O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta

tarixiy-an’anaviy terminlar. Ushbu turga taalluqli leksemalar juda qadimdan termin vazifasida qo‘llanib keladi va o‘zbek terminologiyasining o‘zagini tashkil qiladi. Masalan, to‘siq, yulduz, soliq, kirim, pul, oldi-sotti, so‘roq, tomir (tib. arteriya), oqsillar (tib. belok, belki), isitma (tib. lixoradka) singari ko‘pgina terminlar shular sirasidandir;

terminologik tizimning boyishiga bois bo‘lgan nisbatan yangi termin-o‘zlashmalar: skaner, sayt, karate, Internet auksion, tomografiya, spektr, respirator, psixolingvistika, pragmatika, lingvokulturologiya, semema, parodontoz, bakteriya, videotelefon, katapulta, radiolokator, tatami, pley-off, gravatizatsiya, spagetizatsiya, transgender, freym, geshtalt, konsept, disskurs, lemmatizatsiya va h.k.;

o‘zbek tili so‘z yasovchi qoliplari negizida hosil qilingan terminlarni ikki guruhga taqsimlash mumkin: a) ona tili materiallari negizida paydo bo‘lgan terminlar: bog‘lovchi, to‘ldiruvchi, kesim, tenglik, qayta saylov, to‘lov, boshqaruv, bo‘g‘ilish (tib. asfiksiya), titrash (tib.trepetaniya), boshqarma, yasama (til. derivat), qo‘nish, qurilma, ko‘chish (til. transpozitsiya), suzg‘ich, yutgich (harb.), ikkilamchi bozor, qo‘shimcha qiymat solig‘i, terma jamoa va h.k.;

