Bumerang treningi
Talabalar kichik guruhlarga bo‘linadi va vazifa yozilgan material
tarqatiladi. Har bir guruh o‘z fikrini bayon qiladi va guruhlar orasida
savol-javob ketadi.
1 - guruhga beriladigan vazifa
1. Chiqindi moddalarning kimyoviy tarkibi qanday?
2. Kristallar necha xil bo‘ladi ?
3. Kristallar qaysi o‘simliklarda uchraydi?
2 - guruhga berilgan vazifa
1. Hujayra shirasi nima?
2. Hujayra shirasida uchraydigan moddalar ?
3. Hujayra shirasidagi moddalarni aniqlash usullari?
3- guruhga berilgan vazifa
1. Hujayra po‘stining bajaradigan vazifasi?
2. Hujayra po‘sti qanday kimyoviy o‘zgarishlarga uchraydi?
3. Hujayra po‘stini aniqlaydigan reaktsiyalar?
27
Vertushka metodi
№
Chiqindi
moddalar
uchraydigan
o‘simliklar va
shakllari
Yakka
Kristal-
lar
Rafid-
lar
Druz-
lar
qumli
kristallar
Sfero -
Kristal-
lar
Sistolitlar
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
Belladonna
bargida
Marvaridgul
bargida
Qo‘noq bargida
Anjir bargida
Piyoz po‘stida
Tutdoshlar
oilasida
Bangidevona
bargida
Tradeskansiya
bargida
G‘o‘za bargida
Agava bargida
Krapiva bargida
Fikus bargida
28
Vertushka metodi
6. Mustaqil bajarish uchun vazifalar va ishlash tartibi.
Ob'ektlarni o‘rganish: Chiqindi moddalar, vakuola va hujayra po‘sti.
1- Topshiriq: Hujayradagi chiqindi moddalar
Ob'ektlar: Piyoz po‘sti, bangdevona va marvaridgul bargi.
1-tajriba: - Piyozning sirtqi quruq po‘stidan olib mikroskopda ko‘riladi.
Bunda romb, kub, to‘rtburchak shaklidagi rangsiz yaltiroq yakka kristallarni
ko‘rish mumkin.
2-tajriba: - Bangidevona bargidan ozgina olib, uni mikroskopda qaralsa,
ko‘p miqdordagi murakkab kristallarni (yulduz shaklida druzlar) kuzatish
mumkin.
3-tajriba: - Marvaridgul bargidan ozgina olib mikroskopda ko‘rilganda
ignasimon shakldagi rafidlarni kuzatish mumkin.
№
Hujayra po‘sti
kimyoviy
tarkibining
o‘zgarishi
Yog‘och
lanish
Po‘kak
lanish
Shilim-
Shiqla-
nish
Kutinla
nish
Mineral
lanish
Sellyuloza
1.
2.
3.
4.
5.
6.
Hujayra po‘stida
qumtuproq bilan
kaltsiy yoki magniy
tuzlar uchrasa
Hujayra po‘sti
lignin moddasi
bilan to‘yinsa
O‘zida nam saqlab
hujayrani qurib
qolishdan asraydi
Hujayra po‘sti
suberin moddasi
bilan to‘yinsa
O‘zidan suv va
xavoni yaxshi
o‘tkazadi
Hujayra po‘sti
yog‘simon modda
bilan to‘yinsa
29
2 -Topshirik: Hujayra shirasida uchraydigan moddalarni aniqlash.
Ob'ektlar: dub daraxtining po‘stlog‘i, qoqi o‘t ildizi, altey o‘simligining ildizi.
Reaktivlar: kontsentrlangan H
2
SO
4
, qora tush, temir xlorid, 20% timolni spirtdagi
eritmasi.
1-tajriba: - Dub daraxtining po‘stlog‘iga temir xlorid (FeC1
3
) eritmasidan
tomizilib
-
oshlovchi
moddani
ko‘k
qoramtir
rangga
bo‘yalishi
kuzatiladi.
