Mezoderma - birlamchi po‗stloq parenximasi deb ham yuritiladi. Bu hujayralarning
qobig‗i tirik sellulozali, ichida sitoplazma va mag‗iz bor. Mezoderma qavati
o‗rtasidagi hujayralar yirik bo‗lib, hujayralararo bo‗shliqlar ham kuzatiladi. Ayniqsa
bu bo‗shliqlar sholi kabi o‗simliklarda aerenximani tashkil etadi. Endoderma-
po‗stloqning ichki qavati bo‗lib, bir qator hujayralardan iborat, endoderma ildizda
baryerlik vazifasini bajaradi, ya‘ni suv va unda erigan mineral moddalarni po‗stloqdan
markaziy silindrga va markaziy silindrdan po‗stloq tomon harakatini boshqaradi.
2.Darsning maqsadi:
Ildizning birlamchi tuzilishi, ildiz zo‘nalari, ikkilamchi ildizning
tuzilishi, kambiyning hosil bo‘lishi, ildizmevalarning ichki
tuzilishini o‘rgnish.
59
3.O‘quv jarayonining mazmuni:
1.Ildiz qanday zonalardan tuzilgan
2.Ildiz zo‘nalarining vazifasi va tuzilishi.
a) ildiz kini
b) bo’linuvchi zona
v) o‘suvchi zona
g) so‘ruvchi zona
3. Ildizning tuzilishini qaysi zonadan o‘rganish mumkin
4. So‘ruvchi zona qanday to‘qimalardan paydo bo‘ladi.
5. Birlamchi ildiz qismlari:
a) epiblema
b) birlamchi po‘stloq
v) markaziy silindr
6. Markaziy silindrda joylashgan to‘qima turlari, vazifasi
7. Kambiyning hosil bo‘lishi
8. Ikkilamchi ildiz tuzilishi
9. Ildizmevalarning ichki tuzilishi
4.O‘quv jarayonini amalga oshirish texnologiyasi (metod, forma
(shakl), vosita, usul, nazorat, baholash)
a) Darsning turi -suxbat
b) Metod - Blits o‘yin, Bumerang
v) Fo‘rma (shakl) -gurux
g) Vosita -doska, tarqatma material, tablitsa, tayyor preparat,
fiksirlangan material, mikroskop.
d) Usul- nutkli
e) Nazorat - kuzatish (ko‘rish)
j) Baxolosh –o‘z-o‘zini va umumiy baxolosh
60
5. Metod - Vertushka, Blits o‘yin
Vertushka metodi
№
Ildiz zonalari
Ildiz
qinchasi
Bo‘linuvchi
zona
O‘suvchi
zona
So’ruvchi
zona
1
2
3
4
Ildiz
o‘sish
nuqtasining
uchida
joylashgan
bitta
bo‘linadigan xujayra inisial
xujayra deyilib bo‘linish
hususiyatiga ega xujayralar
dan tuzilgan.
Ildizning
bu
zonasidagi
epiblema xujayralarning bir
qismi tashqi tomonga bo‘rtib
o‘sib, tukchalarni hosil qiladi.
Bu tukchalar suv shimadi.
Ildizning uchki qismida tashqi
tomoni
selluzola
shilimshiqlangan
parenhim
xujayralar yig‘indisi.
Bo‘linish zonasidan yuqoriga
xujayralar
ajralib
chiqib,
bo‘linishdan
to‘xtab
yiriklashadi bu zona.
61
Blits o‘yin
Guruh
baxosi
Guruh
xatosi
To‘g‘ ri
javob
Yakka
xato
Yakka
baxo
Guruh
ichidan
chetlatish
Ildizning ikkilamchi tuzilishi
1.Doira shaklini olgan kambiy
xujayralari ichkariga ikkilamchi
ksilemani, tashqariga ikkilamchi
floemani hosil qiladi.
2. Ularning xujayralari
bo‘linishi
natijasida
esa
ikkilamchi
ksilema
yuzaga
keladi.
3. Ikki pallali va ochik urug‘li
o‘simliklarda ildiz ikkilamchi
tuzilishiga o‘tadi.