b) o‘zlashmalar ishtirokida yuzaga kelgan terminlar: raketaeltgich (raketanosets), avtomobilsozlik (avtomobilostroyeniye), raketasozlik (raketostroyeniye), eshelonlashtirish (eshelonirovaniye), shturmchi (shturmovik), shifrlash (shifrovaniye), fotohujjat (fotodokument), kompyuterlashtirish (kompyuterizatsiya), kateterlash (kateterizatsiya), bombaqidirgich (bomboiskatel), dzyudochi (dzyudoist), signalchi (signalist; signalshik), minalashtirish (minirovaniye), dislokatsiyalash (dislokatsiya) va h.k.
O‘zbek terminologik leksikasining shakllanish manbasi ma’lum va mashhur qadimgi turkiy til (VII-X), eski turkiy til (XI-XIV) va eski o‘zbek adabiy tili obidalariga borib taqaladi. Ijtimoiy-siyosiy, sotsial- iqtisodiy (Dadabayev, 1991), harbiy (Dadabayev, 1990; 3-83), huquqiy (Tursunova, 2009), zoologik (Abdushukurov 1998), kitobat (Yuldashev, 2005) va boshqa terminologik leksikaning shakllanish va rivojlanish ibtidosi aynan mana shu yodgorliklardan boshlangan.
Matematika, geometriya, geodeziya, geografiya, tibbiyot, astronomiya kabi aniq fanlarning taraqqiyoti oqibatida maxsus nomlarni ifodalovchi xilma-xil terminologik tizimlar shakllana boshlagan.
Shubhasiz, o‘zbek terminologiyasi ilmiy-texnikaviy inqilob davri deb nom olgan XX asrda ham miqdor, ham sifat tomondan jiddiy o‘zgarishlarni boshidan kechirdi. Bunday o‘zgarishlar intralingvistik va ekstralingvistik omillar ta’siri ostida umum o‘zbek adabiy tilida sodir bo‘lgan jarayonlar yordamida aniqlanadi.
Mubolag‘asiz ta’kidlash lozimki, o‘zbek tiliga Davlat tili maqomining berilishi (1989) hamda O‘zbekiston Respublikasining Istiqlolni qo‘lga kiritishi (1991) ilm-fan va texnika tilining keng qamrovli taraqqiyotini ta’minladi.
O‘zbek tili terminologik leksikasining faollashish jarayoni respublikaning davlat qurilishi, iqtisodiy, ijtimoiy, ilmiy, madaniy va ma’naviy taraqqiyoti, shuningdek, ijtimoiy turmushning turfa jabhalariga doir talaygina yangi hodisa va tushunchalarni ifodalash zaruriyati bilan chambarchas bog‘liqdir. Shu sababli hozirgi paytda o‘ta tezlik bilan boyib borayotgan qator terminologik tizimlarni yana ham takomillashtirish, yuqori bosqicha ko‘tarish o‘zbek terminologiyasi oldida turgan dolzarb, kechiktirib bo‘lmas masalalardan hisoblanadi.
Sir emaski, har qanday tilning lug‘at tarkibi uch nisbatan mustaqil, ya’ni noterminologik (mustaqil ma’noli so‘zlar va yordamchi so‘zlar), umumilmiy (ilmiy soha vakillariga xos maxsus leksemalar) hamda terminologik (aniq terminologik tizimlarga oid maxsus leksemalar) qatlamdan tashkil topadi (Mol, 1973; 41; Danilenko, 1977; 27-20).
Boshqa tillarda kuzatilgani kabi o‘zbek tili terminologik leksikasi asl o‘zbekcha (turkcha), o‘zlashma (sug‘dcha, xitoycha, arabcha, forscha – tojikcha, mo‘g‘ulcha, ruscha-baynalmilal), sodda, oddiy, barcha tomonidan kunda ishlatiladigan va azaldan qo‘llanishda bo‘lgan umumadabiy til so‘z yasash modellari hamda termin yasash qoliplari asosida shakllangan.
Shuni alohida urg‘ulash kerakki, o‘zbek tilining hozirgi soha terminologiyasi sistemasida nisbatan ancha keyin yuzaga chiqqan terminlar safida qadimgi turkiy til, eski turkiy til va eski o‘zbek adabiy tilida qayd etilgan leksik birliklarning mavjudligi muhim ahamiyatga molikdir.
Ijtimoiy-iqtisodiy va sotsial-siyosiy jabhalarga doir hodisa va tushunchalarni ifodalovchi ijtimoiy-siyosiy va sotsial-iqtisodiy
terminologiya xalq kundalik hayotida sodir bo‘luvchi turfa voqea va hodisalar bilan yaqindan bog‘langan.
Davlatning siyosiy-ma’muriy qurilishi, tashqi siyosiy faoliyati, ijtimoiy tuzilishi va sinfiy tabaqalanishi, jamiyat a’zolariaro savdo- moliyaviy munosabatlar bilin mustahkam aloqaga ega ijtimoiy-siyosiy va sotsial-iqtisodiy terminologiya tizimidagi leksik-semantik guruhlarga kiruvchi termin hamda termin-birikmalar o‘zbek tili lug‘at tarkibini to‘ldirigan va boyitgan.
XI-XII asrlar, ya’ni Qoraxoniylar davriga oid qo‘lyozma manbalar qarindosh turkiy tillar, chunonchi, o‘zbek, uyg‘ur, turkman, qozoq, qirg‘iz, qoraqalpoq va h.k. tillar tarixi bilan bevosita bog‘liq.
XI-XIV asrlarda Markaziy Osiyo, Dashti Qipchoq, Volgabo‘yi, Qirim hamda mamluklar hukmronlik qilgan Misrning keng mintaqalarida turfa mazmun hamda rang-barang janrdagi turkiy yozma yodgorliklar yaratilgan va shuhrat topgan. Mazkur nodir yozma obidalarning tili ulkan hududa istiqomat qiluvchi turkiy xalq (o‘zbek, turkman, qozoq, qirg‘iz, tatar, turk, ozarbayjon va h.k.)lar adabiy tilining shakllanishida muhim ahamiyat kasb etganligi turkologiyada isbotini topgan.
Qoraxoniylar davlati, Jo‘ji ulusining sharqiy qismi, ya’ni Xorazm, shuningdek, Chig‘atoy ulusi adabiy tillari zaminida shakllangan, hozirgi o‘zbek adabiy tilining o‘tmishdoshi hisoblanmish eski o‘zbek adabiy tili lisoniy xususiyatlari nuqtayi nazaridan XI-XIV asr turkiy yozma manbalari tiliga juda yaqinligi bilan xarakterlanadi. Kezi kelganda buyuk Alisher Navoiy, uning Lutfiy, Atoiy, Sakkokiy, Yaqiniy singari salaflari, Husayniy, Bobur, Muhammad Solihga o‘xshash zamondoshlari, Abulg‘oziy Bahodurxon, Munis, Ogahiy kabi izdoshlari shakllantirgan va rivojlantirgan eski o‘zbek adabiy tilining ba’zi turkologlar tomonidan chig‘atoy tili bilan ayni bir xil, ikkinchi guruh olimlar tomonidan chig‘atoy adabiy tilidan farqlanuvchi jonli xalq tili, uchinchi mutaxassislar tomonidan esa chig‘atoy adabiy tilining varianti, deb qaralishini takroran ta’kidlamoqchimiz.
Biz tomondan o‘z vaqtida eski turkiy til va eski o‘zbek adabiy tilida qo‘llanishda bo‘lgan ijtimoiy-siyosiy va sotsial-iqtisodiy terminlarni qiyosiy-statistik tahlili amalga oshirilgan edi. Tahlil XI-XIV asr turkiy obidalar tilida qayd etilgan 700 ta ijtimoiy-siyosiy va sotsial-iqtisodiy terminlardan 645 tasi o‘zbek adabiyoti klassiklari asarlari tilida deyarli fonetik va semantik o‘zgarishlarsiz qo‘llanishda davom etganini ko‘rsatgan edi ( Dadaboyev, 1991).
Eski turkiy til hamda eski o‘zbek adabiy tiliga xos ijtimoiyo-siyosiy va sotsial-iqtisodiy terminlarning salmoqli miqdori hozirgi qarindosh turkiy tillarning terminologik leksikasiga mutanosib tushadi.
Turkiy leksik (terminologik) materialning umumiyligi haqida aniq- ravshan tasavvurga ega bo‘lish maqsadida biz tomondan ijtimoiy-siyosiy va sotsial-iqtisodiy terminlardan 503tasi ajratib olingan va ular ba’zi qarindosh turkiy tillarning muvofiq leksik (terminologik) birliklari bilan qiyoslangan edi. Taqqoslash natijasida XI–XIV asr yozma manbalari tilida ishlatilgan 503 termindan 348 tasi uyg‘ur tilida, 230 tasi qozoq tilida, 244 tasi qirg‘iz tilida, 370 tasi turk tilida, 390 tasi o‘zbek tilida qo‘lanishda qolayotgani aniqlandi.

