5. Metod – F.S.M.U, Vertushka, Bumerang, Atamalar zanjiri.
F.S.M.U. – texnologiyasi
Mavzu: Ildiz va uning xillari
F – fikringizni bayon eting
S – Fikringiz bayoniga sabab ko`rsating
M – Ko`rsatgan sababingizni isbotlovchi dalil ko`rsating
U – fikringizni umumlashtiring
Bu sabab otkazish uchun, talabalarni kichik guruhlarga bo`lamiz va har bitta guruh
fikr va dalillarini to`rtta bosqich bilan yozma yoki og`zaki namoyon qiladi.
Trening oxirida o`qituvchi tomonidan fikrlar umumlashtiriladi.
F – ildiz - vegetativ organ
S – Ildiz ko`payish organi, suv va unda erigan moddalrni so`rish, o`simlikni mustahkam
tutadi.
M – Havo ildizlar, o`simliklar poyasidan ildizlar chiqib havoda osilib turadi, bunday ildizlar
havoda suv bug`larin o`zlashtirish hususiyatiga ega.
Vertushka metodi
Bu treningda 3 ta va 5 ta guruhga material tarqatiladi va har bir guruh yakka yakka
xolda belgilaydi. Keyin bu material guruhlarga aralashtirib beriladi, yana belgilanadi, 3 yoki
5 marta aylanganidan keyin o`qituvchi va talabalar bilan umumiy to`g`ri javob
o`rtoqlashadi.
№
Shakli o`zgargan
ildizlar
Ildiz-mevalar
Ildiz-
tugunaklar
Tayanch
ildizlar
So`rg`ich
ildiz
Xavo
ildizlari
1
2
3
4
Parazit o`simliklarda
xlorifill
donachalari
bo`lmaganligi uchun
ular
boshqa
o`simliklardagi
oziq
moddalar
hisobiga
yashaydi.
Yon va qo`shimcha
ildizlar o`zida zapas
oziq
moddalar
to`playdi.
O‘simlik
poyasidan
ildizlar chqib, havoda
osilib turadi va bu
ildizlar havodagi suv
bug`larini
o`zlashtiradi.
81
5
Asosiy ildiz shaklini
o`zgartirib
yo`gonlashadi
va
o`zida
zapas
oziq
maddalar to`playdi.
Poyadan
chiqqan
qo`shimcha
ildizlar
uni tik tutib turishiga
yordam beradi
Atamalar zanjiri
Atamalar zanjiri- bu atamalar va ularning ta‘riflari bo‗lib, ulardan talabalar o‗tgan mavzuni yakunlash yoki
yangi mavzuni mustaxkamlashga yordam beradi.
1
geliotropizm
a
erning tortishish kuchi, ya‘ni o‗simlik
organlarning erga nisbatan yo‗nalishi xususiyati
2
geotropizm
b
o‗simlik organlarning quyoshga nisbatan
yo‗nalish
xususiyati
3
gipokotil
s
poyaning urug‗palla bargi bilan birinchi chin bargi
orasidagi qismi
4
Epikotil
d
poyaning ildiz bo‗ynidan urug‗palla bargchasigacha
bo‗lgan qismi
5
metamorfoz
e
bitta o‗simlikda har xil barglarning
uchrashi
6
geterofiliya
j
o‗simlikning tarixiy taraqqiyot jarayonida
muayyan vazifani bajarishga moslasha borishi
natijasida
organlarning o‗zgarishi
Zanjir javoblari:1-b,2-a, 3-d,4-s,5-j,6-e
6. Mustaqil bajarish uchun vazifalar va ishlash tartibi.
1 – tajriba: - Bir pallali o`simliklar uchun xos bo`lgan sochma ildizni bug`doy, arpa
makkajo`hori o`simligi gerbariydan qo`shimcha va yon ildizlarni lupa orqali ko`rib,
ularning tuzilishiga e`tibot berish.
2- tajriba: - Ikki pallali o`simliklar uchun xos bo`lgan o`q ildizni qovoq o`simligi
gerbariydan asosiy, qo`shimcha, yon ildizlarni tuzilishini o`rganish.
3-tajriba: - Tablitsadan foydalanib, shakli o`zgargan ildizlar - ildizmeva, ildiz
tugunaklarni tuzilishini o`rganish.
