O’zbеkiston rеspublikasi oliyva o’rtamaxsus ta’limvazirligi

 
Kurs ishining tadqiqotning metodologik asoslari quyidagilardan 
iborat: didaktika (ta`lim nazariyasi), uning asosiy tamoyillari va kategoriyalari; 
bilish nazariyasi, psixologiyaning asosiy tamoyillari va kategoriyalari: jumladan, 
determenizm tamoyili, ong va faoliyatning birligi tamoyili, nazariya va amaliyotning 
bog`liqligi tamoyili, ta`lim-tarbiyadagi shaxsiy yo`naltirilganlik tamoyili, ta`lim-
tarbiya haqidagi gumanistik psixologiyaning qonuniyatlari, L.S.Vigotskiyning 
madaniy-tarixiy kontseptsiyasi, A.N.Leont`ev, V.A.Petrovskiy va boshqalarning 
shaxs nazariyalari, shuningdek, bolalar psixologiyasi, pedagogik psixologiya 
xususiyatlari muammosini tadqiq qilishgan yetakchi rus va o`zbek olimlarining 
g`oyalari. Shuningdek, biz kurs ishimizda yosh avlodni tarbiyalashda Sharq 
mutaffakirlarining falsafiy va pedagogik qarashlariga, O`zbekiston Respublikasi 
Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning har tamonlama barkamol, komil insonni 
tarbiyalash haqidagi fikrlariga suyangan holda ish olib bordik. 
Kurs ishining nazariy ahamiyati: Olingan ma`lumotlar va xulosalar hozirgi 
zamon pedagogika va psixologiya fanlaridagi mavjud bo`lgan maktabgacha va 
kichik maktab yoshi bolalar tarbiyasiga oid tadqiqotlar haqidagi tushuncha va 
nazariyalarni yanada to`liqtiradi va chuqurlashtiradi 
Kurs ishining tarkibi va xajmi. Kurs ishi: kirish bo`limi ikkita bobdan,
yakuniy bo`limi, adabiyotlar ro’yxati va ilovalardan iborat. Ko`lami 32 bet. 

---

7 
I-bob: Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarda psixologik 
xavotirlanish holatlarining namoyon bo‘lishi
1.1. Xavotirlanish emotsional sferaning ko`rinishi ekanligi 
Kishi idrok etish, xayol surish va fikrlash jarayonlarida faqat voqelikni bilib 
qolmay, balki shu bilan birga hayotdagi u yoki bu narsalarga qanday bo`lmasin 
munosabat bildiradi. Unda ularga nisbatan u yoki bu tarzda xis-tuyg`u paydo bo`ladi. 
Bunday ichki shaxsiy munosabatning manbai faoliyat va munosabat jarayonlari 
bo`lib, u ana shunday jarayonlarda ro`y beradi, o`zgaradi, barqaror tus oladi yoki 
yo`qoladi (vatanparvarlik, nafratlanish, bar lahzalik, mamnunlik). 
Xis-tuyg`ular – kishining o`z hayotida nimalar yuz berayotganiga, nimalarni 
bilib olayotganiga yoki nima bilan mashg`ul bo`layotganiga nisbatan o`zicha turli 
xil shaklda bildiradigan ichki munosabatidir. 
Xis-tuyg`uni boshdan kechirishning turli shakllari – emotsiya, affekt, kayfiyat, 
turli hayajonlanish (stress holati) mavjud. Ehtiros, va nihoyat, tor ma`nodagi so`z 
bilan aytganda, xis-tuyg`ular – shaxsning emotsional sohasini tashkil etadiki, ular 
kishi xulq-atvorini tartibga solib turadi, bilishning jonli manba, odamlar o`rtasidagi 
murakkab va ko`pqirrali munosabatlarning ifodasi bo`lib hisoblanadi. 
Xis-tuyg`ular ba`zan har qanday psixik jarayonning faqat yoqimli, yoqimsiz 
yoki aralash asorati tarzida boshdan kechiriladi. Bu o`rinda ular o`z xolicha 
anglayvermaydi, aksincha, narsa va harakatlarning xususiyati tarzida anglaniladi va 
biz yoqimli kishi, yoqimsiz ta`m, kulgili ifoda, nafis mato, quvnoq sayr va hokazolar 
deb gapiramiz. Ko`pincha bunday hissiy tus oldingi kuchli kechinmalarning oqibati, 
o`tmish tajribaning aks-sadosi bo`lib chiqadi. 
Ba`zan u narsaning kishini qanoatlantirishi yoki qanoatlantirmasligi, uning 
faoliyati muvaffaqiyatli yoki muvaffaqiyatsiz o`tayotganligi belgisi sifatida xizmat 
qiladi. 
Xis-tuyg`ular shaxs ehtiyojlariga javob beradigan narsalarni aniqlab olishga 
yordam beradi va ularning qondirilishiga qaratilgan faoliyatga omil baxsh etadi. 