Ushbu taxminiy tahlil ham eski turkiy til davri qo‘lyozma manbalari o‘zbek tili kabi boshqa turkiy tillar terminologiyasining shakllanishi va qaror topishida asos vazifasini o‘taganligidan dalolat beradi.

Muayyan ashyoviy materiallarga murojaat etamiz.
Harbiy leksika o‘zbek tilining qadimiy qatlamlaridan biri bo‘lib, uning hamma rivojlanish bosqichlarida kuzatiladi. Umumadabiy leksikaning faol ishlatilgan qatlamlaridan sanalmish harbiy terminlar tizimida ichki va tashqi omillar ta’siri ostida standartlashgan o‘zbek tilining shakllanish xususiyatlari, rivojlanish bosqichlari o‘z ifodasini topgan.
O‘zbek tilining ko‘p asrlik taraqqiyoti davomida harbiy terminlarning ba’zilari eskirgan va tilning leksik xazinasidan tushib qolgan. Ularning o‘rnida o‘zbek tilining leksik tarkibini boyitgan o‘z hamda o‘zlashma istilohlar qo‘llangan. Harbiy terminologiyaning tarixiy-etimologik tahlili uning shakllanishi va rivojlanishida asl o‘zbekcha(turkiy) leksik birliklar qatori arab, fors-tojik, mo‘g‘ul va rus
tillaridan o‘zlashgan so‘zlarining ham salmoqli o‘rni borligidan guvohlik beradi.
Hozirgi o‘zbek tili harbiy terminologiyasi qadimiyligi VII-XIX asrlarga borib taqaluvchi ko‘pgina so‘zlarni o‘z tizimida saqlab qolishga erishgan. Bunday terminlar sirasiga: 1) askariy qism va qo‘shilmalar, jangchilar, asosiy harbiy harakat va amaliyotlar nomlarini ifodalovchi qamal, yurish, kechuv, ko‘rik, pistirma, qo‘shin (eski shakli: qo‘shun), ilg‘or, soqchi, qorovul, ayg‘oqchi, to‘pchi, dengizchi, chopar, mergan, qochoq va h.k.; 2) qurol-yarog‘ va aslahalar nomini anglatuvchi to‘p, qurol-yarog‘, kema, o‘q, qo‘ndoq, qalqon, sol, kiyim, quloqchin va h.k.;
3) urush, tinchlik, g‘alaba, mag‘lubiyat, sulh, ta’qib kabi mavhum ma’noni ifodalovchi leksik birliklar oiddir.
Tarixiy qadimiyligi bir necha yuz yillar bilan o‘lchanuvchi zoologik terminologiya ham hozirgi kunlarga qadar ma’lum sondagi so‘zlarni tizimida asrab qolishga muvaffaq bo‘lgan. Sinchkovlik bilan qilingan tahlilga muvofiq XI-XIV asr eski turkiy til yozma obidalari tilida qo‘llangan 432 ta zoonimning 365 tasi asl turkcha, 33 tasi forscha- tojikcha, 26 tasi arabcha, 5 tasi mo‘g‘ulcha, 3 tasi esa hind-yevropacha ekanligi aniqlangan.