Topshiriq: - Ildiz va poyalarning xillari va metamorfozlarni rasmini chizib, nomlarini
yozish.
82
7. Kutilgan natijalar
O`qiuvchi
a) Mavzu
bo`yicha
maqsadni
tushuntirish
b) Talabalarda qiziqish uyg`otish
c) Yangi texnologik usularini qilishi
Talaba
a) Mavzu bo`yicha to`la ma`lumot
olishi
b) Talabalar bilimini shakllantirish
c) Talabalar qiziqish bilan qabul
qilishi
8. Kelgusi rejalar
a) O`qituvchi internetdan yangi
material olish uchun foydalanishni
mukammallashtirish.
b) Yangilash va joriy etish.
c) Kasbiy tayyorgarlikni
insonparvarlantirish.
a) Talaba ushbu materiallarni
o`zlashtirish, konspekt yozish,
mustaqil ishlashi.
b) Adabiyotlar bilan tanishish.
c) Yangi texnologiyaga yondashuv
83
Laboratoriya mashg`ulot – 16
Mavzu: Poya morfologiyasi. Kurtak tuzilishi. Vegetativ va generativ kurtaklar.
Tinim davrdagi kurtaklar.
1. Darsning mazmuni:
Poya o‗simliklarning asosiy vegetativ organi bo‗lib, tashqi ko‗rinishi nihoyatda
xilma-xil. Poyaning asosiy vazifasi o‗simlik shox-shabbasini tutib turish, suvda va
unda erigan mineral moddalarni ildizdan bargga etkazib berish, fotosintez mahsuloti
bo‗lgan organik moddalarni bargdan ildizga o‗tkazishdan iborat. Ba‘zi o‗simliklarda
poya suv saqlovchi, oziq moddalar to‗plovchi ombor sifatida, nafas oluvchi va
vegetativ ko‗payish organi sifatida ham hizmat qiladi. O‗simliklarning poyasining
shakli va uzun-qisqaligi juda xilma-xil bo‗ladi. Poyalar silindrsimon, silindrsimon
bo‗g‗imli (bug‗doy, arpa, makkajo‗xori), uch qirrali (kartoshka, qiyoqo‗t,
salomaleykum), to‗rt qirrali (rayhon, yalpiz), ko‗p qirrali (nasha, kaktus, valeriana)
bo‗ladi.
Poyalar o‗sishiga qarab turlicha bo‗ladi, masalan tik o‗suvchi (bug‗doy, g‗o‗za,
terak, olma), chirmashuvchi ( ko‗k gulli pechak, qulmoq, quypechak), osilib o‗suvchi
(mosh, tok), sudralib o‗suvchi (qovun, tarvuz, bodring), yotib o‗suvchi (qulupnay),
ko‗tarilib o‗suvchi (shuvoq, shura), o‗rmalab o‗suvchi (ayiqtovon, sebarga) poyalar.
Poyaning tuzilishi va hayotining uzun-qisqaligiga qarab gulli o‗simliklar: daraxt,
buta, chala buta va o‗t o‗simliklarga bo‗linadi.
Novda -o‗simlikning asosiy vegetativ organlardan biri. Bargli poya novda deb ataladi.
Novdalarning bargga birikkan qismi bo‘g‘in deyiladi. Bir bo‗g‗im bilan ikkinchi bo‗g‗im
oralig‗iga bo‘g‘im oralig‘i deyiladi. Barg qo‗ltig‗ida odatda qo‘ltiq kurtak joylashadi. Barg
to‗kilib ketgandan keyin poyada uning o‗rni qoladi. Har qanday o‗simlikda asosiy novda
boshlang‗ich poyaning urug‗ kurtagidan taraqqiy etadi.
Kurtak. Har bir novda uchki va yon kurtakdan rivojlanadi. Novdaning uchki
qismidagi kurtaklar novdaning yuqoriga qarab o‗sishiga yordam beradi. Yon
kurtaklar novdada ketma-ket yoki qarama-qarshi joylashadi. Novdadagi yon
kurtaklarning ba‘zilari yon novda, ba‘zilari gul va barg hosil qiladi. Yon novda va
barg hosil qiladiganlari vegetativ kurtak, gul hosil qiluvchilari generativ kurtak deb
ataladi. Vegetativ kurtak, maydaroq, uchi o‗tkir, generativlari esa yumaloq, yirik
bo‗ladi.