2-tajriba: - Altey ildizidan ozroq olib unga qora tush tomizilsa,
shilimshiq modda - sliz bo‘yalmay, xujayraning hamma qismi qoraga bo‘yaladi.
3-tajriba: - qoqi o‘t ildizidan ozroq olib 20% timolning spirtdagi
eritmasi va kontsentrlangan H
2
SO
4
eritmasidan tomizib, spirt lampasida
biroz qizdirilsa, inulin olcha rangga bo‘yaladi.
3 -Topshirik: Hujayra po‘stining kimyoviy tarkibining o‘zgarishi.
Ob'ekt: gugurt cho‘pi, probka (po‘kak), paxta tolasi.
Reaktivlar: Sudan III, floroglyutsin va ZnC1J eritmasi.
1-tajriba: - Gugurt cho‘piga oldin floroglyutsin eritmasi tomizib keyin
shisha tayoqcha yordamida kontsentrlangan xlorid kislota ta'sir ettirilsa
gugurt cho‘pi qizaradi.
2-tajriba: - Paxta tolasiga ZnC1J eritmasidan tomizilsa, kletchatka
binafsha rangga bo‘yalishi kuzatiladi.
3-tajriba: - Po‘kak bo‘lakchalaridan ozgina olib buyum oynasiga qo‘yiladi.
Unga Sudan III eritmasi tomizilsa, Hujayra devorlari qizaradi.
4-Topshiriq: Talabalar tajribalarni bajargandan so‘ng rasm daftarlariga
kristallarning rasmini chizib nomini yozadilar.
30
7. Kutiladigan natijalar
O‘qituvchi
a) Mavzu bo‘yicha maqsadni
tushuntirish
b) Talabalarda qiziqish uyg‘otish
v) Yangi texnologik usullarni
qo‘llash
Talaba
a) Mavzu bo‘yicha to‘la ma'lumot
olishi
b) Talabalar bilimini shakllantirishi
v) Talabalar qiziqish bilan qabul
qilishi
8.Kelgusi rejalar
a) Talaba ushbu materiallarni
o‘zlashtirish, konspekt yozish,
mustaqil ishlashi
b) Adabiyotlar bilan ishlashi
v) Yangi texnologiyaga yondashuvi
a) O‘qituvchi internetdan yangi
material olish uchun foydalanishni
mukammallashtirish
b) Yangilash va joriy etish
v) kasbiy tayyorgarlikni
insonparvarlashtirish
26
Laboratoriya mashg‘ulot-5
Mavzu:‖Hosil qiluvchi to‘qimalar, apical, lateral va
interkolyar meristemalar. Birlamchi va ikkilamchi hosil
qiluvchi to‘qima‖.
1.Darsning mazmuni:
O‘simlik organizmi har biri ma'lum vazifani bajaradigan har xil
to‘qimalardan iborat bo‘ladi. Kelib chiqishi,tuzilishi bir xil bo‘lgan umumiy
fiziologik xususiyatga ega bo‘lgan va bir xil vazifani bajaradigan xujayralar
to‘plami to‘qimalar deb ataladi. To‘qimalar xujayrasining shakliga ko‘ra 2 xil
guruhga bo‘linadi:
1.Parenxima
2.Prozenxima
Parenxima to‘qimalar-parenximatik xujayralardan tashkil topgan.
Prozenxima to‘qimalar-prozenximatik xujayralardan tashkil topgan.
To‘qimalar kelib chiqishiga ko‘ra embrional va doimiy bo‘ladi.
Embrional to‘qima deb, o‘zidan boshqa to‘qimalarni hosil qiladigan
to‘qimaga aytiladi. Embrional to‘qima hujayralari bo‘linib yangi hujayralar hosil
qiladi, bu yangi xujayralardan prokambiy to‘qima hosil bo‘ladi. Hosil qiluvchi
to‘qimadan paydo bo‘lgan hujayralar ma'lum shaklga kirib,doimiy to‘qimaga
aylanadi.
