“O„zbekistonda yer-suv munosabatlari tarixi (qadimgi davrdan hozirgi kungacha)” fanining ishchi o„quv dastur

O„rta asrlarda O„zbekistonda yer va suv munosabatlari (IX-XIII 
asrlar). 
O‗rta asrlar Movarounnahr xo‗jaligi, er egaligi. Turli-tuman
suv inshootlarining (to‗g‗on, band, nova, koriz, chiqir, 
charxparrak, suvayirg‗ich, miftoh) qurilishi. Abdulloh Tohiriy
tomonidan suv ta‘minotini tartibga solish maqsadidagi 
qo‗lanma ―Kitob al-Kuniy‖ (―Ariqlar haqida kitob‖) ning 
yaratilishi. Zarafshonning quyi oqimidagi kanallar: SHohrud,
SHopurkom, Karmana, Xarqonrud, Govxitfar, Somjan, Poykon,
Novqand, Romitan, Varaxsha, Xaromkon Komi Daymun,
Arvon, G‗ifar, Zar, Navkanda, Varaxsha, Xoma va boshq.
Zar kanalining 12 ta shoxobga bo‗linishi. Zarafshonning o‗rta va 
yuqori oqimlaridagi sug‗orish inshootlari. Zarafshon daryosidan
Samarqand rustoqlaridan sakkiztasining sug‗orilishi. Darg‗om va 
Pay kanalarining kengaytirilishi.
Somoniy YAhyo ibn Asad davrida xalifa Mo‗‗tasim tomonidan
CHochda yangi kanal qazish uchun mablag‗ ajratilishi. X asrda
Xonbandi, XII asr boshlarida Qoraxoniylar davrida G‗ishbandi,
X-XII asrlarda G‗azna viloyati G‗azniband, Saxanband va 
Saridehband suv omborlarining qurilishi. Arslonxon hukmronligi 
davrida Poykentni sug‗orish uchun ariq qazdirishga samarasiz 
urinishlar va Buxoro qadimgi sug‗oriladigan erlarining suvsizlikdan 
qurib qolishi. Erga egalik qilish turlari: ―mulki sultoniy‖, ―mulk
erlari‖, ―mulki xos‖ ―vaqf erlari‖. Qoraxoniylar davrida Qishloq 
xo‗jaligining ahvoli. Iqto erlarining kengayishi. Xorazmshoh-
Anushteginlar davrida qishloq xo‗jaligi va er-suv munosabatlari. 
4 
5 
CHig„atoy ulusi davrida yer egaligi va qishloq xo„jaligi. 
Mug‗ullar istilosi oqibatida Movarounnahr va Xorazm
dehqonchilik viloyatlarining vayron qilinishi. Samarqandni suv 
2 

---

13 
bilan ta‘minlovchi yagona suv inshooti – Qo‗rg‗oshin navosi 
(―Jo‗yi Arziz‖), Marvning bosh to‗g‗oni – Sultonband, va boshqa 
to‗g‗onlarning buzilishi. Gurganj yaqinida Jayhun daryosini to‗sib 
turgan to‗g‗onning buzilishi natijasida shaharning suv ostida
qolishi va Sariqamish botig‗ida yangi ko‗lning hosil bo‗lishi.
Ekin maydonlarining qisqarishi, dehqonchilikning tanazzulga 
uchrashi. Dehqonlardan olinadigan soliqlar. CHig‗atoy ulusi
davrida qishloq xo‗jaligi. Mo‗g‗ullarning o‗troqlashuvi. Er 
egaligi turlari: mulki devon, mulki inju, mulki vaqf, mulk erlari. 
Iqtador va suyurg‗ol egalari. Korandalar, kadivarlar, muzoriylar. 
XIV asrda Sariqamishda suv sathining ko‗tarilishi natijasida 
O‗zboyga undan esa Kaspiy dengiziga quyilishi. 
6