O`zbekiston respublikasi qishloq va suv xo`jaligi vazirligi toshkent davlat agrar universiteti agroinjeneriya fakulьteti Qishloq xo`jaligida elektr energetikasi va elektrotexnologiyalar kafedrasi

Ma’ruza №9
Elektr yuritmalarda energiya isrofi

Bu tadbirlar boshlangich ma’lumotlarning tuplash, isroflarni xisoblash, isroflarni kamaytirish effektiv usullarini aniklash, tashkiliy-texnik tadbirlarni joriy etish va tadbirlarni natijalarini tekshirishni uz ichiga oladi. EXM ni kullab isroflarni xisoblashning xar xil usullari mavjud.

Xamma vaktlarda xam xisoblar anik bulmasligi mumkin, ammo maksad bitta - tarmokda elektr energiya isrofining xakikiy darajasini aniklash, isrofni kamaytirish usullarini topish.
Korxona ishchi xodimlarining oldidagi asosiy masala boshlangich ma’lumotlar va isroflar xisobining anikligini ta’minlash, ishlab chikarilgan tadbirlarni joriy kilish uchun material-texnik ta’minotni ta’minlash, RPN kurilmalarini tadbik kilish, komplekt kondensator kurilmalari va salt ishlash chegaralagichlarini urnatish.
Tadbirlarni joriy etishni rejalashtirishda birinchi navbatda kapital mablag talab kilmaydigan usullar kullash kerak. Kapital mablag talab kiluvchi tadbirlarni kullashda eng effektiv tadbirni tanlab, uning koplanishini kuzda tutish kerak.
Shuni esda tutish lozimki, elektr energiya isrofi kamaytirish maksadida tarmokning utkazish kobiliyatini oshirish, elektr energiya sifatini oshirish va elektr ta’minoti ishonchliligini ta’minlashdir.
Yopik korxonalar uchun tarmokdagi isroflarni kamaytirish tadbirlarini kuyidagi guruxlarga bulish mumkin:

1. 
   Elektr tarmoklarini kengaytirish bilan yuklamalar usishini e’tiborga olib tarmoklarning utkazish kobiliyatini oshirishning kapital mablaglar bilan boglikligi.
   
