4. Tushunchalar bilan olib boriladigan mantiqiy amallar Tushunchalarni chegaralash va umumlashtirish tushunchalar ustida
olib boriladigani amallar hisoblanadi. Ular tushunchaning mazmuni va
hajmi o„rtasidagi teskari miqdoriy nisbat qonuniga muvofiq holda amalga
oshiriladi.
Tushunchani chegaralash hajmi keng tushunchadan hajmiga tor
tushunchaga fikran o„tishdan iborat. Masalan, “harakat” tushunchasidan
“mexanik harakat” tushunchasiga o„tsak, uning hajmini chegaralagan
bo„lamiz.
Tushunchalarni bo„lish . Tushunchaning hajmini unda aks etgan
predmetlarni ayrim guruhlarga (ayrim predmetlarga) ajratish yo„li bilan
aniqlashga tushunchani bo„lish deyiladi. Bo„lish amalini bo„linuvchi
tushuncha (hajmi aniqlanishi lozim bo„lgan tushuncha), bo„lish asosi
(predmetning tushunchada fikr qilanadigan birorta umumiy belgisi) va
bo„lish a‟zolari (bo„lish natijasida hosil qilinadigan tur tushunchalar)
tashkil etadi. Masalan “Inson” tushunchasini (bo„linuvchi tushuncha)
ijtimoiy kelib chiqishiga ko„ra (bo„lish asosi) “ishchi”, “dehqon”, “ziyoli”
(bo„lish a‟zolari) tushunchalariga ajratish yo„li bilan uning hajmi
aniqlanadi. Bo„linuvchi tushuncha jins tushuncha, bo„lish a‟zolari tur
tushunchalar bo„lib, ular o„zaro birga bo„ysunish munosabatidadirlar.
Tushunchalarni bo„lish amalini predmetlarni qismlarga ajratishdan farq
qilish lozim. Masalan, avtomobilni kuzov, shassi, dvigatel va shu kabilarga
ajratsak, uni qismlarga bo„lgan bo„lamiz. Predmetning qismi predmetning
umumiy belgilariga ega bo„lmasligi mumkin. Shuning uchun ham “Kuzov
avtomashinadir”, degan hukm hosil qilsak, u xato bo„ladi. Agar
“avtomobil” tushunchasini “yengil avtomobil”, “yuk tashuvchi avtomobil”
tushunchalariga ajratsak, uni bo„lgan bo„lamiz.
Bo„lishning ikkita turi mavjud: asos bo„lgan belgining o„zgarishiga
qarab bo„lish va dixotomik bo„lish. Birinchi turida predmetning birorta
umumiy belgisi bo„lish uchun asos qilib olinib, uning o„zgarishiga
muvofiq holda predmetlarning ayrim guruhlari aniqlanadi. Masalan:
burchakning o„zgarishiga qarab “uchburchak” tushunchasi uchta tur
tushunchaga: “to„g„ri burchakli uchburchak”, “o„tmas burchakli
uchburchak”, “o„tkir burchakli uchburchak”larga ajratiladi. Bo„lish asosi
qilib bo„linuvchi tushunchaning mazmunida fikr qilinadigan har qanday
umumiy belgini olish mumkin. Masalan “uchburchak” tushunchasini
tomonlariga qarab “teng tomonli uchburchak”, “teng yonli uchburchak”,
“turli tomonli uchburchak” tushunchalariga ajratish mumkin.
