O’zbеkiston rеspublikasi oliyva o’rtamaxsus ta’limvazirligi

1.2. Maktabgacha yosh davridagi bolalarning xususiyatlari 
Bolaning 3 yoshdan - 7 yoshgacha bo`lgan maktabgacha (bog`cha) yoshi 
bolalik davrining katta bir qismini tashkil topadi. Asosan mana shu davrdan boshlab 
bolaning mustaqil faoliyatlari rivojlanadi hamda shaxsiy individual xususiyatlari 
(insoniy fazilatlari) tarkib topa boshlaydi. Mashhur rus pedagogi P.F.Lesgaftning 
fikricha, insonning bog`cha yoshidagi davri shunday bir davrki, ana shu davr 
mobaynida kelgusida qanday xarakter xislatlari paydo bo`lishi belgilanadi va 
axloqiy sifatlarining asoslari yuzagakeladi. 
Maktabgacha yosh (bog`cha yoshi) davrining eng muhim xususiyati - uning 

---

10 
mustaqil faoliyati bilan shug`ullanishi, faoliyat doirasi kengayishi, maxsus 
pedagoglar tomonidan muayyan dastur asosida tarbiya beriladi. Shaxs tarbiyasida 
bog`cha davri muhim ahamiyatga ega. Bu davrda bosh miya yarim sharlari 
pushtidagi nerv xujayralari tobora murakkablashib boradi, shohchalar o`sib chiqadi, 
va muvafaqt nerv bog`lanishlari xosil bo`lish imkoniyati yaratiladi. 
Bola bog`cha yoshiga yetgach, uning psixik taraqqiyotida jiddiy o`zgarishlar 
yuzaga keladi. Chunki xuddi ana shu davrdan boshlab bolaning mustaqil faoliyati 
anchagina kuchaya boshlaydi. Bog`cha yoshidagi bola mustaqil faoliyatda bo`la 
olishi uchun zarur bo`lgan ikkita qudratli ko`chga ega. Birinchidan, ma`lum darajada 
o`ziga bo`ysundirilgan harakat apparatiga, ikkinchidan esa, atrofidagi katta odamlar 
va o`z tengdoshlari bilan bir qadar erkin munosabatda bo`la oladigan nutqqa ega. 
Mana shuning uchun bu yoshdagi bolalarning xulq-atvorlari, xatti-harakatlari, 
qizikish va ehtiyojlari bog`chaga tarbiya yoshidagi bolalarnikidan keskin fark qiladi. 
Bu esa, o`z navbatida, bog`cha yoshidagi bolalar bilan bog`chagacha tarbiya 
yoshidagi bolalar ta`lim-tarbiyasiga ham yetarlicha munosabatda bo`lishni taqozo 
qiladi. 
Bog`cha yoshidagi davrda bolaning barcha psixik jarayonlari jadal rivojlana 
borib, uning tashki muhit bilan bo`lgan munosabatlarida anchagina o`zgarishlarni 
yuzaga keltiradi. Bir tomondan, bola bog`cha yoshiga yetgach, kattalarning doimiy 
yordamlaridan ancha ozod bo`lib, ulardan bir qadar uzoqlashadi, ikkinchi tomondan, 
kattalar bilan bo`lgan munosabatlari murakkab, ko`p tomonlama xarakter kasb eta 
boshlaydi. Shu narsa xarakterliki, kichik bog`cha yoshidagi bola doimiy yordam va 
g`amxo`rlik talab qiladigan ob`ektdan sekin-astalik bilan oila xilida bog`cha bolalar 
guruhining faol a`zosiga aylana boshlaydi. Demak, bu davrdan boshlab, 
muhtojlikdan qo`tilib, o`zi ham boshqalarga ma`lum darajada yordam bera oladigan, 
o`zining burchi, vazifalari, qiziqishlari hamda hilma-hil ehtiyojlariga ega bo`lgan 
shaxsga, jamoa a`zosiga aylana boshlaydi. 
Bog`cha yoshidagi bolalarning psixik jixatdan rivojlanishlarida ularda paydo 
bo`ladigan xilma-xil ehtiyoj va qiziqishlar bolalarni u yoki bu harakatga undovchi, 
ularni ishga soluvchi (omil) hisoblanadi. Bog`cha yoshidagi bolalarda ijtimoiy, 