---

8 
Ehtiyojlarning qondirilishi yoki qondirilmasligi kishida turli xil shaklni kasb 
etadigan o`ziga xos kechinmalarni hosil qiladi. 
Emotsiyalar – “hissiyot” (“emotsiya”) va “xis-tuyg`u” so`zlari ko`pincha 
sinonimlar sifatida qo`llaniladi. “Emotsiya” so`zini o`zbek tiliga aniq tarjima 
qilinganda, u ruhiy hayajonlanish, ruhiy harakatlanish degan ma`noni anglatadi. 
Hissiyot deb, masalan, kishining musiqaviy asarga nisbatan o`rnashib qolgan 
xususiyati sifatidagi muhabbat tuyg`usining o`zini emas, balki kontsert paytida 
yaxshi musiqiy asarni eshitayotib, boshidan kechirgan lazzatlanish, zavqlanish 
holatiga aytiladi. Musiqiy asarning yomon ijro etilganini eshitganda hosil bo`ladigan 
xuddi shunday xis-tuyg`u nafratlanish kabi salbiy xissiyot sifatida boshdan 
kechiriladi. 
Affektlar (hissiy portlashlar) – kishini tez chulg`ab oladigan va shiddat bilan 
o`tib ketadigan jarayonlar affektlar deb ataladi. Ular ongning anchagina darajada 
o`zgarganligi, xatti-harakatlarni nazorat qilishning buzilganligi, odamning o`zini 
o`zi idrok qila olmasligi, shuningdek uning butun hayoti va faoliyati o`zgarib 
qolganligi bilan ajralib turadi. Affektlar birdaniga katta kuch sarf qilinishiga sabab 
bo`lgani uchun ham qisqa muddatli bo`ladi: ular xis-tuyg`ularning bamisoli birdan 
lov etib yonib ketishiga, portlashiga, bir zumda hamma yoqni to`s-to`polon qilgan 
shamolga o`xshaydi. Agar oddiy hissiyot faqat ruhiy hayojonlanishini ifoda etsa, u 
holda affekt bo`rondir. 
Kayfiyatlar - ancha vaqt davomida kishining butun xatti-harakatiga tus berib 
turadigan umumiy hissiy holatini ifoda etadi. Kayfiyat shodu xurramlik yoki 
qayg`uli, tetiklik yoki lanjlik, hayajonli yoki ma`yuslik, jiddiy yoki engiltaklik, 
jizzakilik yoki muloyimlik va hokazo tarzda bo`ladi. 
Kuchli hayajonlanish (stress) holatlari. Psixologik ta`rifga ko`ra affektiv 
holatga yaqin turadigan, lekin boshdan kechirilishining davomliligiga ko`ra 
kayfiyatlarga yaqin bo`lgan xis-tuyg`ular boshdan kechirilishining alohida shakli 
kuchli hayajonlanish (stress) holati (inglizchada stress – taziyq ko`rsatish, zo`riqish 
degan so`zdan olingan)dan, yohud hissiy zo`riqishdan iboratdir. Hissiy zo`riqish 
xavf-xatar tug`ilgan, kishi xafa bo`lgan, uyalgan taqdirda ostida qolib ketgan va shu 

---

9 
kabi vaziyatlarda ro`y beradi. 
Asosiy hissiy holatlar va ularning tashqi ifodasi. Xis-tuyg`ularning hissiyotlar, 
kayfiyatlar, kuchli hayajonlanish tarzida boshdan kechirilishi chog`ida ma`lum 
darajada seziladigan tashqi belgilarga ham ega. Yuzlarning ifodali harakatlari 
(mimika), qo`l va gavdaning ma`noli harakatlari, ohang, ko`z qorachig`larining 
kengayishi va torayishi kabilar shular jumlasiga kiradi. 
Har biri o`zining psixologik ta`riflari va tashqi ko`rinishlariga ega bo`lgan 
quyidagicha asosiy hissiy holatlarni alohida ajratib ko`rsatish mumkin: qiziqish, 
quvonch, hayratlanish, iztirob chekish, g`azablanish, nafratlanish, jirkanish, xavotir, 
xavotirlanish, uyalish va hokazo. 
Qiziqish – malaka va ko`nikmalarning rivojlanishiga, ta`lim olishga moyillik 
tug`diradigan bilimlarni egallashga yordam beradigan ijobiy hissiy holatdir. 
Quvonch – xali-veri qondirilishi mumkin bo`lmagan yoki har holda qondirilishi 
noaniq bo`lgan dolzarb ehtiyojning yetarli darajada to`la qondirilgan bo`lishi 
mumkinligi bilan bog`liq ijobiy hissiy holatdir. 
Xavotir – odamning o`ziga yoki yaqin kishilariga taalluqli bo`lgan haqiqiy yoki 
xayoliy xavf-xatarga nisbatan qaytaradigan emotsional reaktsiyasi, salbiy hissiy 
holatdir. Xavotir yuzning oqarishi, badanning titrashi va boshqa bir qancha 
ixtiyorsiz tovushlar, harakatlar bilan ifodalanadi. Xavotir xavf-xatardan qochish 
yoki harakatsiz holatda turib qolish shaklida ro`y beradi.