2. Darsning maqsadi:
O`simlikning vegetativ organlari – poyaning tuzilishi, xilma – xilligi, vazifalari, shakl
o`zgarishini o`rganish. Vegetativ organlarning biologik va xo`jalikdagi ahamiyatini
o`rganish.
3. O`quv jarayonining mazmuni:
1. Poyaning asosiya vazifasi
2. Poyaning tuzilishi va o`sishi
3. Poyaning shakllari
84
4. O`sishiga qarab poyaning xilma – xilligi
5. Poyaning shoxlanish xillari
6. O`simliklarning hayotiy formasi (daraxt, buta, chala buta, o`t o`simlik)
7. Qiyofasini o`zgartirgan yer ustki va yer ostki poyalar
4. O`quv jarayonini amalga oshirish texnologiyasi (metod, forma (shakl), vosita, usul,
nazorat, baholash.
a) Darsning turi - suhbat
b) Metod - F.S.M.U, Vertushka, bumerang
c) Forma – (shakl) guruh
d) Vosita – doska, tarqatma material, tablitsa, gerbariy
e) Usul – nutqli
f) Nazorat – kuzatish (ko`rish)
g) Baholash – o`z – o`zini va umumiy baholash
5. Metod –Vertushka, Bumerang, Klaster
Vertushka metodi
Bu treningda 3 ta va 5 ta guruhga material tarqatiladi va har bir guruh yakka yakka xolda
belgilaydi. Keyin bu material guruhlarga aralashtirib beriladi, yana belgilanadi, 3 yoki 5
marta aylanganidan keyin o`qituvchi va talabalar bilan umumiy to`g`ri javob o`rtoqlashadi.
№
Poyaning shoxlanish turlari
Monopo-
dial
Simpo
- dial
Dixoto-
mik
Soxta
dixotomik
To`planish
1
2
Asosiy poyadagi uchki kurtak
ma`lum
vaqtdan
so`ng
o`sishdan
to`xtaydi,
uchki
kurtak
tikancha
yoki
jingalakka
aylanadi,
uning
ostidagi
yon
kurtak
esa
o`sishni davom ettiradi.
Poyaning
uchki
kurtagi
o`simlik nobud bo`lguncha
o`sishni
davom
etaveradi.
Uning yon kurtaklaridan yon
novdalar ham hosil bo`lib
turadi. O`simlikning asosiy
poyasi yo`g`onlashadi
85
3
4
5
Novdaning
uchki
kurtagi
o`sishdan
to`xtab,
gulga
aylanadi,
uning
ostida
qarama – qarshi joylashgan
kurtak esa o`sib ikkita novda
hosil qiladi.
Poyaning
ma`lum
bir
miqdorda o`sgach, uchki qismi
ikkiga
bo`linadi,
keyinroq
birining uchi yana ikkiga
bo`linib ketadi.
G`allasimon osimliklarda yer
ostki
va
yer
ustki
bo`g`imlaridan
bir
qancha
qoshimcha ildizlar hosil qiladi,
ularning ba`zi birlari bo`gimli
novdalar hosil qiladi.
86
Poya
Poyaning
yo`nalishi
Poyaning
shoxlanishi
Poyaning
metamorfozi
Monopodial
Simpodial
Dixatomik
Soxta
dixatomik
Yer ustki
Yer ostki
Tikan
Gajak
Jingalak
Kurtak
Tugunak
Ildizpoya
Piyoz-boshi
Ilashib
o`suvchi
yotib o`suvchi
Tik o`suvchi
Chirmashib
o`suvchi
Sudralib o`suvchi
Kurtak
Uyqu kurtaklar
Vegetativ kurtaklar
Generativ kurtaklar
Poyaning shakli
Silindrsimon
bo`g`imli
Yumaloq
Uch qirrali
Ko`p qirrali
To`rt qirrali
87
Bumerang metodi
1- Guruhga beriladigan vazifa
1. Poya vegetativ organ va uning vazifasi?
2. Poyaning tuzilishi va o`sishi qanday?
2- Guruhga beriladigan vazifa
1. O‘simliklar turiga qarab, poyaning shakllari?
2. Tabiatning tashqi muhitga moslashgan poyaning xillari?
3- Guruhga beriladigan vazifa
1. Poyaning shoxlanish xillari?
2. Poyaning shoxlanish xillarining ta`riflang?
4- Guruhga beriladigan vazifa
1. Yer ostki shakli o`zgargan poyalar?
2. Yer ustki shakli o`zgargan poyalar?
6. Mustaqil bajarish uchun vazifalar
1- Tajriba: - Poyalarning shakli va o`sishiga qarab xillarini tablitsa va gerbariy va
gerbariydan foydalanib o`rganish.