Prokambiy to‘qima xujayralari bo‘linib kambiy(ikkilamchi hosil qi-luvchi)
to‘qimani hosil qiladi.
To‘qimalar bajaradigan vazifasiga qarab: hosil qiluvchi (embrional),
qoplovchi, asosiy, ajratuvchi, mexanik, o‘tkazuvchi to‘qimalarga bo‘linadi.
Bulardan keyingi beshtasi doimiy to‘qimalar hisoblanadi. Ular hosil
qiluvchi-meristema to‘qimadan, xujayralarning bo‘linishi natijasida vujudga
keladi.
Hosil qiluvchi to‘qima-meristema
Hosil qiluvchi to‘qimalar o‘simliklarning o‘sish nuqtalarida poya va
ildizning o‘sish konusida bo‘ladi. O‘sish konusidagi xujayralarning bo‘linishi
hisobiga ildiz va poya bo‘yiga o‘sadi. Birlamchi meristema xujayralari bir xil
mayda yupqa selyuloza po‘stli parenxima xujayralaridan iborat bo‘ladi. O‘sish
konusdagi initsial (boshlang‘ich) xujayraning bo‘linishi natijasida yangi
to‘qimalar hosil bo‘ladi.
Poyaning o‘sish nuqtasi bilan ildizning o‘sish nuqtasidagi meristema
taxminan bir xil bo‘ladi.
Poyaning konus nuqtasini tekshirsak uni uchta qavatdan iborat ekanligini
ko‘ramiz.
1.Dermatogen-bir qator joylashgan tashqi xujayralar qavati
bo‘lib,bundan epidermis hosil bo‗ladi.
2.Periblema – bu oraliq xujayralar qavati bo‘lib dermotogen
27
ostida bir necha qator bo‘lib joylashadi va bundan birlamchi po‘stloq
hosil bo‘ladi.
3.Pleroma-markaziy qavat bo‘lib, u bir necha qavat bo‘yiga cho‘zilgan
xujayralardan iborat. Pleromadan markaziy silindr hosil bo‘ladi.
Hosil qiluvchi to‘qimalar o‘simlik hayotida katta ahamiyatga ega.
Chunki ularning ishtirokisiz o‘simlik o‘smaydi va yangi organlar hosil
bo‘lmaydi.
2.Darsning maqsadi:
O‘simlik to‘qimalari ularning turlari,hosil qiluvchi to‘qima: Birlamchi va
ikkilamchi hosil qiluvchi to‘qima hamda ularning vazifalari haqida tushuncha
berish.
3.O‘quv jarayonining mazmuni:
1. To‘qima haqida tushuncha
2. To‘qima shakllari
3. Kelib chiqishi jihatdan to‘qima xillari
4. Embrional va doimiy to‘qimalar
5. Bajaradigan vazifasiga qarab to‘qima turlari
6. Hosil qiluvchi to‘qimalar (meristemalar)
7. Birlamchi va ikkilamchi meristema
8. Uchki apikal meristama
9. Interkolyar meristema
10. Yara meristemalar haqida tushuncha.
4. O‘quv jarayonini amalga oshirish texnologiyasi (metod,
forma(shakl) vosita usul,nazorat,baholash).
a)Darsning turi (suhbat)
b) Metod-Blits o‘yin,Bumerang,Vertushka.
v) Forma(shakl)-guruh?
g) Vosita-mikroskop,doska,tarqatma material,tablitsa tayyor
preparat
g)Usul-nutqli
e) Nazorat-kuzatish, ko‘rish.
j) Baholash-o‘z-o‘zini va umumiy baholash.
28
5.Metod-Blits o‘yin, Bumerang, Vertushka, Klaster.
Blits-o‘yin
Guru
h b
ah
os
i
Guruh xat
osi
T
o‘g‘
ri javob
Yakka
x
at
o
Yakka b
ah
o
Guru
x is
hidan ch
etla
tish
Kariokinez(mitoz)bo‘linish
1.Xromotidlar sentromerlar ajralib,qarama-qarshi
qutb larga tortiladi. Qutblarda mustaqil xromatidlar
qiz xromosomasini hosil qiladi.
