O’zbekiston respublikasi qishloq va suv xo’jaligi vazirligi toshkent irrigatsiya va melioratsiya instituti
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
(2005 yil)
Viloyatlar Haydov yerlari Bog’lar uzumzorlar Yem-xashak ekinlari Boshqa qishloq xo’jalik yerlari Qaraqolpog’iston Respublikasi 360 380 150 110 Andijon 210 260 110 100 Buxoro 250 280 115 105 Jizzax 225 275 125 110 Qashqadaryo 260 290 130 120 Navoiy 270 310 135 115 Namangan 220 270 110 95 Samarqand 250 290 130 110 Surxondaryo 250 300 140 120 Sirdaryo 220 280 130 125 Toshkent 210 270 140 120 Farg’ona 220 260 130 115 Xorazm 350 320 160 130 Yangi yerlar o’zlashtirish qiymati hisobining asosiy mintaqa texnologiyasini aks ettiradigan ishlar loyiha analoglari, texnologik kartalar va sxemalar tashkil etadi. Bunda yer o’zlashtirishda bajariladigan ishlarni o’tkazish me’yoriy hujjatlari va baholaridan foydalaniladi. Nobudgarchiliklar hajmi tuman hokimiyatlari qoshida tashkil qilingan baholash komissiyalari tomonidan belgilanadi. Komissiya qishloq xo’jalik ishlab chiqarishning qoplanish zarur bo’lgan nobudgarchiliklari hajmini ko’rsatib akt tuzadi. Bu akt hokimiyatni mutasaddi bo’limlari tomonidan ko’rib chiqib ma’qullangandan keyin xokim tomonidan tasdiqlanadi. Qishloq xo’jalik ehtiyojlaridan tashqari yer uchastkalari ajratiladigan korxonalar tegishli smetalarda yer olish bilan bog’liq qishloq xo’jalik ishlab chiqarishi nobudgarchiliklarini qoplash uchun zarur bo’ladigan mablag’larni ko’zda tutadilar. Bu xil mablag’lar yer oluvchi korxona mablag’lari, ayrim hollarda byudjet mablag’lari bo’lishi mumkin. Lekin ajratiladigan bir gektar xaydov yer badalining hajmiga yangi yerlar ishga tushirilgunga qadar uchastka olish davri maboiynida yalpi hosil olinmagani natijasida xo’jalikka yetkazilgan zarar ko’rinmaydi. Shuning uchun qishloq xo’jalik yerlarini ajratishga teng maydonli yerlarni va yer uchastkasi 19 olishdan yangisini ishga tushirishgacha bo’lgan davr ichida yo’qotiladigan sof foydani qayta tiklashning bir yo’la xarajatlari hisobiga olingan holda badal to’lash maqsadga muvofiqdir. Bunda 0,15 kapital qo’yilmalar samaradorligi me’yoriy koeffitsentiga muvofiq keladigan 7 yillik davr hisobga olinishi kerak. Bu holda badal (kompensatsiya)ning umumiy hajmi quyidagi formula bo’yicha aniqlanadi: 15 , 0 ur b d k ad X X W S B Bunda S k – yerlarni qayta tiklash smeta qiymati, bunga melioratsiya va qishloq xo’jalik o’zlashtirish kiradi, so’m Wd – olib qo’yiladigan yer maydoni, gektar X b – harid bahosi, sum s X ur – o’rtacha hosildorlik Yer egalari yerdan foydalanuvchilar, yer uchastkalari ijrachilarga va mulkdorlarga yetkazilgan zararning o’rni (shu jumladan boy berilgan foyda) quyidagi hollarda to’la hajmda qoplanishi kerak: -yerlar olib qo’yilgan kayta sotib olingan yoki vaqtincha egallab turilganda; -davlat qo’riqxonalari buyurtmachilar, milliy tabiat bog’lari tabiat yodgorliklari, madaniy tarixiy yodgorliklar, suv xovzalari, suv ta’minoti manbalari, kurortlar atrofida, daryolar kanallar, suv tashlamalari yo’llari, truboprovodlar, aloqa liniyalari va elektr uzatish liniyalari bo’ylab muhofaza sanitariya va ixota mintaqalari belgilanishi munosabati bilan ularning huquqlari cheklanganda; Suv havzalari kanallar kollektorlar shuningdek qishloq xo’jalik ekinlari va dov-daraxtlar uchun zararli moddalar chiqaradigan boshqa ob’ektlar qurish va ulardan foydalanishning ta’siri hamda yuridik va jismoniy shaxslarning hosil kamayishiga va qishloq