O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vfzirligi islom karimov nomidagi toshkent davlat texnika universiteti
Yüklə 1,17 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Tushunchaning hajmi
esa unda fikr qilinayotgan predmetlar yig„indisidan iborat. Masalan, yuqorida misol qilib keltirilgan “fan” tushunchasining hajmi mavjud barcha fanlarni: matematika, fizika, mantiq va hokazolarni o„zida qamrab oladi. Tushunchaning mazmuni va hajmi uzviy bog„liq bo„lib, u tushunchaning mazmuni va hajmi o„rtasidagi teskari nisbat qonuni 15 yordamida ifodalanadi. Bu qonunga muvofiq tushunchaning hajmi kengaytirilsa, mazmuni torayadi va aksincha hajmi toraytirilsa, mazmuni kengayadi. Masalan, “Fan” tushunchasining mazmuniga “mantiqqa oid bo„lish” belgisini qo„shish bilan hajm jihatidan undan torroq bo„lgan “mantiq fani” tushunchasiga o„tiladi. “Fan” tushunchasining hajmini kengaytirish bilan mazmun jihatidan unga nisbatan torroq bo„lgan “ijtimoiy ong shakli” tushunchasi hosil qilinadi. Bunda faqat fanga xos bo„lib, boshqa ijtimoiy ong shakllarida, masalan san‟atda bo„lmagan spetsifik belgilar tushuncha mazmunidan chiqarib tashlanadi. Mantiqda tushunchalar mazmuni va hajmi bo„yicha bir qancha turlarga bo„linadi. Xususan, hajmiga ko„ra alohida va umumiy tushunchalar farq qilinadi. Alohida tushunchaning hajmida bitta predmet fikr qilinadi. Masalan, “Yer planetasi”, “ToshDTU asosiy kutubxonasi” va shu kabilar alohida tushunchalardir. Umumiy tushunchalar predmetlar guruhini aks ettiradi. “Planeta”, “Kutubxona” tushunchalari umumiy tushunchalar hisoblanadi. Mazmuni bo„yicha tushunchalar, avvalambor, abstrakt va konkret tushunchalarga bo„linadi. Konkret tushunchalarda predmet o„zining belgilari bilan birgalikda fikr qilinadi. Abstrakt tushunchalarda esa predmetning belgilari undan fikran ajratib olinib, alohida aks ettiriladi. Masalan “Inson”, “Tabiat” tushunchalari konkret tushunchalar, “qahramonlik” (insonga xos xususiyatni aks ettiradi), “go„zallik” (borliqdagi predmetlarga xos xususiyatni ifoda qiladi) tushunchalari abstrakt tushunchalardir. Mazmuni bo„yicha yana nisbatsiz va nisbatdosh tushunchalarni ham ajratish mumkin. Nisbatsiz tushunchalar nisbatan mustaqil, alohida mavjud bo„lgan predmetlarni aks ettiradi. “Davlat”, “badiiy asar” ana shunday tushunchalardir. Nisbatdosh tushunchalar esa zaruriy ravishda bir-birining mavjud bo„lishini taqozo qiladigan predmetlarni aks ettiradi. Masalan, “o„qituvchi” va “o„quvchi”, “ijobiy qahramon” va “salbiy qahramon”, “sabab” va “oqibat” tushunchalari nisbatdosh tushunchalar qatoriga kiradi. Ba‟zi hollarda ijobiy va salbiy tushunchalar ham farq qilinadi. Ijobiy tushunchalarning mazmunida predmet unga xos belgilar orqali fikr qilinsa, salbiy tushunchalarning mazmunida predmet unga xos bo„lmagan belgilar orqali fikr qilinadi. Masalan, “savodli kishi”, “vijdonli kishi” – ijobiy tushunchalar, “savodsiz kishi”, “vijdonsiz kishi” esa salbiy tushunchalardir. |