O’zbеkiston rеspublikasi oliyva o’rtamaxsus ta’limvazirligi

Vigotskiyning ta`qidlashicha, bola o`yinda bemor singari yig`laydi, vrach sifatida 
unga rahmi keladi, bola tanlagan rolda undagi mavjud kechinmalarning amaliy 
ifodasi gavdalanadi. 
Ertaklar, hikoyalar, spektakllar orqali ham bolaga emotsional ta`sir etish 
imkoniyati tug`iladi. Bola maktab ta`limiga bog`chada tayyorlanadi. O`quvchilarga 
qo`yiladigan har xil talablar bilan tanishadi, fan asoslarini o`rganishi uchun biologik 
va psixologik jihatdan tayyor bo`ladi. Psixologik tayyorgarlik, bu - bola psixikasi 
bilim olishga yetarli darajada rivojlanadi: idrokining o`tkirligi, ravshanligi, 
xotirasining ko`chliligi, tafakkurining yaqqolligi, diqqat nisbatan uzoq muddatli va 
shartli barqaror bo`ladi, bola o`z diqqatini muayyan ob`ektga yo`naltirish, 
taqsimlash bo’yicha ma`lum darajada ko`nikmaga ega bo`ladi. O`z xohish- irodasi 
bilan zarur ma`lumotlar to`plashga, o`z oldiga aniq maqsad va vazifa qo`yishga 
xarakat qiladi. Bolaning ana shu faolligi xotirasining muayyan darajada 

---

15 
rivojlanganini bildiradi. 
Bog`cha yoshidagi bolalarda ayrim psixik jarayonlarning rivojlanishi bilan 
birga ularning shaxsi va shaxsiy xislatlari ham tarkib topa boshlaydi. Bolaning tashqi 
muhitdagi narsa va xodisalar hamda o`ziga nisbatan bo`lgan to`g`ri, oqilona 
munosabatlarining asosi xuddi shu davrda yuzaga keladi. Bundan tashqari, bog`cha 
yoshidagi davrda bolaning qobiliyatlari tez rivojlanib, yangi-yangi ehtiyojlar va 
qiziqishlari xosil bo`ladi. Bola shaxsining ana shunday rivojlanib borishi natijasida 
uning xarakteriga oid xislatlar namoyon bo`la boshlaydi. Bog`cha yoshidagi davrda 
bolada qanday xarakter xislatlari tarbiyalansa, bu xislatlar bolaning maktab 
yoshidagi davrida va xatto katta odam bo`lib yetishganida ham namoyon bo`ladi. 
Shuning uchun bog`cha yoshdagi davrida bolada ijobiy shaxsiy xislatlarning tarkib 
topishiga alohida ahamiyat berish zarur. Bolalar bog`cha yoshidan boshlab xulq-
atvorining axloqiy normalari va qoidalarini intensiv ravishda o`zgartira boshlaydilar. 
Ular o`zlarining u yoki bu xatti- harakatlariga kattalar tomonidan beriladigan 
baholarga zo`r qiziqish bilan qaraydilar. Shuning uchun ular hamisha nima yaxshi-
yu, nima yomonligini, qanday harakat to`g`ri-yu, qanday harakat noto`g`riligini 
aniqlashga intiladilar. Bunday ishda bolalarga hamisha yordam berish kerak, 
ularning bunday harakatlarini qo`llab-quvvatlash lozim. 
Lekin, shuni esdan chiqarmaslik kerakki, axloqiy norma va qoidalarni amalda 
kattalar hamda o`z tengdoshlari bilan bo`lgan munosabatlarida qo`llay olish 
tajribasiga ega bo`lishi kerak. Shundagina bu axloqiy norma va qoidalarni singdira 
oladi. Ana shuni nazarda tutib, bolalar bilan bo`lgan munosabatda axloq normalari 
va qoidalaridan mutloqo chetga chiqmay, bu sohada ularga namunalar ko`rsatishi 
kerak. Shunday qilib, yuqorida aytib o`tganimizdek, bolaning bog`cha yoshidagi 
davrida uning faqat psixik jarayonlarigina emas, balki shaxsi hamda shaxsiy sifatlari 
ham kamol topadi. 
Maktabga borish bolalarning hayotida juda katta voqeadir. Maktab hayoti 
bolalarga yangi bir dunyoni ochib beradi, maktab davrida bolalarning asosiy 
faoliyatlari o`zgaradi. Maktab yoshidan boshlab bolalarning asosiy faoliyatlari, 
asosiy vazifalari o`qish, fan asoslarini puxta o`zlashtirish bo`lib qoladi. yetti yoshli 

