozim boMadi.
Monopoliyalarning vujudga kelishida ishlab chiqarishning to‘planishidan tashqari yana bir qator omillar ta’sir ko'rsatadi:
- davlatning proteksionistik bojxona siyosati. U chet eldagi raqobatchilarning ichki bozorga kirish imkoniyatini yo‘qotib, monopoliyalarning paydo bolishiga sharoit yaratadi;
- banklarning faoliyati va moliyaviy siyosati. Banklar sanoat monopoliyalarining jadal o'sishiga imkon beradi.
Bozorda monopoliyaning paydo bo’lish sabablarini o’rganmasdan turib, monopoliyaning nima ekanligini tushunish mumkin emas. Monopoliyaning shakllantirish yo’llari juda xilma-xildir.. Bir holatda, kattaroq kompaniya zaif kompaniyani sotib oladi, boshqalarida qo’shilish ixtiyoriydir. Shu bilan birga, ishlab chiqarish tashkilotlari nafaqat bir xil mahsulotlarga, balki umumiy asartimrntga va ishlab chiqarish texnologiyalariga ega bo’lmagan korxonalarg qo’shilishlari mumkin.
Bozorda monopoliya o’rnatishning yana bir usuli – bu “yirtqich” narxlash. Ushbua tama raqobatdosh korxonalar katta xarajatlarga olib keladi, natijada ular bozorni tark etadigan arzon narxlarni belgilashni anglatadi.
Raqobat va monopoliya bozor munosabatlarining ajralmas qismidir, ammo ikkinchisi ularning rivojlanishiga to’sqinlik qiladi.
Monopoliyaning o’ziga xos xususiyatlari:

• 
  Butun sanoat ushbu mahsulotni bitta ishlab chiqaruvchisi tomonidan taqdim etilgan.
  
• 
  Xaridor monopolistdan tovarni sotib olishga yoki umuman unsiz qilishga majburdir. Ishlab chiqaruvchi qoida sifatida reklamasiz ishlaydi.
  
• 
  Monopolist bozorda o’z tovarlari miqdorini tartibga solish, shu bilan uning qiymatini o’zgartirish imkoniyatiga ega.
  
• 
  Shunga o’xshash tovarlarni ishlab chiqaruvchilar ularni monopollashtirilgan sotishga harakat qilganda, sun’iy ravishda yaratilgan to’siqlarga duch kelishmoqda: huquqiy, texnikaviy va iqtisodiy.