O‗zbekiston respublikasi oliy va o‗rta maxsus ta‘limi vazirligi

Sintaktik - leksik usul.Soʻz birikmasining soʻzga aylanishi yoʻli bilan soʻz yasash 
sintaktik - leksik usul deyiladi. Vaqtlar oʻtishi bilan ma‘lum tipdagi soʻz birikmalari bir 
soʻzga aylanib, bir leksik ma‘no anglatadigan boʻlib qoladi: asalari, tokqaychi, 
joʻxoripoya, mingboshi.
Affiksatsiya usuli -Soʻzga qoʻshimcha qoʻshish orqali yangi soʻz hosil qilish 
affiksatsiya usuli deyiladi: ishchi, oʻrmonchi, oʻyla, yopiq, ochiq. Bu usul eng faol 
usuldir. Soʻz yasovchi qoʻshimchalar qoʻshilish oʻrniga koʻra suffiks va prefiks 
xarakteridadir: betinim, tinimsiz. Soʻz yasovchi qoʻshimcha birdan ortiq qoʻshilishi 
mumkin: bil+im+don+lik. Agar qoʻshimcha oʻzbek tili soʻzlariga ham, boshqa til 
soʻzlariga ham qoʻshilib yangi soʻz yasasa, u soʻz yasovchi hisoblanadi: oilaviy, 
texnikaviy, mafkuraviy, fizikaviy kabi. Faqat oʻzlashma soʻz tarkibidagina uchrasa, bu 
soʻz yasovchi hisoblanmaydi: -ist: kommunist; -yat: majburiyat. 
Soʻz yasovchi qoʻshimcha sodda yoki qoʻshma boʻlishi mumkin: -chi, -la, -k, -
sodda; -chilik, -garchilik qoʻshma. 
Soʻz yasash darajasiga koʻra qoʻshimchalar uchga boʻlinadi: 
1. Unumli. 2. Kam unum. 3. Unumsiz. 
Unumli qoʻshimchalar: -chi, -la, -lik, -li, -chi, -dor. 
Kam unum: -dosh, -ma, -ch, -don. 
Unumsiz: -kash, -gʻon, -gar, -vul; -xona, -noma kabi qoʻshimchaoidlar ham soʻz 
yasash uchun xizmat qiladi: choyxona, ishxona, tabriknoma. 
Etimologik jihatdan soʻz yasovchilarning asosiy qismi oʻzbekchadir.
Kompozitsiya usuli-Birdan ortiq oʻzak morfemalarni qoʻshish orqali yangi soʻz 
hosil qilish kompozitsiya usuli deyiladi. Kompozitsiya usuli bilan qoʻshma soʻz hosil 
qilinadi: tuyaqush, oybolta, havorang, sotib ol, olib bor. Kompozita - qoʻshma soʻz 
demakdir. Sodda soʻzda mustaqil ma‘noli morfema bitta boʻlsa, qoʻshma soʻzda birdan 
ortiq boʻladi. Chogʻishtiring: temirchi, tortinchoq, boshla, belbogʻ, qoʻlqop, asalari. 
Agar qoʻshma soʻz tarkibidagi bir morfema oʻz ma‘nosini yoʻqotgan boʻlsa, sodda 
soʻz sanalaveradi: kechqurun, quloqchin. 
Oʻzlashma qoʻshma soʻzlarning morfemalari oʻzbek tili uchun uqilmasa, sodda 
soʻz sanaladi: odamshavanda, dardisar, astoydil, santimetr. 

