O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta'lim vazirligi

3.5.8. Parasporal tanachalar

Spora hosil qilgan Bacillus thuringiensis hujayralari sporaga yopishgan to`g`ri bipiramidal oqsil kristallini hosil qiladi. Bu kristall ona hujayra avtolizida spora bilan muhitga ajraladi. Parasporal tanachalarni ko`rish uchun ular maxsus bo`yaladi. Yupqa surtma tayyorlanib, havoda quritiladi. Alangada fiksirlanadi va 2 minut davomida qora anilin bilan bo`yaladi. So`ngra bo`yoq suv bilan yuviladi va surtma 15 sekund davomida Silning fuksini bilan bo`yaladi. Preparat suv bilan yuvilgach, quritiladi va immersion tizim bilan mikroskopda ko`riladi. To`g`ri bo`yalgan oqsil kristallari qora rangda, qolgan qismi pushti rangda bo`ladi.

3.6. Bakteriyalarning spora hosil qilishi

Prokariotlar olamida endospora hosil qiluvchi bakteriyalar topilgan. Bunday spora hosil qiluvchi bakteriyalar batsillalar deyiladi. Spora hosil qilish xususiyatiga ega bo`lgan bakteriyalar (tayoqchasimon) Bacillus, Clostridium, Desulfotomaculum, Sporolactobacillus avlodiga kiradi, shu bilan birga ularga ba'zi sharsimon sartsinalar ham kiradi.

Spora vegetativ hujayraning ichida hosil bo`ladi. Odatda bitta endospora hosil bo`ladi. Spora vegetativ hujayradan sitologik, fiziologik va kimyoviy xususiyatlari bilan farq qiladi. Spora vegetativ hujayraga nisbatan yuqori nur sindirish ko`rsatkichiga ega bo`lib, oddiy usullarda bo`yalmaydi. Ular murakkab, ko`p qavatli qobiqqa ega. Ularda tashqi va ichki hamda qalin korteks qavatlari mavjuddir. Ko`pgina bakteriyalarning tashqi qavati ustida yana bir struktura - ekzosporium qavati bor.
Fiziologik jihatdan prokariotlarning sporalari modda almashinuv faolligi ancha pastligi bilan xarakterlanadi. Ular vegetativ hujayraga nisbatan har xil faktorlarga: yuqori va past temperaturaga, radiatsiyaga, mexanik ta'sirlar va hokazolarga o`ta chidamli bo`ladi.
Sporalarda dipikolin kislotasi va yuqori miqdorda kaltsiy ionlari topilgan. Ko`pgina batsillalarda spora hosil bo`lishida hujayra shakli o`zgarmaydi. Bu batsillyar spora hosil qilish tipi Baciilus avlodi vakillarida kuzatiladi. Clostridium avlodiga kiruvchi bakteriyalarda klostridial va plektridial xil spora hosil bo`ladi.
Batsillyar spora hosil qilishda endospora hujayraning markazida ekssentral ravishda yoki terminal joylashadi, bu o`z navbatida bakteriyaning turiga bog`liq bo`ladi. Bu xil spora hosil qilish bilan tanishish uchun uch kunlik pepton agaridagi Bacillus mycoides kulturasidan "ezilgan tomchi" usulida preparat tayyorlanadi. Mikroskop ostida kuzatilganda silindrsimon tayoqcha ichida sporalar ko`rinadi.
Bir qator anaerob batsillalarda spora hosil bo`lganda hujayra o`rtasi birmuncha kengayadi va dugsimon shaklga aylanadi. Spora kengaygan qismida joylashadi-markazda yoki birmuncha markazdan chetroqda joylashadi. Bu klostridial tipdagi spora hosil qilish bo`lib, ko`pincha klostridium avlodiga kiruvchi bakteriyalarda uchraydi, jumladan, Cl. pasteurianum turida. Bu tip spora hosil qilishini kuzatish uchun Eshbi oziqa muhitining boyitilgan kulturasidan "ezilgan tomchi" preparati tayyorlab, ko`riladi. Preparat tayyorlash uchun probirka devoridan material qirib olinadi. Preparatda dugsimon ko`rinishdagi hujayralar ichida yirik yaltiroq sporalar ko`rinadi.
Uchinchi xil spora hosil qilish - plektridial spora hosil qilishdir. Bunda hujayra kengayib, bir tomoni dumaloqlashadi va baraban tayoqchasiga yoki tennis raketkasiga o`xshab qoladi.
Spora hosil bo`lishining plektridial tipi klostridial tipi singari Clostridium avlodining vakillariga xarakterlidir.
Spora hosil bo`lishining bunday tipi bilan tanishish uchun tayyor fiksirlangan va bo`yalgan preparatdan foydalaniladi. Plektridial shakllar anaerob moy kislotali bakteriyalarning (C. felsineum) boyitilgan kulturalarida shu bilan birga anaerob ammonifikatsiya qiluvchi batsillalarning (C. sporogenes va C. putrificum) boyitilgan kulturasida oson aniqlanadi.
Sporalarni bo`yash uchun Peshkov usulidan foydalaniladi. Bu usulda sporalar va tsitoplazma qizdirilib, bo`yaladi. Preparat suv bilan yuvilganda, tsitoplazma rangsizlanadi, spora esa bo`yoqni saqlab qoladi. Yog`sizlantirilgan buyum oynasida surtma tayyorlanib, havoda quritiladi alangada fiksirlanadi. So`ngra Lofflerning moviy metilen bo`yog`i surtma ustiga qo`yiladi. Buyum oynasi alanga tepasida tutilib, bo`yoq qaynaguncha qizdiriladi. Qurigan bo`yoq o`rniga yana yangisi quyilib turiladi. Shu tarzda 10 - 20 sekund davomida bo`yaladi. Buyum oynasi sovitilgach esa preparat suv bilan yuviladi va 30 sekund davomida 0,5% li neytral qizil yoki safraninning suvdagi eritmasi bilan bo`yaladi. Bo`yoq to`kilgach preparat yuvib quritiladi va immersion sistema bilan ko`riladi. To`g`ri bo`yalgan hujayralar qizil, sporalar ko`k rangda bo`ladi.
Sporalarning temperaturaga chidamliligini aniqlash uchun quyidagi tajriba o`tkaziladi. 100 ml hajmli kolbaga yo`ng`ichqa yoki xohlagan boshqa bir o`simlikning mayda novdachalari solinadi. Bu o`simlikning ustki qismida har xil mikroorganizmlarning sporalari, shu bilan birga Bacillus subtilis - pichan tayoqchasi bor. Unga 50 ml suv solinadi. Kolbani paxta probka bilan yopib, 45 minut qaynatiladi. Qaynatish vaqtida novdadan suvga har xil moddalar chiqadi va pichanli tiniq qaynatma hosil bo`ladi. Qaynatish past olovda olib boriladi. Vaqt qaynash boshlangandan keyin belgilanadi. Keyin tajriba kolbalari bir necha kun 28 - 30<sup>0</sup> li termostatga qo`yiladi. Bu sharoitda pichanli qaynatmadagi temperaturaga chidamli batsillalarning sporalari o`sadi. Hujayralar faol yashab ular parda hosil qiladi, qaynatma biroz loyqalanadi. Tajriba tahlil qilinganda pichanli qaynatma o`zgargani aniqlanadi. Kultural suyuqligi mikroskop ostida ko`riladi.