O‘zbekistOn Respublikasi Oliy
Yüklə 0,74 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Ikkinchi bob. madaniyatning asOsiy sOhalaRi
qadimgi odamlarning moddiy va ma’naviy boyliklar yaratishda, ya’ni o‘zlariga ma’qul, ko‘ngillariga xush keladigan ne’matlarni bunyod etishga bo‘lgan ishtiyoqlarida yaqqol ko‘rish mumkin. Ijtimoiy turmush san’atning rivojlanishiga bevosita ta’sir o‘tkaza boradi, keyinchalik esa unga ijtimoiy tuzilmalar, falsafiy-diniy, siyosiy qarashlar, axloqiy qoidalar, ma’naviy qadriyatlar ham ta’sir o‘tkaza bordi. San’at bilan ijtimoiy hayotni bog‘lab turadigan juda ko‘p vositalar mavjud. har qanday badiiy hodisa — muayyan asar yoki uslubiy yo‘nalish bo‘lmasin, vujudga kelishi va rivojlanishida diniy, axloqiy amallarning ta’sir kuchi bilan belgilanadi, baholanadi, o‘lchanadi. San’at taraqqiyoti nisbiy mustaqillikka egadir. Jamiyat madaniy ravnaqining darajasi hamma vaqt ham uning iqtisodiy taraqqiyoti darajasiga mos kelavermaganligi bois san’at ravnaqi bilan jamiyat moddiy hayoti o‘rtasida ham hamisha mutanosiblik bo‘lavermagan. Masalan, badiiy madaniyat namunalari, ayniqsa, Markaziy Osiyo xalqlarining me’morchilik yodgorliklari Movarounnahrda XIV—XVI asrlarda, ya’ni islom dini ta’sirida hukmron feodal ishlab chiqarish munosabatlari tarkib topishi davrida yaratilgan. Lekin islom omili Shohizinda, Registon, Go‘ri Amir, Ulug‘bek, Sherdor, Tillakori madrasalari kabi jahon ahamiyatiga molik me’morchilik mo‘’jizalarining vujudga kelishiga monelik qilmadi. Shu davrga xos yuksak naqsh san’ati mis, yog‘och, suyak, ganch va boshqalarga o‘yib bezak berish me’morchilik obidalarining ham o‘lmas san’at asarlariga aylanishini ta’minlagan edi. San’atning jamiyat hayotida nisbiy mustaqil amal qilishi vorisiylik qonuniyatining namoyon bo‘lishi bilan bog‘liqdir. Vorisiylik nafaqat san’atga, ayni vaqtda, ijtimoiy ong va madaniyatning hamma shakllariga ham taalluqlidir. Vorisiylik jamiyat moddiy hayoti bilan bog‘liq bo‘lgan siyosiy va huquqiy ong sohalarida ko‘proq namoyon bo‘ladi. Vorisiylik madaniy hayotning barcha jabhalarida ko‘zga tashlansa ham, iqtisodiy zamindan ancha yiroq bo‘lgan san’atda yorqin, to‘la, har tomonlama tarzda ifodalanishi mumkin. San’atning hamma qirralari — mavzu yo‘nalishi, g‘oyaviy-ruhiy qoida va ohanglari, ijodiy aqidalari, uslubiy, tur va shakllarining ifodaviy vositalari vorisiylikda yaqqol ko‘rinadi. Ijtimoiy ongning boshqa shakllarida bo‘lganidek, san’atda ham bilish va mafkura o‘zaro bir-biri bilan uzviy bog‘lanib ketgan, turli tarixiy davrlarda va san’atning turli ko‘rinishlarida bu aloqadorlik mutanosib likda amal qilgan. Ijtimoiy ongning har bir shakli voqelikning biror bir tomonini aks ettiradi. San’at ijtimoiy ong shakli sifatida voqelikni badiiy-tasviriy shaklda anglash 1 Madaniyat va jamiyat. — T.: «O‘zbekiston», 1993, 27-b. 96 madaniyatshunOslik asOslaRi manbalaridan biridir. Inson san’at uchun o‘z biologik, ruhiy, ijtimoiy-guruhiy, milliy-ajdodiy va yakka holdagi barcha belgi va xususiyatlari jihatidan o‘zaro birlashib, yaxlit, yagona, nodir, qaytarilmas shaxs qiyofasida bosh mavzu bo‘lib xizmat qiladi. hozirgi zamon ilmiy-texnika inqilobi muammolari san’atda, ko‘proq badiiy adabiyot hamda kino asarlarida kengroq aks etadi. Bu omil shaxsga, uning ichki dunyosiga, ruhiy holatiga, xulq-atvoriga ta’sir etishi tarzida namoyon bo‘ladi. Masalan, dramaturg Sharof Boshbekovning «Temir xotin» asarida texnik va texnologik yangiliklar (robot xotin), ilmiy kashfiyotlar emas, balki ular ta’sirida sodir bo‘layotgan axloqiy-ruhiy jarayonlar badiiy in’ikosning asosi qilib tanlab olingan. Fan va texnika inson hayotida qanday ulkan ahamiyat kasb etishidan qat’i nazar, ular san’at orqali voqelikni aks ettirishda ustuvor maqomga ega bo‘la olmasligi o‘z-o‘zidan ravshan. Chunki san’atda ifodalanadigan ilmiy tasavvurlar odamlar uchun faoliyat timsoli bo‘lib xizmat qiladi. Mabodo, ilmiy-texnika, ekologik va boshqaruv muam molari badiiy tasvirlanganda obrazlarning his-tuyg‘ularidan ajralib qolsa, u yerda san’at amal qilmaydi. San’at hissiyotlar, tuyg‘ular bilan tirik, u hissiy ta’sir etish, ibrat ko‘rsatish, tarbiya berish qudratiga egadir. Inson obrazi hamma vaqt ham san’atda bevosita ifodalanmasligi ma’lum. Masalan, rassomlik san’atining manzara tasviri yoki natyurmort turida inson qiyofasi ko‘zga tashlanib turmaydi, biroq bu mazkur asarlarda inson qiyofasi aks etmaydi, degani emas, albatta. Binobarin, inson his-tuyg‘ularining eng nozik va eng jozibali qirralari manzara tasvirida aks etishi sir emas. O‘rol Tansiqboyev, Ne’mat Qo‘ziboyev, Rahim Ahmedov, Ro‘zi Choriyev kabi o‘zbek musavvirlarining manzarali tasvir asarlari insonda yorqin ma’yuslik, beozor shodlik, tashvishli ehtiros, ko‘tarinki ruh, hayotbaxsh orzu-umidlar, ijodkorlik va yaratish his-tuyg‘ularini uyg‘otadi. Tasviriy san’atning natyurmort turi ko‘proq jonsiz narsalar–mevalar, gullar, ichimliklar tasviridan iborat bo‘lsa-da, bu xil asarlar mavzui ham baribir inson va uning hayotidir. Masalan, golland musavviri Vilem Xedaning «Somsa va nonushta» natyurmortida o‘ta mahorat bilan chizilgan qadah, g‘ijimlangan dasturxon, unga to‘kilgan may tasvirlarini ko‘zdan kechirar ekanmiz, kartinadan nafaqat shisha, dasturxon ko‘rinishini, ehtiyotsizlikdan to‘kilgan mayni, balki insonning iliq nafasini, uning mahoratli qo‘llari mazkur manzarani yaratganini aniq his etamiz. Bizni hozirgina sodir bo‘lgan inson dramasini sezish hissi chulg‘ab oladi. 1 I. A. Karimov. Bizdan ozod va obod Vatan qolsin. 22-b. |