---

16 
bolalar uchun yangi faoliyat bo`lgan o`qish ulardan yangi sifat, yangi xususiyatlarga 
ega bo`lishlarini talab qiladi. O`qish faoliyati uchun bolalarda barqaror diqqat, o`tkir 
zehn, mustahkam xotira, bir qadar tafakkur, yaxshi nutq, iroda va shuning bilan birga 
mustaqillik, batartiblik xislari bo`lishi kerak. 
Bolalarning maktabga o`tishlari murakkab bosqichdir. Shuni ham nazarda 
to`tish lozimki, bolalar maktabga o`tishlari natijasida ularning ijtimoiy holatlarida 
ham o`zgarishlar yuz beradi. Masalan: yetti yoshga yaqinlashgan bolalar bog`chada 
«katta», ya`ni katta guruh bolalari deb hisoblanar edilar. Maktabga o`tishlari bilan 
yana «eng kichiklar» qatoriga tushib qoladila . Yetti yoshdagi bolalarning maktabga 
o`tishlari bilan yuzaga keladigan ana shunday jiddiy o`zgarishlarni nazarda to`tib, 
ularni maktabdagi yangi hayotga har tomonlama tayyorlash kerak. 
Shuni alohida ta`qidlab utish lozimki, bolalarni maktabdagi o`qish jarayoniga 
tayyorlashda ularning nutqini o`stirish juda zaruriy shartlardandir. Bu masalani o`z 
davrida mashhur rus pedagogi K.D.Ushinskiy ham ta’kidlab o`tgan edi. 
K.D.Ushinskiyning ko`rsatishicha, bolalarning nutqni egallashlari ularning 
maktabdagi o`qishga tayyor ekanliklarini ko`rsatuvchi eng ishonchli dalildir. 
Shuning uchun maktabdagi o`qishga tayyorlashda ularning o`z ona tillarini yaxshi, 
puxta o`rganishlariga, ya`ni so`z boyligini orttirishga, to`g`ri talaffuz qilishlariga va 
tula hamda to`g`ri jumla tuza olishlariga ahamiyat berish kerak. 
Lekin ijtimoiy taraqqiyotning bunday yetuklik bosqichiga bola o`z-o`zidan 
ko`tarilmaydi. Uni bu bosqichga bog`chadagi va oiladagi butun ta`lim-tarbiya ishi 
ko`taradi. Bola yetti yoshga to`lganda, u jismoniy jihatdan ancha o`sadi, o`zini idora 
qilishga, nojo’ya xatti-harakatlardan o`zini tiyishga, xulq-atvor qoidalarini 
o`zlashtirishga harakat qiladi. U o`zini bemalol eplaydigan bo`ladi, o`z ko`chiga 
yarasha mehnat qila oladi, jamoada yashashga ko`nika boshlaydi. Bu davrda 
bolaning turmush tajribasi anchagina ortadi, ko`p narsalarni nomini va ulardan 
qanday foydalanishni biladi. Xotirasi va tasavvurlari o`sib, ko`pgina she`r va 
hiqoyalarni yoddan bilib oladi. yetti yoshli bolaning nutqi ma`lum darajada 
rivojalanib, so`z zahiralari ko`payadi, natijada u o`z o’rtoqlari va kattalar bilan erkin 
suhbat qiladigan bo`ladi. Yetti yoshga to`lgan bolalarda harakatlar ham 

---

17 
mustahkamlanadi. U qaychi, igna, qalam, ruchka kabi qurollardan foydalanish 
malakasini egallay boshlaydi. Biroq bu davrda ham bolada beixtiyor faollik ham 
ustunlik qiladi. Shu sababli bolani qiziqtiradigan yoki unga ko`chli ta`sir qiladigan 
narsalar uning diqqatini o`ziga jalb qiladi. 
Shuningdek, ta`lim uchun psixik o`sish darajasidan tashqari bolaning 
turmushi va faoliyatining tafovutlari, sharoitlari, o`ziga xosligi, uning sihat- 
salomatligi, oddiy ko`nikmalarni o`zlashtirgani kabi omillar bolaning maktab 
ta`limiga psixologik jihatdan tayyorligining ob`ektiv tomonini belgilaydi. Sub`ektiv 
tomoni - bolaning maktabda o`qish xohishi, intilishi, ba`zi bolalar maktabga butun 
vujudi bilan talpinadi, o`qishga qancha kun qolganini sanaydi, o`quv ashyolarini 
oldindan tayyorlab qo’yadi. Boshqa bolalar esa maktabga umuman borg`isi 
kelmaydi - bu ko`pincha kattalarning qo`rqitishlari natijasi bo`lishi mumkin.