---

11 
intellektual va axloqiy ehtiyojlar yaqqol ko`rina boshlaydi. 
Bolaning psixik rivojlanishida unda paydo bo`ladigan ehtiyojlar va qiziqishlar 
katta ahamiyatga ega. Ular bolani u yoki bu harakatka undovchi omil hisoblanadi, 
bola qiziqqan narsasi bilan uzoq vaqt shug`ullana oladi. Bu esa uning diqqati, 
irodasini rivojlantirishga yordam beradi. Bog`chada to`g`ri yo`lga qo’yilgan 
tarbiyaviy ishlar bolalarda mehnat faoliyatining dastlabki belgilari hamda qiziqishini 
tarkib toptiradi. Bog`cha hayotining ko`p qirrali va sermazmunligi bolalar bilish 
faoliyatlarining kengayishiga va chuqo`rlashishiga yordam beradi, bu esa o`z 
navbatida idrok, tasavvur, xotira, tafakkur kabi jarayonlarni rivojlantiradi. 
Bog`chadagi tartib intizom va ta`limiy mashg`ulotlar yuksak ijtimoiy, intellektual, 
axloqiy va gigiyenik ehtiyojlarning yuzaga oshishiga sharoit yaratadi. 
Bog`cha yoshidagi bolalar tabiatlariga xos bo`lgan kuchli ehtiyojlardan yana 
biri - har narsani bilib olishga bo`lgan ehtiyojdir. Bolaning faoliyat doirasi 
kengaygan sari atrofidagi narsalarni bilishga qaratilgan ehtiyojlari ham orta boradi. 
Bunga sabab bolada turmush tajribasining ozligidir. Har bir narsa bola uchun 
yangilik bo`lib tuyuladi va bola uni har tomonlama bilib olishga intila beradi. 
Shuning uchun ham ular juda ko`p savollar beradi. 
Bog`cha yoshidagi bolalarning psixik jixatdan rivojlanishlarida bog`cha 
muhiti juda katta rol` o`ynaydi. Bog`chadagi tartib, intizom va turli-tuman ta`limiy 
mashg`ulotlar bolalarda yuksak ijtimoiy, intellektual, axloqiy va gigienik 
ehtiyojlarning garmonik ravishda yuzaga kelish uchun sharoit to`g`diradi. 
Psixologiya nuqtai nazaridan qaraganda, odatlar o`z mohiyati jihatidan ehtiyojga 
yaqin narsalardir. Boshqacha qilib aytganda, turlicha odatlar kundalik xayotda 
takrorlanaverishi natijasida vujudimizga juda singib ketib, ehtiyojga aylanib qoladi. 
Shuning uchun bolalarda ijobiy va foydali ehtiyojlarni tarbiyalash deganda ularda 
ijobiy va foydali odatlarni hosil qilishni tushunamiz. Bog`cha yoshidagi davrda xosil 
qilingan mustahkam ijobiy odatlar (ehtiyojlar) kishining butun umri davomida 
saqlanib qoladi. 
Bog`cha yoshidagi bolalarning psixik jihatdan rivojlanishlarida qiziqishning 
ham roli g`oyat kattadir. Qiziqish, xuddi ehtiyoj kabi, bolani biron faoliyatga 