Sof turkiy 365 ta zoonim tub (158) hamda yasamalarga (207) taqsimlanadi. Yasama zoonimlarning 132 tasi morfologik, 59 tasi sintaktik, 5 tasi esa semantik yo‘l bilan hosil qilingan. Chunonchi, to‘ng‘iz, bo‘rsiq, biya, kiyik, quyon, shunqor, g‘oz, o‘rdak, burga, qo‘ng‘iz, ot, tovuq singari talay leksik birliklar hozirgi o‘zbek zoologik terminologiyasi tarkibida faol qo‘llanmoqda ( Abdushukurov, 1998; 1).
VII-XIV asrlar yozma yodgorliklari matnlarida qayd etilgan elchi, elchilik, elchixona, yorliq, sulh, sulhnoma, xabar, josus, tashrif, ijozat, qabul, noma, muhr, dushmanlik, nishon va boshqa asl o‘zbekcha (turkiy) hamda o‘zlashma so‘z va so‘z birikmalari zamonaviy o‘zbek diplomatik terminologiyasi tizimida keng ishlatilmoqda ( Dadabayev, 1994; 4-13.).
Ayni chog‘da, hozirgi o‘zbek diplomatik terminologiyasi taraqqiyotini uning tarkibiga kirib kelayotgan, bugungi jahon
diplomatiyasi sohasida mavjud tushuncha va mazmunlarni ifodalovchi leksemalarsiz tasavvur qilib bo‘lmaydi. Hozirgi o‘zbek diplomatik terminologiyasi genetik jihatdan turli-tumandir. Uning safida azaldan qo‘llanishda bo‘lgan umumturkiy terminlar qatori, sharq va Yevropa (rus, ingliz, nemis) tillaridan turli zamonlarda kirib kelgan o‘zlashmalar ham o‘z aksini topgan. “O‘zbek tilining izohli lug‘ati” materiallari asosida qilingan statistik tahlil diplomatik terminlarning umum o‘zbek adabiy tilida qo‘llanish darajasi chastotasining pastligini ko‘rsatdi. Xususan, nomi tilga olingan izohli lug‘atdan o‘rin olgan 60.000 so‘zlarning atigi 410 tasi, ya’ni 0,7% ini diplomatik terminlar tashkil qiladi, xolos (Abdullayeva, 2003;160).
Ma’lumki, juda qadim zamonlardan insonlarning vaqtni aniqlash, bir makondan boshqa joyga harakat qilish, sayohatlarga borish ehtiyoji natijasida osmon va undagi jismlar, sayyoralar, yoritqichlar harakatini o‘rganuvchi maxsus fan, ya’ni astronomiya shakllangan. Astronomiya fanining asrlar mobaynidagi taraqqiyoti natijasida ushbu sohaga tegishli terminologik mikrotizim shakllandi.
Hozirgi o‘zbek tili astronomik terminologiyasi tizimi X-XIV asrlardan e’tiboran muomalaga kirgan nujum ilmi (astrologiya), munajjim (astrolog), yulduz, sayyora, usturlob, Hulkar, Arslon, burj, Qovg‘a, Yetagan (Katta Ayiq), Cho‘lpon (Venera), Mushtariy (Yupiter) singari qadimiy astroponim (kosmonim)larni saqlab qolishga erishgan (Dadabayev, 1994; 32-43).
Astronomiya va kosmonavtika fanlarining so‘nggi vaqtlarda jadal rivojlanishi,tabiiy, o‘z ifodasini hozirgi o‘zbek adabiy tili so‘z boyligida ham topdi.