xo’jaligi mahsulotining sifati yomonlashuviga olib boradigan boshqa xatti harakatlari oqibatida yerlarning sifati yomonlashgan taqdirda. Zararning o’rni olib ko’ylayotgan yer uchastkalari ajratib beriladigan korxonalar, muassasalar va tashkilotlar tomonidan, shuningdek faoliyat yer egalari, yerdan foydalanuvchilar yer uchastkalari ijarachilari va mulkdorlarning huquqlari cheklanishiga yoki yaqin atrofidagi yerlarning sifati yomonlashuviga olib borgan korxonalar, muassasalar va tashkilotlar tomonidan qonun xujjatlarida belgilangan tartibda qoplanadi. 20 Qishloq xo’jaligi yerlarini, shu jumladan jismoniy shaxslar egaligidagi va foydalanishdagi qishloq xo’jalik yerlarini qishloq xo’jaligini yuritish bilan bog’liq bo’lmagan maqsadlarga foydalanish uchun olib qo’yilganida yerlarning sifati yomonlashuvi tufayli qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishi nobudgarchiliklarining o’rni shunga sababchi bo’lgan korxonalar muassasalar va tashkilotlar tomonidan qoplanadi. Mamlakatimizda qabul qilingan yer kodeksi asosida yer resurslaridan oqilona foydalanishni ta’minlash uchun davlat yer kadastri joriy etilgan. Yer kadastrida yerlarning tabiiy, xo’jalik va huquqiy holati to’g’risidagi ma’lumotlar majmui keltirilgan. Yer kadastri ma’lumotlaridan qishloq xo’jalik ishlab chiqarishini joylashtirish va ixtisoslashtirish, qishloq xo’jalik mahsulotlarini ishlab chiqarish va harid miqdorini rejalashtirish, yerlarni melioratsiyalash va qishloq xo’jaligini ximiyalashga kapital qo’yilmalar samaradorligini baholash, mamlakat mintaqalari bo’yicha harid baholarini takomillashtirish masalalarini hal qilish hamda yerlardan foydalanish va ularni muhofaza qilishga qaratilgan boshqa tadbirlarni amalga oshirish uchun foydalaniladi. Yer kadastri halq xo’jalik ahamiyatiga egadir va davlat tadbiri sifatida amal qiladi. U yagona tizim bo’yicha olib boriladi va o’z ichiga quyidagi tarkibiy qismlarini oladi: yerdan foydalanuvchilarni qayd etish, yerning miqdori hamda sifatini hisobga olish: tuproqlarni bonitirovka qilish va yerni iqtisodiy baholash. Yerdan foydalanuvchilarni qayd etish yerdan foydalanishda yuridik huquqni rasmiylashtirishdir. U yerni egasiga topshirish printsiplariga rioya, qilishini ta’minlaydi va davlat yer mulkchiligini muhofaza qilishga qaratilgandir. Yerdan foydalanuvchi kishi davlatdan o’ziga yer egaligi huquqi berilganligini tasdiqlaydigan dalolatnoma oladi. Yerdan foydalanishning davlat ro’yxatidan o’tkazishi yerdan foydalanuvchilar kategoriyalari bo’yicha belgilangan tartibda tuman hokimligida amalga oshiriladi. Yerlar foydalanilishi bo’yicha davlat xo’jaliklariga jamoa va shirkat xo’jaliklariga muddatsiz davrga foydalanish uchun berilsa fermer xo’jaliklariga uzoq, muddatga (30-50) yilga ijaraga beriladi. Oilaviy pudrat asosida ishlayotganlarga qisqa muddatga (5-10) yil foydalanish uchun beriladi. Davlat yer kadastri kitobi asosiy yer egaligini tasdiqlovchi hujjat hisoblanadi. Yerdan foydalanishlarni qayd etish ularni hisobga olish bilan chambarchas aloqada o’tkaziladi. Yerlarni quyidagicha hisobga olinadi: 21 -yer fondlari kotegoriyalari bo’yicha qishloq xo’jaligiga mo’ljallangan yerlar, aholi punktlari yerlari, sanoat transport ko’plab qishloq xo’jaligidan tashqari yerlar, davlat o’rmon fondi yerlari, davlat suv fondi yerlari, davlat zahira yerlari; -yerdan foydalanuvchilar kotegoriyalari bo’yicha-davlat xo’jaliklari, jamoa xo’jaliklari shirkat xo’jaliklari, fermer xo’jaliklari, dehqon