---

qoʻshma soʻz soʻz birikmasidan quyidagi belgilari bilan farq qiladi: 
1. qoʻshma soʻzning komponentlari - morfema; soʻz birikmasining komponentlari 
soʻzlardir. 
2. qoʻshma soʻz komponentlari birikib, yaxlitligicha bir ma‘no ifodalaydi. Soʻz 
birikmalarida komponentlar leksik mustaqilligini saqlaydi. Chogʻishtiring: tuyaqush, 
oybolta; qora portfelli, oʻn besh qavatli. 
3. Mustaqil ma‘noli soʻz bilan yordamchi soʻzning birikishidan qoʻshma soʻz hosil 
boʻlmaydi. Shunga koʻra yetakchi va koʻmakchi fe'ldan tashkil topgan: oʻqib bermoq, 
yoza boshlamoq, yotib qolmoq kabilar qoʻshma soʻz emas. Soʻz birikmasi ham emas. 
Chunki bularning ikkinchisi oʻz ma‘nosimi saqlamagan. Bular fe'lning analitik 
formalaridir. 
4. qoʻshma soʻz stabil boʻlib, nutqda tayyor boʻladi. Soʻz birikmasi nutq 
jarayonida yaratiladi: shakarkon (qoʻshma soʻz) - shakarning koni (soʻz birikmasi). 
5. qoʻshma soʻz turgʻun birikmaga oʻxshaydi. Ammo turgʻun birikmalar koʻchma 
ma‘no ifodalaydi: yer yongʻoq, bosh barmoq (qoʻshma soʻz) - zangori olov (gaz), zangori 
kema (mashina), gapning tuzi (ma‘nosi), koʻzi ochildi (tushundi).
6. qoʻshma soʻz soʻz birikmasi bilan omonimlik tashkil qiladi: oqqovun (qovun 
turi) - oq qovun (rang ifodasi), qizil urugʻ (rang ifodasi) – qizilurugʻ (qovun turi).
7. qoʻshma otlarning bir qismi (bir leksik-grammatik kategoriyadagi soʻzlarning 
boshqa kategoriyaga koʻchishi) konversiya hodisasi bilan bogʻliq: muz yorar (muzni 
yorib oʻtadigan paroxod), qoʻsh quloq (qoʻsh quloqli idish).
8. qoʻshma soʻzning komponentlari oʻz turgʻun tartibiga ega. Masalan otlarda, 
odatda, aniqlovchi aniqlanmish: tishchoʻtka, kirsovun.
Soʻz yasash borasida qoʻshma soʻz atamasi juft soʻzlarni: yosh-qari (hamma) 
qovun-tarvuz (poliz), erta - kech (doim); qisqartmalarni (BMT, XXR), shuningdek, soʻz 
takrori yoʻli bilan hosil qilingan soʻzlarni ham oʻz ichiga oladi.
Abbreviatsiya yoʻli bilan soʻz yasash oʻzbek tilining keyingi davrda erishgan 
yutuqlaridan biridir. Abbreviatura qoʻshma qisqartma soʻzlar boʻlib, ular bir soʻz kabi 
qoʻllanadi. Oʻzi maxsus qoʻshimchalar ham oladi: Rayijrokomdan keldi. Soʻz yasashning 
bu turi ot turkumiga xosdir.
Takror yoʻli bilan soʻz yasash (paqpaq, bibip, kuku) qadimgi koʻrinishdir.
Takror ikki xil:
1. Odatdagi takror.
2. Ikkilanish (udvoyeniya).

---

Oddiy takror ma‘noni kuchaytiradi, ekspressivlik beradi: tezroq-tezroq yur. 
Oʻylab-oʻylab bir fikrga keldi. Ikkilanish soʻz qoʻshishning bir koʻrinishi boʻlib 
takrorlanayotgan elementlarining bir xilligi bilan xarakterlanadi: Tur-turi boshlandi, bibip 
kelyapti, qoch-qoch tugadi.
Takror soʻz yasash vositasi boʻlganida, soʻz qoʻshish hodisasi bilan oʻxshashlik 
tugʻdiradi. qiyoslang: Kuku (qush), Koʻksuv (joy oti). Grammatik vosita boʻlganida esa 
affiksatsiya bilan yaqinlashadi: Kim-kim keldi? - Kimlar keldi? – koʻplik ma‘nosi 
ifodalanadi.
Takror yoʻli bilan yasash bir qancha koʻrinishlarga ega.
1. Taqlid soʻz ikkilanib, shu tovush bilan xarakterlanadigan predmetning nomi 
hosil qilinadi: shaqshaq (qush), tutu (tovuq), pat-pat (motosikl). 
2. Ot turkumiga xos soʻzlar ikkilanib, shu soʻz ifodalagan predmet bilan 
bogʻlangan oʻyin nomi hosil qilinadi: ot-ot, xola-xola, kino-kino. 
Juft soʻzlar strukturasiga koʻra ikkilanish yoʻli bilan yasalgan soʻzlarga ancha 
oʻxshasa qam, aniqlovchilik tipidagi qoʻshma soʻzlardan bir qancha tomonlari bilan 
ajralib turadi. Ular quyidagilar: 
1. Juft soʻzlar orasidagi bogʻlanish tenglanish asosida, qoʻshma soʻzlarda esa 
tobelanish asosidadir. Chogʻishtiring: eski-yangi eski va yangi (har xil), katta-kichik, 
katta va kichik (hamma); belbogʻ, koʻzoynak. 
2. Juft soʻzlar bir turkum doirasida boʻladi. qoʻshma soʻzlar turli soʻz 
turkumlaridan ifodalangan boʻlishi mumkin. Chogʻishtiring: qovun-tarvuz, eski-yangi, 
beshotar, oqtepa. 
3. qoʻshma soʻz bir bosh urgʻuga ega boʻladi, juft soʻzlarda har ikki komponent 
ham urgʻuli boʻladi. 
Juft soʻzlarning asosiy semantik xususiyati umumlashtirish, jamlikni bildirishdir: 
erta-kech (doim), olma-oʻrik (hoʻl mevalar), jiyda-mayiz (quruq mevalar). 
Demak, juft usuldagi soʻz yasalishida birinchidan, juftlangan soʻz yangi ma‘no 
berishi kerak. Ikkinchidan, shu tilda umumlashtiruvchi leksik ma‘no ifodalashi kerak: 
ota-ona, er-xotin, kelin-kuyov juft soʻz yasalishi emas. Ular rus tilida roditeli, suprugi, 
molodojyoni ma‘nosini beradi. Bularda umumlashtiruvchi leksik ma‘no yoʻq. 

---