4. Bu xalqani hosil bo‘lishdan
oldin, parenxima xujayralarining
kambiy
yonlari
bo‘linib,
floemaga nisbatan ikkilamchi
ksilemani ko‘prok hosil qiladi va
birlamchi floemani o‘z o‘rnidan
siqib chiqaradi, kambiy doira
shaklini oladi.
5. Markaziy silindrda floema va
ksilema orasidagi yupka po‘stli
parenxima xujayrasi cho‘zilib
ikkilamchi
hosil
qiluvchi
to‘qima kambiy yonlarini hosil
qiladi.
6.Kambiydan tashqarida qolgan
peritsikl
xamda
po‘stloq
parenximaning tashqi xujayra-
laridan fellogen qavati hosil
bo‘ladi.
Fellogen
qavati
peridermani hosil qiladi.
7.Shu paytda ksilemani
nurining
uchida
joylashgan
peritsikl
va
parenxima
xujayralari hosil qilgan kambiy
yoylari
tutashib,
kambiy
xalkasini hosil qiladi.
62
Ildizning ichki
tuzilishi
Ikkilamchi
ildiz
Kambiy
Fellogen
Birlamchi
ildiz
Ildiz
zonalari
Markaziy
silindr
Birlamchi
po‘stloq
Epiblema
So‘ruvchi
zona
Bo‘linuvchi
zona
Ildiz qini
O‘suvchi
zona
Ildizning ichki tuzilishi uchun tuzilgan klaster
Ildizning ichki tuzilishi bo‘yicha klaster
63
6. Mustaqil bajarish uchun vazifa va ishlash tartibi
Obyektlarni o‘rganish: Ildizning birlamchi tuzilishi, ildizning ikkilamchi tuzilishi.
1 - tajriba: - Bug‘doy ildizining uzunasiga kesimidan ildiz zo‘nalarini ko‘rish:
a) ildiz qini
b) bo‘linish qismi
v) o‘suvchi qismi
g) so‘ruvchi qismi
2 - tajriba: - Gulsafsar ildizidan vaqtinchalik preparat tayyorlab, so‘rish zo‘nasidan,
ildizining birlamchi tuzilishini o‘rganish:
a) epiblema
b) ekzoderma
v) mezoderma
g) enoderma
d) peritsikl
e) radial bog’lam
j) o‘zak
3 - tajriba: - Tayyor preparatdan kambiyni hosil bo‘lishini ko‘rib, birlamchi ildizni
ikkilamchi ildizga o‘tishini o‘rganish.
4 - tajriba: - Oshqovoq ildizidan tayyorlangan preparatdan ildizning ikkilamchi
tuzilishini o‘rganish.
5 - tajriba: - Tayyor preparatdan ildizmevalarning ichki tuzilishini o‘rganish
Topshiriq: - birlamchi va ikkilamchi ildiz tuzilishi va ularda to‘qimalarni joylanishini
rasmini chizib, nomlarini yozish.
7. Kutiladigan natijalar
O‘qituvchi Talaba
a) Mavzu bo‘yicha maqsadni a) Mavzu bo‘yicha to‘la malumot
tushuntirish olish
b) Talabalarda qiziqish b) Talabalar bilimini shakl -
uyg‘otish lantirish
v) Yangi texnologik usullarni v) Talabalar qiziqish bilan
qo‘llash qabul qilishi
8. Kelgusi rejalar
a) O‘qituvchi internetdan yangi a) Talaba ushbu materiallarni
material olish uchun foydalanishni o‘zlashtirish, konspekt yozish,
mukammalashtirishi mustaqil ishlashi
b) Yangilash va joriy etish b) Adabiyotlar bilan ishlashi
v) Kasbiy tayyorgarlikni v) Yangi texnologiyaga yondashuvi
insonparvarlvshtirish
64
Laboratoriya mashg‘ulot – 10
Mavzu: ―Bargning anatomik tuzilishi‖
1. Darsning mazmuni:
Bargning ichki tuzilishi uning irsiy xususiyatiga, ekologik sharoitga va boshqa
omillarga bog‘liq. Barg ikki asosiy qismdan: barg eti (mezofill) va tomirlaridan iborat.
