O„zbekiston respublikasi

Tasniflash belgilari
Maqsadlar guruhlari
	Mazmuni (predmeti)	Iqtisodiy Tashkiliy Siyosiy Ishlab chiqarish	Ijtimoiy Texnologik Ilmiy Estetik Psixologik
	O‗lchami	Maksimum Ko‗p emas	Minimum Kam emas
	Rejalashtirish miqyoslari	Uzoq muddatli (strategik) O‗rta muddatli (taktik)	Qisqa muddatli (tezkor)
	Harakatlar sohasi	Global Regional Oliy Oraliq	Milliy Lokal (mahalliy) Yo‗ldosh(qo‗shimcha) Quyi
	Ierarxiya darajasi	Korxona	Tuzilmaviy bo‗linma
	O‗zaro munosabatlar	Komplementar Indeferent	Raqobatli
	O‗lchamlilik	Miqdoriy	Sifat jixatdan (o‗lchovsiz)
	Yo‗naltirilganlilik	Tijorat	Notijorat (ijtimoiy)
	Muxit	Ichki	Tashqi
0	Sub‘ekt	Individual (shaxsga yo‗naltirilgan)	Guruhga (kollektivga) yo‗naltirilgan

Maqsadlar aniq tushunarli bir ma‘noda tushuniladigan bo‗lishi va korxonaning kelajakdagi xolatini aks ettiruvchi atamalar orqali ta‘riflanishi kerak. SHuning uchun maqsadlarni ishlab chiqarishda uning mazmuni va shakliga qo‗yiladigan talablarni e‘tiborga olish lozim (6.3–rasm).

Bo„lishi kerak

–haqiqatga yaqin (real) va amalga oshirish imkoniyati; –qonunlarga zid kelmasligi; – bajaruvchilarga tushunarli; –o‗lchov imkoniyati; –tuzilmaviy bo‗linmalar va funksional xizmatlar bo‗yicha taqsimlangan; –barcha ishlovchilar va sexlar kuchlarini birlashtirish;

Hisobga olgan xolda belgilanadi

–ish xajmini; –ishlar muddatini; –mavjud va kutilayotgan imkoniyatlarni; –kutilayotgan natijalarni; –xodimlar bo‗yicha taqsimlanishni; –moslashuvchanlik va to‗g‗rilashlar kiritish imkoniyatlarini; –boshqaruvning barcha darajalarida taqqoslash, solishtirish, imkoniyatlarini; –ishlovchilar malakasining oshishini;

6.3–rasm. Maqsadlarning mazmuni va shakliga qo„yiladigan talablar

Korxonaning maqsadlari faoliyat turining xususiyatlariga ko‗ra biznesni rejalashtirishda taxminan quyidagicha belgilanishi mumkin:

• 
  jamiyat talablariga mos keluvchi tovar va xizmatlarni etkazib berish;
  
• 
  tarmoqda bozorda etakchi mavqelarga erishish;
  
• 
  biznesni rivojlantirish uchun zaruriy mablag‗larni jamg‗arish;
  
• 
  bozordagi ulushni % ga oshirish;
  
• 
  ishlab chiqarilayotgan mahsulot sifatini oshirish;
  
• 
  mijozlarga xizmat ko‗rsatishning me‘yoriy muddatlarini kuniga (soatga) qisqartirish;
  
• 
  yangi sotish bozorlariga_ yilgacha chiqish;
  
• 
  mahsulot birligiga qilinadigan xarajatlarni %ga kamaytirish;
  
• 
  yangi mahsulot va xizmatlari turlarini o‗zlashtirish;
  