---

12 
undovchi (harakatga soluvchi) omillardan biridir. Qiziqish deganda, biz voqeliqdagi 
narsa va xodisalarni birmuncha chuqurroq bilishga qaratilgan maxsus intilishni 
tushunamiz. Demak, qiziqish bilish jarayoni bilan bog`lik bo`lgan har bir shaxsning 
murakkab sifatidir. Bog`cha yoshidagi bolalar hamma narsalarga birdek 
qiziqavermaydilar. Ular ayrim narsalarga ko`proq, boshqa bir narsalarga kamroq 
qiziqadilar. Lekin bog`cha yoshidagi bolalarning qiziqishlari katta odamlardagi kabi 
bir narsaga nisbatan qat`iy hamda mustahkam bo`lmay, bir narsadan ikkinchi bir 
narsaga tez-tez o`tib turadi. Bundan tashqari, bog`cha yoshidagi bolalarning 
qiziqishlari juda tarqoq va yuzaki bo`ladi. Ular narsa va xodisalarning mohiyati yoki 
natijalariga emas, balki shu narsa va hodisalarning o`zigagina qiziqadilar. Shu 
sababli bog`cha yoshidagi bolalarda asosan beqarorva bevosita qiziqishlar ustun 
turadi. Tarbiyachi bog`chada turli mashg`ulotlar, ekskursiyalar, suhbatlar o`tkazish 
va kitoblar o`qib berish bilan bolalarda markazlashgan barqaror qiziqishlarni yuzaga 
keltirishga harakat qilishlari lozim. 
Bola psixologiyasining rivojlanishida qiziqshning ahamiyati shundaki, bola 
qiziqqan narsasining mumkin qadar chuqurroq bilishga tirishadi. Binobarin, uzoq 
vaqt davomida qiziqqan narsasi bilan shug’ullanishdan zerikmaydi. Bu esa, o`z 
navbatida, bolaning diqqati, irodasi kabi muhim psixik jarayonlarini rivojlantirish 
hamda mustahkamlashga yordam beradi. Bolalarda biror sohaga nisbatan barvaqt 
yuzaga kelgan qiziqish kelajakda ularning shu sohasini yaxshi egallashlari uchun 
qandaydir tayyorgarlik rolini o`ynaydi. 
Bog`chada bolalarning birgalikda ta`lim-tarbiya olishlari, birgalikda 
o`ynashlari va birgalikda ovqatlanishlari ularda jamoa tuyg`usini yuzaga keltira 
boshlaydi. Ko`pchilik bo`lib bir o`yinni o`ynash yoki biron vazifani bajarishda o`z 
xatti-harakatlarini kelishib olish, rollarni taqsimlash va bir-birlariga yordam berish 
kabi jamoa hayotiga oid fazilatlar namoyon bo`la boshlaydi. Biroq bog`cha 
yoshidagi davrda bolalar jamoasi endigina tarkib topa boshlayotganini unutmaslik 
lozim. Bolalar jamoasini mustahkamlashda ularning jamoasidagi endigina yuzaga 
kelayotgan o`zaro murakkab munosabatlari, ya`ni bir-biriga bo`ysunish, bir-biriga 
yon bosish kabi munosabatlar katta ro’l o`ynaydi hamda bolalarning psixik 