2- Tajriba: - Tablitsa va gerbariydan foydalangan holda, shakli o`zgargan poyalarni
o`rganish
Topshiriq: - Ildiz va poyalarning xillari va metamorfozlarni rasmini chizib, nomlarini
yozish
88
7. Kutiladigan natijalar
O`qiuvchi
a) Mavzu
bo`yicha
maqsadni
tushuntirish
b) Talabalarda qiziqish uyg`otish
c) Yangi texnologik usularini qilishi
Talaba
a) Mavzu bo`yicha to`la ma`lumot
olishi
b) Talabalar bilimini shakllantirish
c) Talabalar qiziqish bilan qabul
qilishi
8. Kelgusi rejalar
a) O`qituvchi internetdan yangi
material olish uchun foydalanishni
mukammallashtirish.
b) Yangilash va joriy etish.
c) Kasbiy tayyorgarlikni
insonparvarlantirish.
a) Talaba ushbu materiallarni
o`zlashtirish, konspekt yozish,
mustaqil ishlashi.
b) Adabiyotlar bilan tanishish.
c) Yangi texnologiyaga yondashuv.
89
Laboratoriya mashg`ulot – 17
Mavzu: Barg morfologiyasi
1. Darsning mazmuni:
Barg o‗simliklarning asosiy vegetativ organi bo‗lib, evolutsion taraqqiyotida
birinchi bo‗lib moxsimonlarda paydo bo‗lgan. Bargning organlar ichida birinchi paydo
bo‗lishiga fotosintez jarayonida anorganik moddalardan organik moddalarning hosil
bo‗lishi sabab bo‗lgan.Tuban o‗simliklar tanasidagi xlorofill donachalari ishtirokida
fotosintez jarayoni sodir bo‗lgani uchun o‗simlikning yashil qismi har xil shaklda
kengaygan.
Barg o‗simlik hayotida, qolaversa tabiatdagi butun tirik mavjudot uchun eng muhim
vazifani bajaradi:
1. Barg havodan karbonat angidrid gazini va ildizi orqali tuproqdan suvni so‗rib
olib, quyosh energiyasi ta‘sirida organik moddalar hosil qiladi – havoga sof kislorod ajratib
chiqaradi. V.A.Timiryazovning ta‘biricha, barg organik moddalar hosil qilishda birdan-bir
tabiiy laboratoriyadir.
2.Barg ildiz yordamida suvning so‗rilgan tuzli eritmalarini o‗simliklarning hamma
organlariga ko‗tarilishiga yordam beradi.
3. Barglar toza suvni bug‗lantirib transpiratsiya vazifasini bajaradi va yana
tuproqdan mineral moddalarga boy bo‗lgan suvni o‗zlashtiradi. Ayniqsa yozning issiq
kunlari bug‗langan suv o‗simliklarni qizib ketishdan saqlaydi.
4. Barg o‗simliklarning tashqi sharoitga moslashish organi bo‗lib xizmat qiladi.
Nam tuproqlarda o‗sadigan o‗simliklarning barglari suvni ko‗p bug‗lantirishga
moslashganligi uchun odatda yirik bo‗ladi. Qurg‗oq zonalardagi o‗simlik barglari ancha
mayda, qayishsimon, dag‗al va qattiq bo‗ladi – suvni kam bug‗lantiradi.
5. Barglar to‗kilib o‗simlik hayotini saqlab qoladi. Yozning issiq kunlari,
namgarchilik kam bo‗lganda to‗kilib, o‗simlikni qurib qolishdan saqlaydi – suv ortiqcha
isrof bo‗lmaydi. Qishda esa o‗simlik uchun ortiqcha organga aylanadi. Endi u erda to‗shalib
o‗simlik ildiz sistemalarini sovuq urishdan asraydi.
