O`zbekiston respublikasi

 
O`ZBEK FOLKLORINING ENG QADIMGI YOZMA MANBALARI 
REJA: 
1. «Avesto» kitobi. 
2. Mahmud Koshg`ariyning «Devonu lug`otit turk» asari. 
3. O`rxun-Enasoy yodgorliklari. 

---

81 
4. Abu Rayhon Beruniy asarlari. 
5. Xorijiy manbalar 
O`zbek xalq og`zaki juda qadim zamonlardan buyon mavjud bo`lgan turkiy 
tilda so`zlashuvchi elatlar og`zaki ijodining bir qismidir. Bu namunalarning tarixi 3-4 
ming yil avval yaratilgan yozma manbalardan ma`lum bo`ladi. Bunday yozma 
manbalar qatoriga zardushtiylarning muqaddas kitobi «Avesto»ni, qadimgi pahlaviy 
tilda yaratilgan «Bexistun», «Bundaxishn», «Denkart» kabi kitoblarni, O`rxun-
Enasoy yodgorliklarini, Abu Rayhon Beruniyning «Qadimgi xalqlardan qolgan 
yodgorliklar» va «Hindiston» deb nomlangan asarlarini, Mahmud Koshg`ariyning 
«Devonu lug`otit turk» kitobini kiritamiz. Bular qatoriga yana Shuningdek, qadimgi 
yunon tarixchisi Heradotning «Tarix», qadimgi Rim tarixchisi Polenning «Harbiy 
hiylalar» kabi tarixiy kitoblarini ham kiritish mumkin.
Avesto kitobi muallifi yashagan hudud va kitob yaratilgan joy masalasi bir 
necha o`n yillar davomida turli munozaralarga sabab bo`ldi. Keyingi yillarda tarixchi 
va qadimshunos olimlarimizning fidokorona mehnatlari chuqur ilmiy izlanishlar olib 
borishlari natijasida bu muqaddas kitobning vatani O`zbekiston, aniqrog`i Xorazm 
ekanligi isbotlandi. Tarixiy haqiqat qaror topdi.
Abu Rayhon Beruniyning xabar berishiga qaraganda Makedoniyalik Iskandar 
bostirib kelgan paytda Buxorodagi kutubxonada Avestoning 12 ming qora mol 
terisiga oltin suvi bilan yozilgan noyob nusxasi bo`lgan. Aleksandr bu kitobning 
tabobatga oid bo`lgan va o`zi zarur deb bilgan qismini yunonistonga yuborib, qolgan 
qismini yondirib yuborgan. Avestoda ezgulik va yovuzlik kuchlari o`rtasidagi kurash 
Axura Mazda – Xurmuzd (Yaxshilik dunyosi) hamda Angra Manyu – Axriman 
(yovuzlik dunyosi) timsolida aks ettirilgan. Bu kurash abadiy davom etadi va oxirida 
ezgulik kuchlari g`alaba qozonishi bashorat qilingan.
«Avesto»da suv, havo, olov va tuproq ulug`langan. Shu to`rt unsurni toza va 
pok saqlash odamlarning muqaddas burchi deb uqtirilgan. Professorlar Hamidjon 
Homidov va Baxtiyor Do`schonovlarning «Avesto va tibbiyot» risolasida 
ta`kidlanishicha yuqoridagi to`rt narsani iflos qilgan kishi ayovsiz jazolangan. 
Xalqimiz orasida yosh avlodga nasixat tarzida hozirgi kunda ham suvga, o`tga, 
osmonga tupurma, axlat tashlama, erni (tuproq) iflos qilma, erni tepma shaklida 
aytilayotgan o`gitlarning qadimiy ildizlari «Avesto»ga borib bog`lanadi, desak 
mubolag`a bo`lmaydi.
«Avesto»da ko`p o`rinlarda tilga olingan Mitraga xos xususiyatlar keyinroq 
folklorimizdagi boshqa timsollarga ko`chganligi ham sir emas. O`rxun-Enasoy 
yodgorliklarida qadimgi ajdodlarimizning ona-yurt mustaqilligi uchun olib borgan 
kurashlari yuqori pafosda tasvirlanadi. Turk xoqonligining Tunyuquq, Eltarish, 

---

82 
Kultegin, Bilga xoqon singari mard farzandlari Tabg`ach hukmdorlariga qarshi 
fidokorona kurash olib boradilar va g`alabaga erishadilar. Bitiktoshda VII-VIII 
asrlarda bo`lib o`tgan tarixiy voqealar badiiy shaklda o`z aksini topgan. Ularda o`nlab 
xalq maqollari, ibratli so`zlari keltirilgan. Bir so`z bilan aytganda bu toshbitiklarni 
Vatan ozodligi haqidagi qo`shiq deb atash mumkin.
Mahmud Koshg`ariyning «Devonu lug`otit - turk» asarida bundan ming yil 
muqaddam turkiy xalqlar og`zaki ijodida mavjud bo`lgan maqol, matal, afsona, 
rivoyat 
va 
qo`shiqlardan 
namunalar 
keltirilgan. 
Adabiyotshunos 
olim 
A.Abdurahmonovning ta`kidlashicha bu kitobda keltirilgan she`riy parchalar Alp Er 
Tunga – Afrosiyob haqidagi jangnomaning qismlaridir. Shu o`rinda «Devon»da 
keltirilgan maqollarning ayrimlari hozirgi kunda ham nutqimizda qo`llanilayotgani 
diqqatga sazovordir. Masalan: «Osh totig`i tuz», «Yilqi olasi tashdin, odam olasi 
ichdin», «Bir qarg`a bilan qish kelmas», «Ko`sov uzun bo`lsa, qo`l kuymaydi» kabi 
maqollar hozir ham aynan ishlatiladi.
Abu Rayhon Beruniyning bir qator asarlarida xalqimiz o`tmishiga oid qimmatli 
ma`lumotlar keltirilgan. Shu jumladan Navro`z bayrami tarixiga oid keltirilgan fikr-
mulohazalar muhim ahamiyat kasb etadi.
O`zbek folkloriga oid ma`lumotlarning bir qismi chet ellik mualliflarning 
qalamiga mansub kitoblar orqali ham yetib kelgan. Bu o`rinda yunon tatixchisi 
Herodotning «Tarix», qadimgi Rim tarixnavisi Polenning «Harbiy hiylalar» nomli 
kitoblarni va boshqa manbalarni eslash kifoya. Homerning «Iliada», «Odisseya» 
dostonlari bilan «Alpomish»ni qiyosiy o`rganish haqida G`ozi olim Yunusov 1923 
yildayoq eslatgan edi.
Keyingi yillarda televideniye orqali namoyish etilgan hind xalqining mashhur 
eposlari asosida suratga olingan «Ramayana», «Mahobhorat» kabi teleseriallardan 
ma`lum bo`ladiki, o`zbek xalqining qadimgi qahramonlik eposlarida ilgari surilgan 
ezgu g`oyalar jahonning boshqa xalqlari qarashlari bilan chambarchas bog`liq va 
mushtarakdir.