Barg mezofill qismida assimilyatsion to‘qimalar joylashgan. Tomir qismida
o‘tkazuvchi naylar bo‘lib, suv va unda erigan mineral moddalar oqadi.
Assimilyatsion to‘qimalar – bulutsimon va ustunsimon xujayralardan iborat bo‘lib,
ustunsimon xujayralarda fotosintez jarayoni ketadi, bulutsimon xujayralarda gaz
almashinuv jarayoni kechadi. Assimilyatsion to‘qimalarning joylanishiga qarab,
bargning ichki tuzulishi 3 xil guruxga bo‘linadi: a) dorzoventral b) izolateral v) radial.
Bir pallali o‘simliklar bargning ichki tuzilishi ikki pallalilar bargidan birmuncha farq
qiladi. Bir pallali o‘simliklar bargida ustunsimon parenxima bo‘lmaydi, xamma
xujayralar bulutsimon xujayralardan iborat.
2.Darsning maqsadi:
Bargning ichki tuzilishidagi to‘qimalar, ularning vazifasi, assimilyatsion
to‘qimalarning joylanishiga qarab bargning guruxlarga bo‘linishini o‘rganish.
3. O‘quv jarayoning mazmuni.
1. Bargning ichki tuzulishi qanday omillarga bog‘liq
2. Bargda necha xil to‘qima mavjud va ularning vazifasi qanday
3. Bargning ostki va ustki tomoni epiderma xujayralarining tuzilishi qanday
4. Barg eti (mezofill) qismidagi parenxima xujayra turlari va ularning
vazifasi
5. Assimilyatsion to‘qimalar joylanishiga qarab, barg xillari
6. Dorzoventral barg tuzilishi
7. Izoloterial barg tuzilishi
8. Radial barg tuzilishi
9. Bargning tomir qismidagi o‘tkazuvchi sistema tuzilishi
10.Bir pallali o‘simliklar bargning ichki tuzilishi ikki pallalilardan
4. O‘quv jarayonini amalga oshirish texnologiyasi (metod, forma (shakl),
vosita, usul, nazorat, baxolash)
a)Darsning turi – suxbat
b)Metod:-Blits o‘yin, Bumerang
v)Forma(shakl)-gurux
g)Vosita – doska, tarkatma material, tayyor preparat, mikroskop
d)Usul-nutqli
e)Nazorat-kuzatish(ko‘rish)
j)Baxolash – o‘z-o‘zini va umumiy baxolash
5.Metod –Vertushka, Bumerang metodi
65
Vertushka metodi
№ Assimilyattsion to‘qimaning
joylanishiga qarab, bargning
ichki tuzulishi
Dorzoventral
Izoloteral
Radial
1
2
3
Bargning yuqori va pastki
epiderma tomonida, yani ikki
tomonlama ustunsimon to‘qima
joylashgan bo‘ladi.
Barglarda yuqori tomonida
ustunsimon, pastki tomonida
bulutsimon yoki g‘ovaksimon
to‘qimalar joylashgan bo‘ladi.
Barglarda assimilyatsion
to‘qima radius bo‘ylab, yani
aylana bo‘ylab joylashadi. Barg
epidermasining o‘sishi barvaqt
to‘xtashi natijasida
assimilyatsion to‘qima o‘sishda
davom etib, egri-bugri holatdagi
hoshiyali parenxima hosil
qiladi.