2. 
   Tarmok ish xolatini boshkarish, bunda kapital xarajatlar bulishi yoki bulmasligi xam mumkin.
   
3. 
   Iste’molchilar ish rejimini boshkarish.
   

1. 
   Korxona tarmoklarini kengaytirish kuyidagilar bilan asoslangan:
   

- 6-10/0.4 kV va 35/10 kV nimstantsiya iste’molchilarini usishi bilan;
- BPP (bosh pasaytiruvchi p/st) joylashish urni bilan;
- BPP-dagi transformator kuvvati bilan;
- EUL (LEP) simlari kundalang kesim yuzasi bilan;
- tarmok konfiguratsiyasining boshka parametrlari orkali, masalan optimal kiymatga yakin bulgan xolatlar yuklama uzgarishi bilan optimal xolatga tugri kelmaydi.
Tarmokni kayta ishlash vaktida shuni e’tiborga olish kerakki, agar kuchlanish uz nominal kiymatidan oshsa, liniya va transformatordagi isrof kamayishida effektiv shart xisoblanadi. Agar tarmokni 6 kV dan 10 kV ga uzgartirsak, elektr energiya isrofini kamaytirish 15-20% ga, balki 30% va kam bulsa, kuch transformatorini almashtirish xam maksadga muvofik.
Elektr energiya isrofini kamaytirishning effektiv usuli kuyidagicha: statik kondensatorlarni urnatish, bu bilan 20-25% isrof kamayadi. Bunday xollarda kondensator batareyalarini urnatish joyi tarmokning 0.4 kV li kismida bulishi lozim. Bunda kabellar kesim yuzasi va taksimlovchi tarmokda elektr energiya isrofi kamayadi. Yukori kuchlanishli va past kuchlanishli kondensator urtasidagi fark kuyidagicha kuchlanish 6-10 kV - 15%; kuchlanish 0.4 kV - 35%.
Urtacha 1 kVAr reaktiv kuvvat kompensatsiyasiga 1 yilda 350-400 kVtsoat elektr energiya isrofini kamaytirish mumkin.
Buning ichiga 110/35/10 kV nimstantsiyaning 10 kV-li shinasini optimallash, yuklamani taxlil kilib 10/0.4 kV li transformator sha-xobchalarida ximoya kurilmalarini tugri tanlash va tekshirish.
TSP da (Markaziy nimstantsiya) kuchlanish 1% ga oshishi, yuklama isroflarini 2% ga kamaytiradi. Ammo salt ishga bulgan isroflarning oshishi bilan tarmokdagi umumiy isrof 1.4-1.5% yetadi. Aloxida liniyalardagi fazalar orasida yuklamalar notengligini yukotish 7% isrofni kamayishiga olib keladi.
Yukorida aytib utilganidek, yuklamalar grafigining rostlanishi elektr energiya isrofini kamaytiradi. Bu xolda ish boshlanish vakti bilan uning oxirini birlashtirish, ya’ni ovkatlanish oraliklari, aloxida mexanizmlar uchun grafik ogishida issiklik akkumulyatorlaridan foydalanish va suv zaxirasini yaratish va boshkalar. Aloxida bulgan mashinalarni FIK ni oshirish, motor va payvandlash kurilmalariga salt ishlashdagi chegaralagichlarni urnatish.
Energoresurslardan ratsional foydalanishning asosiy masala-laridan biri tarmokda elektr energiya isrofini kamaytirish va EUL ning utkazish kobiliyatini oshirib energiya sarfini kamay-tirishdir.

• 
  xisobot uchun - uzatilayotgan va iste’molchilar kabul kilayotgan energiya mikdorining tarmokdagi farki;
  
• 
  xisobiy - tarmoklarda simlarning kizishi va transformator pulat uzagidagi isrof;
  
• 
  nobalansli (kormmertsiyali) – xisobot uchun va xisobiy isroflarning farki va tarmokning barcha elementlaridagi isroflar yigin-disidan xosil buladi.
  

Xozirgi kunda isroflarni xisoblashning kuyidagi usuli keng tarkalgan:

• 
  yuklamaning urtacha toki buyicha xisoblash usuli;
  
• 
  isroflar vakti buyicha xisoblash usuli;
  
• 
  ekvivalent sxema buyicha xisoblash usuli.
  

0.4 kV-li tarmoklar uchun tipli sxema usuli mavjud bulib, u "Energosetprom" institutida ishlab chikilgan.
6(10) kV tarmokdagi isroflarni xisoblashda boshlangich ma’lu-motlarni kuyidagicha taksimlash kerak:
- biror vakt oraligida tarmokda kelgan aktiv va reaktiv energiya mikdori;
- ish kunidagi (grafik buyicha) yuklama tokining barcha chikayotgan TP va RP liniyalaridagi kiymati;
- yuklamaning kishki maksimum va yozgi minimum uchun ish kunining kuchlanishi.
Ekvivalent yuklama orkali ta’minlovchi va taksimlovchi liniyalar uchun isrof kuyidagicha xisoblanishi mumkin:

A=3ⁿ₁R_iK_k[I_min²+(I_max²-I_min²)]

bu yerda: R_i - RL uchastkaning aktiv karshiligi, (Om)
K_k - liniyaning konfiguratsiya koeffitsiyenti;
 - xisobiy oralik, soat
I_max va I_min - karalayotgan oralikda yuklama tokining maksimal va minimal kiymatlari, (A)
 - yillik yuklamalar grafigining shakl koeffitsiyenti.
K_k kuyidagicha topiladi:

K_k=ⁿ₁d²_i/n³

bu yerda: n - RL dagi uchastkalar soni.
d_i - liniyaning i-uchastkasidagi birlik yuklama soni.
Tarmoklarda elektr energiya iktisodiga va isroflarning kamaytirishga karatilgan tadbirlar ichida yuklamalar grafigini rostlash muxim xisoblanadi.