2.Yadro po‘sti to‘liq erib,axromatin ipi mustaqil
urchuq hosil qiladi va xromosomalar ekvatorial
qismga joylashadi. So‘ngra xromosomalar soni
ikki marta ko‘payadi.
3.Spiral shakldagi ipchalar kattalashib
yo‘gonlashadi va zichlashgan xromo-somalarni
hosil qiladi.
4. Xromosomalar cho‘zilib,ingichka tortadi va
asta sekin bo‘yalmaydigan holatga o‘tib,
yadrocha, yadro po‘sti hosil bo‘ladi.
Xromosomalar bitta xromatindan iborat
bo‘lib,yadroning interfaza davri tiklanadi.
5.Yadro kattalashib xromatin iplari
yo‘g‘onlashadi va xromosomalarga aylanadi.
6.Irsiy belgilar paydo bo‘ladi,ya'ni yadroda DNK
sintez qiladi,oqsil va energetik moddalar
to‘planadi.
Bu metodni o‘tkazish tartibi.Har bir gurux talabalariga yuqorida
ko‘rsatilgan vazifa tarqatiladi. Talabalar to‘g‘ri deb hisoblangan raqamni ―yakka
baho‖ qatoriga yozib chiqishadi. O‘qituvchi to‘g‘ri javob e'lon qilganidan keyin,har
bir guruh o‘z xatolarini ―gurux xatosi‖ qatoriga yozadi. Natijada to‘g‘ri, noto‘g‘ri
javoblar solishtirib,guruh bahosi hisoblab chiqiladi.
29
Bumerang treningi
Talabalarni kichik guruhlarga bo‘linadi va vazifa yozilgan material tarqatiladi.
Har bitta guruh o‘z fikrlarini bayon qiladi va guruhlar orasida savol javob
ketadi.
1-guruh vazifasi
1.To‘qima nima?
2. To‘qimalar qanday guruhlarga bo‘linadi?
3. To‘qimalar bajaradigan vazifalar?
2-guruh vazifasi
1.Hosil qiluvchi to‘qima vazifasi va xillari
2. Birlamchi hosil qiluvchi to‘qima vazifasi va uchraydigan joyi.
3.Ikkilamchi hosil qiluvchi to‘qima vazifasi va uchraydigan joyi.
3-guruh vazifasi
1.Uchki (tepa) va yon meristemaning uchraydigan joyi va vazifasi.
2. Interkolyar meristemaning uchraydigan joyi va vazifasi.
3. Yara meristemasining uchraydigan joyi va vazifasi.
4-guruh vazifasi
1.Xujayra bo‘linishi.
2.Kariokinez bo‘linish
3. Reduktsion bo‘linish
30
Vertushka metodi.
Bu treningda guruhlarga material tarqatiladi va har bir guruh yakka holda
alohida to‘g‘ri javobni belgilaydi. Keyin bu materiallar guruhlarga aralashtirib beriladi,
yana belgilanadi. Guruhlar soniga qarab aylangandan keyin o‘qituvchi va talabalar
bilan umumiy to‘g‘ri javob belgilanadi.
Hosil qiluvchi to‘qima
xillari va uchraydigan
joyi
Uchki
meriste
ma
Yon
meriste
ma
Inter
kolyar
meriste
ma
Jaroxat
meristem
asi
Birlam
chi
merist
ema
Ikkilam
chi
meriste
ma
1.Yosh barglarda poya
bo‘lib, poyani bo‘g‘im
oralig‘i uzun bo‘ladi.
2.Ildiz poyada silin-
dirsimon qavat hosil
qilib
o‘simlik
eniga
o‘sadi va qalinlashadi.
3.O‘simlikning
biror
yeri
shikastlansa
jarohatlangan
joyni
tiklaydi.
4.Poya
va
ildizning
bo‘yiga o‘sishini ta'-
minlaydi.
5.Prokambiy birlamchi
floema va birlamchi
ksilema
elementlarini
hosil qiladi.