xo’jaliklari, ijara va pudrat jamoalari va boshqalar; -ekin turlari bo’yicha–haydaladigan yerlar, ko’p yillik daraxtzorlar bo’z yerlar, pichanzorlar, yaylovlar va boshqa yerlar -yerlarning sifatini holati bo’yicha–toza yaxshilangan butazor, erroziyaga uchragan, sho’rlangan va boshqa yerlar; -qishloq xo’jalik ekinzorlari bo’yicha–ekinzorlar tarkibida sug’oriladigan va zaxi qochirilgan yerlar alohida hisobga olinadi. Sug’oriladigan yerlar–muntazam sug’oriladigan va shartli sug’oriladigan yerlarga ajratiladi. Muntazam sug’oriladigan yerlar optimal muddatlarda belgilangan me’yorlarda sug’oriladi. Shartli sug’oriladigan yerlar, ayrim davrlardagina sug’oriladi. Ular odatda doimiy suv manbaida kam suvli tizimlardir. Liman usulida sug’oriladigan yerlar–tuproq uyumlaridan iborat dambalar va qor-muz suvlarini bahorgi sellarni tutib qoladigan har xil gidrotexnik inshootlarga ega bo’lgan uchastkalar alohida-alohida hisobga olinadi. Yerlarni hisobga olish ham davlat ham tarmoq ham yer egallarining manfaatni ko’zda tutish kerak. U ma’muriy-territorial bo’lishi bo’yicha amalga oshiriladi. Ma’muriy tuman yerni hisobga olishda asosiy bo’g’ini hisoblanadi. Sug’oriladigan yerlarni sug’orish tizimlari boshqarmalari, qishloq va suv xo’jalik hamda statistika organlari hisobga oladilar. Sug’oriladigan yerlarga egalik qiladigan xo’jaliklar har yili noyabr oyida statistika organlariga ulardan foydalanish to’g’risida hisobot berib turadilar. Yer resurslarining miqdor ko’rsatkichlari bilan birga sifat ko’rsatkichlarini ham hisobga olmoq kerak. Yerning tabiiy xususiyatlari sifat jihatdan baholash predmeti hisoblanadi. Sifat jihatdan hisobga olish tuproq unumdorligi bilan xarakterlangan tabiiy resurs bo’lgan yerning sifatini aks ettiradi. Yerni sifat jihatdan hisobga olish tuproqning tabiiy mintaqalar iqlim sharoiti hisobiga olingan klassifikatsiyalari bo’yicha o’tkaziladi. Hozirgi vaqtda tuproqlarni sifat belgilari: kimyoviy, fizik-kimyoviy xususiyatlari va oziq modda zahiralari bo’yicha agrosanoat guruhlanishining yagona tizimi ishlab chiqilgan. 22 Sug’oriladigan yerlarni hisobga olishda ularning sifat xolatini va avvalo sho’r bosish darajasini aniqlashga alohida ahamiyat beriladi. Sho’r bosish darajasiga bog’liq holda ular sho’rlanmagan, yengil sho’rlangan, o’rta sho’rlangan va kuchli sho’rlangan hamda taqir yerlar guruhlarga bo’linadi. Sug’oriladigan yerlar meliorativ holatiga ko’ra ularning umumiy maydonidan ochiq, yopiq, tik va kombinatsiyalashgan zovurlar o’tkaziladi va har qaysi zovur o’tkazilgan yerlar alohida hisobga olinadi. Sug’orish shaxobchasi qayta quriladigan yer yuzasi tekislanadigan, kollektor zovur shaxobchalari qayta quriladigan, rekonstruktsiya qilinadigan yerlar ham alohida hisobga olinadi. Sug’oriladigan yerlarning suv bilan ta’minlanganlik darajasi ham hisob qilinadi. Tuproq bonitirovkasi–tuproq (yer) sifatini ular unumdorligi bo’yicha nisbiy baholash (ballarda) sifat jihatidan baholashning tugallovchi bosqichi hisoblanadi. Tuproq turlari o’z tabiiy belgilari va xususiyatlariga ko’ra bonitirovka qilinishi kerak. Baholash 100 ballik tizim bo’yicha o’tkaziladi. Bunda ekinlar hosildorligidan ham tuproqlarning asosiy xususiyatlaridan ham foydalaniladi. Odatda hosildorlik va tuproqlar tabiiy xususiyatlari bo’yicha tor baholash shakllari tuziladi, keyin ular o’zaro birlashtiriladi bunda oliy sifat tuproq 100 ball deb qabul qilinadi (eng yuqori hosildorlik) bunda tuproqlarning tabiiy hosildorlik