---

13 
taraqqiyotiga yordam beradi. 
Bolalarning bunday o`yinlarida pala-partishlik, tartibsizlik yo`q. Chunonchi, 
ular qo`g`irchoqlarini yuvintiradilar, kiyintiradilar, ovqatlantiradilar so`ngra 
bog`chaga olib boradilar, uxlatadilar va bunday qat`iy tartib bilan amalga oshiriladi. 
Ana shunday tartibli, tizimli faoliyatda bo`lishga odatlanish bog`cha yoshidagi 
bolalar shaxsiy xislatlarining tarkib topishi uchun katta ahamiyatga ega. Bog`cha 
yoshidagi bolalar jismoniy va psixik jihatdan ham yetarli darajada rivojlanganliklari 
tufayli ular oddiygina mehnat topshiriqlarini bajara oladilar. Bolalarning ijodiy 
harakatlari 
asosan 
o`yin 
hamda 
tasviriy 
san`at 
faoliyatida 
(rasm 
chizish,loyishi,qog`ozdan har narsalar yasash kabi) namoyon bo`ladi. Bolalar 
o`zlarining o`yin va tasviriy faoliyatlarida kattalarning mehnatlarini tanqidiy tarzda 
qayta tiklab, mehnat hayotini faol ravishda o`zlashtira boshlaydilar. Bu ularning 
mehnat faoliyatiga tayyorlanishlarida katta ahamiyatga egadir. 
Bog`cha yoshidagi bolalarning o`z xatti-harakatlarini ma`lum vazifalarni ado 
etishga bo`ysundira olishlari, tobora kuchayib borayotgan qiziqish va erishgan aqliy 
taraqqiyot darajalari ularni ma`lum ta`limiy dastur asosida tarbiyalash imkonini 
beradi. Bog`chada to`g`ri yo`lga qo`yilgan tarbiyaviy ishlar bolalarda mehnat 
faoliyatining dastlabki belgilari hamda bilimga qiziqishni tarkib toptiradi. 
Bog`cha hayotining ko`p qirrali va sermazmunligi bolalar bilish 
faoliyatlarining kengayishiga hamda chuqurlashishiga yordam beradi. Bu esa asosiy 
bilish jarayonlari bo`lmish - idrok, tasavvur, xotira va tafakkur kabi jarayonlarning 
xarakterini o`zgartirib yuboradi. Bog`chagacha tarbiya yoshidagi bolalarda bu 
jarayonlar ularning o`yin yoki biron amaliy faoliyatlari bilan birga namoyon bo`ladi. 
Masalan, kichik yoshdagi bolalar biron narsa bilan mashg`ul bo`lib turganlarida uni 
idrok qiladilar, ilgari ham shu narsa bilan mashg`ul bo`lganlarini eslaydilar va uni 
analiz va sintez qilib ko`radilar. Bog`cha yoshidagi bolalarda esa bu asosiy bilish 
jarayonlari bir-biridan differentsiyalashgan (ajratilgan) bo`ladi. Bog`cha yoshidagi 
bola biron o`yin faoliyati yoki biron narsa bilan mashg`ul bo`lishi jarayonidagina 
emas, balki bunday amaliy faoliyatdan tashqari ham biror narsa yoki xodisani idrok 
qilishi, tasavvur etishi, esida olib qolishi, esiga tushurishi hamda oddiy tarzda 

---

14 
tafakkur qilishi mumkin. Shuning uchun bolaning bog`cha yoshidagi davrida ana 
shu asosiy psixik jarayonlari, va xususan, tafakkur hamda nutq jarayonlari jadal 
rivojlanadi. Bolalar kattalar bilan bo`lgan munosabatlarida narsa va xodisalar haqida 
elementar tushunchalar tizimini egallab olib, tafakkur qilishga o`rgana boshlaydilar. 
Kichik va bog`cha yoshidagi bolalarga xos bo`lgan «nimaga?», «nima qiladi?», 
«nima keragi bor?» kabi ko`p savollar ularni narsa va xodisalarning sabablari haqida 
fikr yurita boshlayotganliklaridan darak beradi. 
Bog`cha yoshidagi bolalarning his-tuyg`ulari nihoyatda kuchli bo`ladi. 
Ularning barcha xatti-harakatlari ko`tarinki hissiy holatda utadi. Bundan tashqari, 
bog`cha yoshidagi bolalarning his-tuyg`ulari chuqur va mustahkam bo`la boshlaydi. 
Bolalarda bog`cha yoshidan boshlab axloqiy, intellektual va estetik hissiyotlarning 
eng sodda turlari yuzaga kela boshlaydi. Bog`cha yoshidan boshlab bolalarda iroda 
va irodaviy sifatlar ham tez rivojlana boshlaydi. Ularda o`zining butun xatti-
harakatlarini ongli ravishda qo`yilgan umumiy bir maqsadga bo`ysundirish o`quvi 
yuzaga kela boshlaydi. 
Emotsional-irodaviy 
xislatlarning 
shakllanishida 
o`yin, 
mehnat 
faoliyatlarining, ta`limiy mashg`ulotlarning ta`siri katta. Mashhur olim L.S.