Ma‘lumki maqsadlar doimo ma‘lum bir cheklanishlar asosida amalga oshiriladi. Ular korxona ichidagi va tashqaridan qo‗yiladigan cheklanishlar (chegaralanishlar) bo‗lishi mumkin. Tashqi cheklanishlar qatoriga qonun me‘yorlari, inflyasiya, raqobatchilar, iqtisodiy ustuvorlikni o‗zgarishi, aholi daromadlarini o‗zgarishi, qarzdorlarning moliyaviy holati va boshqalar kiritilishi mumkin. Ichki cheklanishlarga esa firma tamoyillari, xarajatlar darajasi, ishlab chiqarish quvvatlari, marketing va boshqaruvning holati, turli darajadagi nomuvofiqliklar va boshqalar kiradi. SHuning uchun korxona missiyasi, maqsadi va vazifalarini ishlab chiqish jarayonida uning faoliyatiga ta‘sir qiluvchi ko‗p sonli omillarni baholash zaruriyati tug‗iladi.

Biznesni rejalashtirishni ishlab chiqishning uchinchi bosqichida biznesni rejalashtirishning tuzilmasi belgilab olinadi (6.3 – bo‗limga qarang).

To‗rtinchi bosqichda biznesni rejalashtirishning har bir bo‗limini ishlab chiqish uchun zaruriy axborotlarni to‗plash amalga oshiriladi. Bu rejalashtirishning eng muhim sermehnat qismi hisoblanadi. Axborotlar manbai sifatida tarmoqning maxsus axborotnomalaridan, loyiha tashkilotlari me‘yorlaridan, tahlil bilan shug‗ullanuvchi maxsus firma xizmatlaridan, statistika idoralari materiallaridan, maxsus tadqiqotlar va kuzatishlardan, yuqori malakali iqtisodchilardan, maslahatchilardan hamda korxonaning ichki muhiti va o‗z ishini yaxshi biladigan korxona xodimlaridan foydalanish mumkin.

Rejalashtirishning beshinchi bosqichi – bevosita biznesni rejalashtirish bo‗limlarini ishlab chiqish va uni yagona xujjat sifatida rasmiylashtirish.

3. 
   Biznesni rejalashtirish tuzilmasi
   

Bundan oldingi materiallar shundan dalolat beradiki, biznesni rejalashtirish bu oddiy bir hujjat emas. U korxonaning konstitutsion asosini tashkil etib, uning ishlab chiqarish faoliyatini, kelgusidagi rivojlanish strategiyasini belgilab beradi. Korxona strategiyasi esa, ma‘lumki, turli xil bo‗ladi: kimdir mahsuldor, ya‘ni ishlab chiqarish strategiyasini afzal ko‗rsa, boshqalarga moliyaviy strategiya ko‗proq to‗g‗ri keladi. Bozorga yangi mahsuldor g‗oya bilan kirishga harakat qilayotgan yangi korxona va firmalar odatda moliyaviy strategiyaga katta e‘tibor qaratadilar. Bozorda ma‘lum ma‘noda barqaror o‗ringa ega bo‗lgan boshqa korxonalar esa asosiy e‘tiborni ishlab chiqarish strategiyasiga qaratadilar.

Hamma korxonalar bir xil emasligi sababli ularning har biri uchun biznesni rejalashtirishni ishlab chiqish bo‗yicha detalli tavsiya berishning imkoni yo‗q. SHunday bo‗lsada, zamonaviy iqtisodiyot fanida biznesni rejalashtirishning taxminiy tuzilmasi ishlab chiqilgan bo‗lib, quyida uning ayrim variantlari keltirilgan (4–jadval).