6.Kambiy
ikkilamchi
lub,
ikkilamchi
yog‘ochlik hosil qiladi.
31
Hosil qiluvchi to‘qima uchun klaster.
Hosil qiluvchi to‘qima
Kеlib chiqishiga ko‘ra
Birlamchi
Ikkilamchi
Pеritsikl
Prokambiy
Kambiy
Fеllogеn
Uchki(apikal)mеristеma
Yon (lotеrial)
mеristеma
Intеrkolyar
mеristеma
Yara
mеristеma
Novda ichida
Bo‘g‘imda
Jaroxat
Poyada joylashishiga ko‘ra
32
6. Mustaqil bajarish uchun vazifalar va ishlash tartibi.
1-tajriba. Poyaning zonasi-meristema. Mikroskopning katta ob'ektivida
bo‘linish nuqtasidagi hujayralarni kuzating(tayor preparat).
2-tajriba. Ildiz zonalarni. Bug‘doy ildizning o‘suvchi qismidan pre-
parat tayyorlang. Mikroskop ostida ildizning quyidagi qismlarini ko‘ring: 1.Ildiz
qini.
2.
Bo‘linish
zonasi-meristema.
3.
O‘sish
zonasi-
(dermotogen,periblema,pleroma). 4.So‘rish zonasi epiblema (rizoder-
ma), birlamchi po‘stloq, markaziy silindr.
3-tajriba.Piyoz ildizning bo‘linuvchi qismi. Mikroskopning katta ob'ektivida
piyoz ildizning bo‘linuvchi qismidagi hujayralarni kariokinez (mitoz) yo‘lida
bo‘linishini tekshiring (tayyor preparat).
Topshiriqlar. Poya meristemasining umumiy ko‘rinishi, ildizning
O‘sish zonalarini, hujayra bo‘linuvchi qismidagi hujayralarni kariokinez (mitoz)
hamma fazalarini chizib, qismlarini nomini yozib qo‘ying.
7. Kutilgan natijalar:
O‘qituvchi
a) Mavzu bo‘yicha maqsadni
tushintirish
b)Talabalarda qiziqish
uyg‘otish
v) Yangi texnologik usullarni
yo‘llash
Talaba
a) Talabalar mavzu bo‘yicha
to‘la ma'lumot olishi
b)Talabalar bilimini
shakllantirish
v)Talabalar qiziqish bilan
qabul qilishi
8.Kelgusi rejalar:
a) O‘qituvchi internetdan
yangi material olish uchun
foydalanishni
mukammalashtirish.
b) Yangilash va joriy etish.
v) Kasbiy tayyorgarlikni
insonparvarlashtirish
a)Talabalar ushbu materiallar
ini o‘zlashtirish, konspekt
yozish mustaqil ishlashi
b) Adabiyotlar bilan ishlash
v) Yangi texnologiyaga
yondoshuvchi
33
Laboratoriya mashg‘ulot-6
Mavzu:‖Qoplovchi va mexanik to‘qima‖.
1.Darsning mazmuni:
Qoplovchi to‘qimalar, ularning xillari. Mexanik to‘qimalar
Qoplovchi to‘qimalar
Qoplovchi to‘qimalar o‘simliklar tanasini tashqi qismida joylashgan bo‘lib,
uning organlarini tashqi noqulay sharoit ta'siridan, ya'ni haddan tashqari qizib
ketish yoki sovib ketishdan, to‘qimalar ichiga suv, zararli bakteriyalar va
zamburug‘lar kirishidan, o‘simlikni ortiqcha suv bug‘latishdan, mexanik
shikastlanishdan saqlaydi.
Qoplovchi to‘qima kelib chiqishiga ko‘ra uch xil bo‘ladi: epiderma yoki po‘st,
periderma, po‘stloq bo‘ladi.
Epiderma. Epiderma o‗simlikning barg va yosh novdalarini tashqi
tomondan o‘rab turuvchi bir qator, ba'zan ikki, uch qator bo‘lib zich joylashgan
tirik hujayralardan iborat.