6. Ayrim o‗simliklarda barg o‗zida zahira oziq moddalarni to‗plash uchun ham
maxsus joy hisoblanadi. Piyozbosh, aloe, boshkaram ana shunday o‗simliklardandir.
O`simliklarning barglari shakli jihatdan xilma – xil bo`lishiga qaramay, ikki
gruppaga-oddiy va murakkab barglarga bo`lib o`rganiladi. Oddiy bargda bitta barg
bandida bitta barg plastinkasi joylashadi. Oddiy barglarning shakli, uchining tuzilishi,
tomirlanishi va qirralari xilma – xil tuzilgan bo`ladi. Murakkab burglar – barg
bandida bir necha barg plastinkasi bo`lgan barglarga aytiladi. Barg bajaradigan
funksiyasiga qarab o`z shaklini o`zgartishi mumkin.
2. Darsining maqsadi:
Bargning tashqi tuzilishi, barg qirralari, tomirlanish, qirqilishi, barglarning poyada
joylanishi, barg metamorozini o`rganish.
90
3. O`quv jarayonining mazmuni:
1. Barg qanday vazifalarni bajaradi.
2. To`liq barg to`liqsiz bargdan nimadan farq qiladi.
3. Barglarning morfologik tuzilishi.
4. Oddiy barg formalari.
5. Barg qirralari xilma- xilligi.
6. Barg plastinkasining qirqilishiga qarab xillari.
7. Barg plastinkasining tomirlanishi.
8. Barglarning katta – kichikligi va yashovchanligi.
9. Barglarning novdalarda joylashishi.
10. Shakli o`zgargan barglar (barg metamorfozi).
4. O`quv jarayonini amalga oshirish texnologiyasi (metod, forma (shakl), vosita,
usul, nazorat, baholash.
h) Darsning turi - suhbat
i) Metod - F.S.M.U, Vertushka, boomerang
j) Forma – (shakl) guruh
k) Vosita – doska, tarqatma material, tablitsa, gerbariy
l) Usul – nutqli
m) Nazorat – kuzatish (ko`rish)
n) Baholash – o`z – o`zini va umumiy baholash
5. Metod – Vertushka, bumerang
Vertushka metodi
Bu treningda 3 ta va 5 ta guruhga material tarqatiladi va har bir guruh yakka yakka xolda
belgilaydi. Keyin bu material guruhlarga aralashtirib beriladi, yana belgilanadi, 3 yoki 5
marta aylanganidan keyin o`qituvchi va talabalar umumiy to`g`ri javob bilan o`rtoqlashadi.
№
Barg tomirlanishi
Yoysimon Parallel To`rsimon Patsimon Barmoqsimon
1
2
3
4
Bir xil yo`nalishdagi
tomirlar boshlanishi va
tugallanish joylari
birlashsa
Bir xil yo`nalishdagi
tomirlar tutashmasa
Barg tomirlari
shoxlangan bo`lib, barg
plastinkasi butun bo`lsa
Barg tomirlari
shoxlangan bo`lib, barg
plastinkasi butun bo`lsa
91
5
Barg tomirlari
shoxlangan bo`lib, barg
plastinkasi qirqilgan
bo`lsa
№ Barglarning novdalarda
joylanishi
Navbat
bilan
Qarama
–
qarshi
Halqa-
simon
1
2
3
Novdalaning har qaysi
bo`gimida bir biriga
qarab ikkita barg
joylashsa
Novdaning har qaysi
bo`g`imidan faqat
bittadan barg chiqib,
novda bo`ylab pastdan
yuqoriga qarab
joylashsa
Novda bo`g`imida uch
va undan ziyod barglar
joylashsa.
Bumerang metodi.
1- Guruhga beriladigan vazifa
1. Barg vazifasi nimadan iborat?
2. Barg necha qismdan tuzilgan?
3. Barg necha xil guruhga bo`linadi?
2- Guruhga beriladigan vazufa
1. Barg shakllari?
2. Barg plastinkasining qirralari?
3. Barg plastinkasining qirqilishiga qarab xillari?
3- Guruhga beriladigan vazifa
1. Barg plastinkasining tomirlanishi?
2. Barglarning katta – kichikligi va yashovchanligi?
3. Barglarning poyada joylanishi?
4. Guruhga beriladigan vazifa
1. Murakkab barg turlari?
2. Shakli o`zgargan barglar?
3. Hashoratxo`r o`simliklar?
|