Bumerang metodi
1 – guruhga beriladigan vazifa
1. Bargda necha xil to‘qimalar mavjud
2. Bargda epiderma xujayralarning tuzulishi, vazifalari
2 – guruhga beriladigan vazifa
1. Bargda assimilyatsion to‘qima turlari va vazifasi
2. Assimilyatsion to‘qimaning joylanishiga qarab, barg xillari
3-guruhga beriladigan vazifa
1. Dorzoventral barg tuzilishi va undagi to‘qimalarning joylanishi
2. Barg o‘tkazuvchi sistema tuzulishi
66
4 – guruhga beradigan vazifa
1. Radial barg tuzilishi va undagi to‘qimalarning joylanishi
2. Barg o‘tkazuvchi sistema tuzulishi
6. Mustaqil bajarish uchun vazifalar va ishlash tartibi
1 – tajriba: - Kameliya bargning ko‘ndalang kesimi (tayor preparat) mikroskop ostida
ko‘rish, dorzoventral bargning yumshoq qismidagi qoziqsimon va bulutsimon
to‘qimalarni o‘rganish. Bargning tomir o‘tgan qismidagi mexanik va o‘tkazuvchi
to‘qimalarni aniqlash, rasmini chizib, nomlarini yozish:
2 – tajriba: - Qarag‘ay bargining radial tuzilishi. Qarag‘ay bargini ko‘ndalangiga kesib,
vaktinchalik preparat tayyorlash va quyidagi to‘qimalarda o‘rganish:
a)kutikula j)endoderma
b)epidermis z) perisikl
v)og‘izcha i) yopiq kollateral bog‘lam
g)gipoderma l) sklerenxima
d)chokli parenxima k) asosiy to‘qima
e) smola yo‘llari
3. – tajriba: - Qarag‘ay bargning ko‘ndalang kesimini tayyor preparatda ko‘rib,
bargning radial tuzulishini o‘rganish
4. – tajriba: - sambitgul, sho‘ra bargini kesib, preparat tayorlang. Ustunsimon,
bulutsimon to‘qimalarning joylanishiga qarab izoloteral barg tuzulishini o‘rganish.
Bargning orqa tomonidagi chuqurchalarga joylashgan og‘izcha va tukchalarni toping.
Topshiriq: Dorzoventral, izoloteral va radial barglarda to‘qimalarning joylanishini
rasmini chizib, qismilarni nomlarini yozing.
7. Kutiladigan natijalar
O‘qituvchi Talaba
a) Mavzu bo‘yicha maqsadni a) Mavzu bo‘yicha to‘la malumot
tushuntirish olishi
b) Talabalarda qiziqish b) Talabalar bilimini shakl-
uyg‘otish lantirishi
v) Yangi texnologik usullarini v) Talabalar qiziqish bilan
qo‘llash qabul qilishi
8. Kelgusi rejalar
a) O‘qituvchi internetdan Yangi a) Talaba ushbu materiallarni
material olish uchun foydalanishni o‘zlashtirish, konspekt yozish,
mukammalashtirishi mustaqil ishlashi
b) Yangilash va joriy etish b) Adabiyotlar bilan ishlashi
v) Kasbiy tayyorgarlikni v) Yangi texnologiyaga yondashuvi
insonparvarlashtirish
67
Laboratoriya mashg‘ulot – 11
Mavzu: ―Bir va ikki urug‘pallali o‘tli o‘simlik poyasining ichki tuzilishi‖
1.Darsning mazmuni:
Gulli o‘simliklarning har qanday poyasi uchidagi kurtak bilan o‘sadi.
Kurtakning uchida o‘sish nuqtasi yoki konus bo‘ladi.
O‘sish konusining birlamchi meristemasidan hosil bo‘lgan xujayralar poya ning
birlamchi tuzilishini hosil qiladi.
Bir pallali o‘simliklar poyasi tashqi tomondan epidermis bilan qoplangan.
Epidermis ostida bir necha qavat mexanik to‘qima – sklerenxima, sklerenxima ostida
asosiy parenxima joylashgan. Asosiy parenxima xujayralari tirik parenxim
hujayralardan iborat. Asosiy parenxima xujayralarining oralarida yopiq tolali nay
bog‘lamlari bo‘lib, ular tartibsiz joylashgan.
Ikki pallali o‘simliklarning poyasi birlamchi yo‘g‘onlashgach, prokambiyning bir
qismidan kambiy hosil bo‘ladi, natijada ularda ikkilamchi yo‘g‘onlashish boshlanadi.
Epiderma ostida kollenxima va po‘stloq parenximasi bo‘lib, po‘stloqda ba‘zan
sklerenxima ham kuzatiladi. Poyaning o‘rtasiga yaqin joylashgan parenxima
xujayralarida ochiq kolloterial o‘tkazuvchi bog‘lam aylana bo‘ylab, bir satxda
joylashadi.