Epiderma hujayralari rangsiz uning ichida protoplazma va vakuolalar
mavjud. Epiderma tashqi ko‘rinishi jihatdan turli o‗simliklarda turlicha bo‘ladi.
Masalan: ikki pallali o‘simliklarda epiderma hujayralarining bo‘yi bilan eni
baravar, hujayra po‘sti egri-bugri bo‘lsa, bir pallali o‘simliklarda esa cho‘ziq,
hujayra devorlari tekis bo‗ladi.
Epidermaning sirti ko‘pincha mumsimon modda kutin bilan qoplangan
bo‘lib, yaltiroq tashqi qavat-kutikulani hosil qiladi. Kutikula o‘zidan suv va
gazlarni o‘tkazmaydi, natijada ximoya vazifasini yanada oshiradi.
O‘simliklarda gaz almashinish va suv bug‘latish jarayonlari alohida
teshikchalar – og‘izchalar orqali bo‘ladi; bu og‘izchalar epidermis hujayralari
orasida joylashgan bo‘ladi. Og‘izchalar ikkita loviyasimon shaklli qamrovchi
hujayradan tuzilgan bo‘lib, bu hujayralar gaz va suv bug‘latib turadigan
teshikni hosil qiladi. Qamrovchi hujayralar epidermaning boshqa
hujayralaridan tarkibida xloroplast bo‘lishi bilan farq qiladi. Hujayralar
devorining bir hilda qalin emasligi hamda ularning bir hilda tarang bo‘lib
turmasligi sababli og‘izcha ochilib yoki yopilib turishi mumkin. Qamrovchi
hujayralar tarang vaqtida og‘izcha ochiq, so‘ligan vaqtda esa bekiladi.
Epiderma sirti tukchalar bilan qoplangan bo‘ladi. Tukchalar bajaradigan
vazifasi va tuzilishi jihatidan bir xujayrali, ko‗p xujayrali, oddiy va bezli bo‘ladi;
shakliga ko‘ra-to‘g‘ri, shoxlangan, boshchali, yulduzsimon bo‘ladi. Bezli
tukchalarda efir moylari, kislotalar hamda fermentlar bo‘ladi.
Periderma ko‘p yillik o‘simliklarni organlarida epiderma o‘rnini
ikkilamchi qoplovchi to‘qima-probka (periderma) egallaydi. Periderma uch
qavatdan: fellema, fellogen, fellodermadan.
Fellema (po‘kak) bir necha qavat o‘lik hujayralardan tashkil topgan bo‘lib,
o‘zidan suv va havoni o‘tkizmaydi.
34
Fellogen hujayrasi ichida sitoplazma va yassi shaklli hujayralardan iborat
yupqa po‘stli yadrosi bo‘ladi. Fellogen hujayralari bo‘linib ko‘payib tashqi
tomondan felloderma to‘qimasini hosil qiladi.
Periderma ba'zi o‘simlikda fellogen epidermaning o‘zidan yoki
subepidermal qavat hujayrasidan paydo bo‘ladi.
Po‘kak to‘qimaning ayrim hujayralari uzilib yasmiqchalar hosil qiladi.
Ular orqali suv parlanish va havo almashinish jarayoni sodir bo‗ladi.
Po‘stloq. Ko‘p yillik daraxt o‘simliklarning poyasida probka o‘rnini
quruq po‘stloq egallaydi. Daraxtsimon o‘simliklar poyasi kambiy qavatining
uzluksiz rivojlanishi hisobiga eniga o‘sib yo‘g‘onlashib turadi. Natijada
periderma ham yoriladi. Po‘stloqning chuqurroq qismida yangidan periderma
qavatini hosil qiladigan fellogen to‘qimasi hosil bo‘ladi. Fellogen qavatining
qayta-qayta hosil bo‘lishi natijasida po‘stloq to‘qimalari qurib, o‘lik qoplovchi
to‗qima-quruq po‘stloq hosil bo‘ladi.
Dostları ilə paylaş: |