boniteti bilan to’g’irlanadi. Hosildorlikni aniqlashda dehqonchilik intensivligi va «me’yor» hosildorlik olish omillarini tenglashtirishni o’tkazish tavsiya etiladi. Tuproq banitirovkasi va uni iqtisodiy baholash yerning unumdorlik qobiliyatini aniqlashning yagona jarayoni hisoblanadi. Bunda tuproqni banitirovka qilish keyinchalik iqtisodiy baholanadigan tuproq agroishlab chiqarish guruhlarini ajratishini ta’minlaydi. Tuproqlarning agroishlab chiqarish guruhlari melioratsiyalanmagan, sug’oriladigan va zahi qochirilgan yerlar uchun alohida–alohida ajratiladi. Sug’oriladigan yerlarning agroishlab chiqarish guruhlashda quyidagi omillar qo’shimcha ravishda hisobga olinadi: A) qadimdan sug’orilib kelinayotgan yaqinda sug’orila boshlagan va yaqinda o’zlashtirilgan yerlar; B) suv ta’minoti-mutassil sug’orilib kelinayotgan va shartli sug’oriladigan, yomg’irlatib sug’oriladigan yerlar alohida-alohida hisobga olinadi; V) Sug’oriladigan yerlarning kollektor–zovur shaxobchalari bilan jixozlanganligi. Yerni iqtisodiy baholash deganda qishloq xo’jaligining asosiy ishlab chiqarish vositasi bo’lganligini baholash tushiniladi. Yerning joylashgan o’rni va sifati iqtisodiy bo’yicha miqdor jihatdan o’lchangan baholangan bo’lishi kerak. Iqtisodiy baholash yer resurslaridan ularning 23 potentsial imkoniyatlarini hisobga olgan holda samarali foydalanishga qaratilgandir. U qiyosiy baholash hisoblanadi. Baholash mezonini tanlashning asoslanganligi yerni iqtisodiy baholashning muhim shartidir. Bu masala murakkab bo’lib, baxsli masala bo’lib kelmoqda. Bozor iqtisodiyoti qonunlarining talabini hisobga olgan holda iqtisodiy baholash mezoni sifatida bir gektar yerdan olinadigan dehqonchilik yalpi ichki mahsuloti chiqishidan foydalanish zarur. Mahsulot chiqishi ishlab chiqarish chiqimlari bilan muayyan aloqada hisobga olinadi. Bunda xarajatlar ta’sirini chiqarib tashlash zururiyati tug’iladi. Teng ishlab chiqarish xarajatlariga qo’shilgan mahsulot miqdori iqtisodiy jihatdan yerning sifatini ifodalaydi. Teng xarajatlar qilinib, ko’p mahsulot ishlab chiqarilgan yergina miqdor jihatdan yaxshidir. Olingan mahsulotdagi tafovut yer sifati tafovutini miqdor jihatdan ifodalaydi. Asosiy ko’rsatkichdan, ya’ni bir gektar yerdan yalpi ichki mahsulot chiqishidan tashqari shu maqsadda xarajatlarni (bir so’mlik xarajatlarga mahsulot qiymati) qoplash va sof foydaning umumiy hajmi bilan eng kam ijtimoiy zarur foydaning o’rtasidagi tafovutdan iborat differentsial foydadan ham foydalanish mumkin. Taqqoslanishga mamlakat mintaqalari bo’yicha rioya qilish uchun yalpi ichki mahsulot qiymati yagona kadastr baholarida hisoblab chiqiladi. Yerni iqtisodiy baholash ham mutloq, ham nisbiy kattaliklarda (ballarda) ifodalanishi mumkin. Tuproqlar agroishlab chiqarish guruhlari bo’yicha baholanadi. Bunda tuproq ko’rsatkichlarining hisob kitobi natijasida baholash shkalasi tuziladi. Bu shkala turli xil yerlar sifatini miqdor jihatdan xarakterlaydigan baholash ko’rsatkichlari tizimidan iboratdir. Avval baholash shkalasi mutloq (absalyut) ko’rsatkichlarida (so’mlarda) so’ngra ish asosida nisbiy ko’rsatkichlarda (ballarida) tuziladi. Nisbiy ko’rsatkichlar shkalasi yopiq yoki ochiq bo’lishi mumkin. Yopiq shkala tuzishda yaxshi agroishlab chiqarish guruhining eng yuqori mutloq ko’rsatkichi 100 ball deb qabul qilinadi. Boshqa guruhlarning ballarda baholanishi quyidagi formula bo’yicha aniqlanadi. % 100 * Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|