O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti “iqtisodiyot”kafedrasi

Monopoliyaning vujudga kelishi sababi va tavsifiga ko‘ra:

-tabiiy monopoliya,
-legal monopoliya,
- sun'iy monopoliya.
Tabiiy monopoliya tarkibiga kamyob va ishlab chiqarishning erkin tarzda takror hosil qilib bo’lmaydigan unsurlari (masalan, nodir metallar, foydali qazilmalar va h.k.)ga ega bo’lgan mulkdorlar va xo'jalik tashkilotlari kiradi. Shuningdek, mazkur monopoliya tarkibiga o‘ziga xos texnologiyaning qo’llanishi sababli raqobatni rivojlantirib bo’lmaydigan ba’zi bir tarmoqlari va ishlab chiqarish turlari ham kiritiladi.
Tabiiy monopoliya — korxonaning texnologik xususiyatlari sababli mahsulotga boMgan talabni qondirish raqobat mavjud bo’lmagan sharoitda samaraliroq amalga oshiriluvchi tovar bozorining holatidir. Bunday samaradorlik ishlab chiqarish hajmining ko‘payib borishi bilan tovar birligiga to‘g‘ri keluvchi xo‘jalik xarajatlarining ahamiyatli darajada pasayib ketishida namoyon bo’ladi. Shu bilan birga, tabiiy monopoliya subyektlari tomonidan ishlab chiqarilgan mahsulotlar iste’molini boshqa turdagi mahsulotlar bilan almashtirib bo’lmaydi.

1-rasm. Tabiiy monopoliya.
Ko’pincha bozorda muayyan mahsulotga bo’lgan talab bir yoki bir nechta kompaniyalar tomonidan qondirilganda vazuyat yuzaga keladi. Bunday holatda, tabiiy monopoliya paydo bo’ladi. Buning sabablari mijozlarga xizmat ko’rsatish va jarayonning o’ziga xos xususiyatlariga bog’liq.
Sayyoramizning har qanday shtatida tabiiy monopoliyalar mavjud. Bunga misol, telefon xizmatlari, enrgiya, transport va h.k.
Tabiiy monopoliya quyida sohalarda ham ishlaydi:

• 
  Neft mahsulotlarini, gaz va neftni muhim ahamiyatga ega quvurlar orali tashish;
  
• 
  Aholiga umumiy pochta va elktr aloqasi taqdim etish xizmatlari.
  

Masalan, elektr energetikasi sohasinin olaylik. Bu yerda ham tabiiy monopoliya mavjud. Rossiyada RAO UES Rossiya tarkibidagi birlashtirilgan 700 ta mavjud issiqliq elektr stansiyalari, tuman elektr stansiyalari va gidro elektrostansiyalarni misol qilib keltirish mumkin. Kompaniya 1992-yilda tashkil etilgan bo’lib, unda ellik ming ilg’or elektr stansiyalari AO-enrgo hududiy bo’ysinish tarkibidan chiqarildi. Bugungi kunda Rossiyaning RAO UES mamlakatdagi elktr uzatish linyalarining butun tarmog’iga egalik qiladi.
Gaz sanoati tabiiy monopoliyani chetlab o’tmadi. Rossiyada bunga sakkizta uyushma, shuningdek, uni tashish bo’yicha o’n uchta mintaqaviy transport kompaniyalari, “Gazprom” RAO bilan birlashtirilgan. Ushbu kompaniya davlat byudjetiga tushadigan daromadlarning chorak qismini tashkil qiladi.
Gazprom OAJ yetkazib berishning 56 foizini Sharqiy v 21 foizi G’arbiy Evropaga yetkazib beradi. Shuningdek, unung chet elda aktivlari bor, alar gaz taqsimlash va gaz uzatish tizimlariga ega kompaniyalarining aktsiyalari.
Tabiiy olamdagi monopoliyalarning namunalari rusnikidan bir oz farq qiladi. G’arb mamlakatlaring qonun hujjatlari quyidagi atamalardan foydalaniladi:

• 
  Davlat xizmati;
  
• 
  Har kimga kerak bo’lgan xizmat;
  
• 
  Tarmoq xizmati va boshqalar.