2.Darsning maqsadi:
O‘tli o‘simliklar poyasidagi to‘qimalarning joylanishi, ularning vazifasi, bir va ikki
pallali o‘simlik poyalarning ichki tuzilishidagi farqlarni o‘rganish.
3.O‘quv jarayoning mazmuni.
1. O‘tli o‘simlarning poyasida qanday qoplovchi to‘qimalar mavjud
2. O‘tli o‘simliklar poyasida hosil qiluvchi to‘qima turlari va vazifalari
3. Bir pallali o‘simliklar o‘tkazuvchi to‘qima bog‘lamlarining ikki pallalilarnikidan
farqi
4. Bir pallali o‘simliklar poyasining ichki tuzilishi
5. Ikki pallali o‘simliklar poyasining birlamchi tuzilishi
6. Ikki pallali o‘simliklar poyasining ikkilamchi tuzilishi
4.O‘quv jarayonini amalga oshirish texnologiyasi (metod, forma (shakl), vosita,
usul, nazorat, baxolash)
a) Darsning turi – suxbat
b) Metod: - Blits o‘yin, bumerang
v) Forma (shakl) – gurux
g) Usul – nutqli
e) Nazorat - kuzatish (ko‘rish)
j) Baxolash - o‘z-o‘zini va umumiy baxolash
68
5. Metod – Vertushka, Blis o‘yin
Blits o‘yin
Gurux
baxosi
Gurux
xatosi
To‘g‘ri
javob
Yakka
xato
Yakka
baxo
Gurux
ichidan
chetlatish
Ikki pallali o‘tli o‘simlik
poyalarining ichki tuzilishi
1.Kollenxima asosan epidermis
ostida, sklerenxima esa poya
ning markaziga yaqinroq xalqa-
simon yoki bo‘lak-bo‘lak bo‘lib
joylashadi.
2. Birlamchi po‘sloq asosan
xlorofill donachalari bo‘lgan
parenxima to‘qimalardan tashkil
topgan.
3. Endodermaga yaqin turgan
peritsikldan boshlab, markaziy
silindr boshlanadi.
4. Uning tarkibiga mexanik
to‘qima
kollenxima
va
sklerenximalar kiradi.
5. Ikki pallali o‘simliklarda
poya-epidermis
birlamchi
po‘stloq,
markaziy
silindrga
bo‘linadi.
6.
Birlamchi
po‘stloqning
markazga
yaqin
qismi
endoderma deb ataladi.
7. O‘tkazuvchi bog‘lamlar ochiq
kolloteral tipda bo‘ladi.
8. Peritsikldan markazga qarab
floema va ksilema orasida
kambiy bo‘lgan o‘tkazuvchi
bog‘lamlar joylashgan.
9.
Peritsikldan
ko‘pchilik
o‘simliklarda ko‘shimcha ildiz
va kurtak xamda ikkilamchi
meristema hosil bo‘ladi.
69
Bumerang metodi
1 – guruhga beriladigan vazifa
1.Poyaning ichki tuzilishida meristema xujayralarining vazifasi
2.O‘tli o‘simliklar poyasida qanday qoplovchi to‘qimalar mavjud
2 – guruhga beriladigan vazifa
1.Bir pallali o‘simliklar poyasining ichki tuzilishi
2.Bir pallali o‘simliklar o‘tkazuvchi to‘qima bog‘lamlarining ikki pallalilarnikidan
farqi
3 – guruhga beriladigan vazifa
1.Ikki pallali o‘simliklar poyasining birlamchi tuzilishi
2.Ikki pallali o‘simliklar poyasining bir pallali o‘simliklar poyasining anatomik
tuzilishidagi farqi
4 – guruhga beriladigan vazifa
1.Ikki pallali o‘tli o‘simliklar poyasining ikkilamchi tuzilishi
2.Poyaning ichki tuzilishida, yo‘g‘onlashishda kambiy xujayralarining vazifasi
Dostları ilə paylaş: |