4–jadval

Biznesni rejalashtirishning taxminiy tuzilmasi

I variant	II	III	IV variant	V variant
Bo‗lajak biznesni qisqacha ta‘riflash. Bozor. Xodimlar malakasi va tajribasi, mavjud moliyaviy vositalar. Taklif qilinayotgan mahsulotning ustunliklari. Bo‗lajak biznesni tashkil qilish.	Biznesni rejalashtirishga kirish. Biznesni identifikatsiya– lash. Maqsad. Biznesni ta‘riflash. Bozor. Raqobat. Menejment. Xodimlar. Joylashuv. Moliyaviy ma‘lumotlar. Hisobot . 12.Qisqacha	Tanlangan biznes konsepsiyasi. Ayni paytdagi vaziyat. YAratilayotg an korxona tavsifnomasi. Boshqaruv. Bozor tahlili va tadqiqotlari. Marketing harakatlari rejasi. Ishlab chiqarish rejasi. Tavakkalchi	Kirish. Korxonani ta‘riflash. Mahsulotni ta‘riflash. Marketing rejasi. Ishlab chiqarish rejasi. Tashkiliy reja va menejment. Moliyaviy reja. Loyiha samaradorligi. Ilova.	Firma imkoniyatlari (rezyume). Tovar (xizmat) turlari. Tovar (xizmat) sotuv bozori. Sotuv bozorida raqobat. Marketing rejasi. Ishlab chiqarish rejasi. Tashkiliy reja. Firma faoliyatining huquqiy ta‘minoti. Tavakkalchilikni baholash va

Kelajakka nazar. Moliyaviy vazifalar. Pul mablag‗laridan foydalanish. Ilova. 10.

mazmun (rezyume).

likni 9. Moliyaviy reja.

sug‗urtalash. Moliyaviy reja. Moliyalash tirish

Keltirilgan variantlardan ko‗rinib turibdiki, biznesni rejalashtirishning qat‘iy tartibga solingan tuzilmasi mavjud emas. Biroq biznesni rejalashtirishlarning har bir turi uchun xarakterli bo‗limlar mavjud bo‗lib, ularda tanlangan biznes (ishlab chiqarish) konsepsiyasi, taklif qilinayotgan mahsulot yoki xizkursing o‗ziga xosliklari, marketing va menejment, tavakkalchilikni baholash, moliyaviy ta‘minot va natijalar aks ettiriladi. Qabul qilingan har bir biznesni rejalashtirish tuzilmasi quyidagi savollarga javob berishi lozim: ishlab chiqarishni nimadan yoki qanday boshlash kerak, ishlab chiqarishni qay tarzda samarali tashkil qilish mumkin, ilk daromad (foyda) qachon olinadi, investorlar va kreditorlar bilan qanchalik tez hisob–kitob qilish mumkin, tavakkalchilik darajasi va uni kamaytirish imkoniyatlari qanday.

Biznesni rejalashtirishning har bir bo‗limi o‗z mazmuniga, ko‗rsatkichlar tizimi va ularni hisob–kitob qilish usullariga ega bo‗ladi. Biroq, bu biznesni rejalashtirishning yaxlit va to‗liqligiga putur etkazmaydi. Barcha bo‗limlar o‗zaro bog‗liq bo‗lishi hamda korxonaning potensial ishlab chiqarish imkoniyatlarini amalga oshirishga xizmat qilishi lozim. Biznesni rejalashtirishning bo‗limlarini mazkur ma‘ruzalar kursining mos keluvchi boblarida alohida ko‗rib chiqamiz. Bozor munosabatlari sharoitlarida biznesni rejalashtirish qonun maqomiga ega bo‗lmasligi hamda bozordagi vaziyatga bog‗liq bo‗lgan holda turli o‗zgarishlarga uchrashi, iste‘molchilarning hali qondirilmagan ehtiyojlariga moslashtirilishi lozim. Biroq bunday tarzda qayta ko‗rib chiqish har bir holatda jiddiy ravishda etarlicha asoslab berilishi zarur.

Aytish kerakki, sho‗rolar davrida amal qilgan iqtisodiyotdan farqli o‗laroq, zamonaviy biznesni rejalashtirishlarda, garchi ilmiy–texnik va texnologik muammolarsiz hech bir korxona, hech bir biznes ko‗ngildagidek rivojlana olmasada, asosiy e‘tibor moliyaviy–iqtisodiy, undan keyin esa ilmiy–texnik va texnologik muammolarga qaratiladi. SHu sababli biznesni rejalashtirishlarda ilmiy–texnik muammolarga ham etarlicha e‘tibor qaratilishi, ular umumiy jihatdan aks ettirilishi lozim.

7.