O’zbekistonrespublikasi oliyvao’rtamaxsusta’limvazirligi namangandavlatuniversiteti biologiya kaferdrasi

Dizruptiv tanlaniSh. Bahzan muhit Sharoit ining o’zgariShi natijasida populyatsiyaning miqdor jihatdan ko’pchilikni taShkil etuvchi o’rtacha tipi (norma) eliminatsiyaga uchraydi va oqibatda populyatsiya yaShaSh uchun kuraShda biror turg’un afzallikka ega bo’lmagan bir qancha genotiplardan iborat bo’ladi. Bunday hollarda dizruptiv tanlaniSh namoyon bo’ladi. Tabiiy tanlaniShning bu formasining tahsiri tufayli xilma-xil Sharoit da bir populyatsiyaga mansub organizmlar bir qancha guruhlarga bo’linib ketadi. Ularni bog’lovchi oraliq formalar esa yo’qoladi. Dizruptiv tanlaniSh turli tipdagi o’zgariShlar orasida keskin chegara vujudga keltiradi. Bunday tanlaniSh tufayli, birinchidan, populyatsiya ichida polimorfizm ortadi, ikkinchidan esa divYergentsiya va izolyatsiya ro’y beradi. Polimorfizmda tanlangan, funktsional jihatdan bir-biriga bog’liq bo’lgan genotipik formalar turli Sharoit da ayrim belgilarning rivojlanishi bilan keskin farq qiladi. Masalan, Afrika «elkani» — Rarili dardapis deb nom olgan kapalaklarning ko’pgina geografik irqlari bor. Har bir irq taShqi tomondan konkret Sharoit da tarqalgan, boshqalarga yem bo’lmaydigan kapalaklarga o’xShaShligi bilan xaraktYerlanadi. Bu misolda oddiy mimikriya hodisasi namoyon bo’ladi. Juda ko’p ma’lumotlar mimikriyaning bunday turi taqlid qiluvchi organizmlar soni yeb bo’lmaydigan kapalaklarga nisbatan oz bo’lganda foyda bYeriShini ko’rsatmoqda. CHunki bu kapalaklar bilan oziqlanuvchi quShlar ularni haqiqatdan ham yeb bo’lmasligini bir necha marta amalda sinaganlaridan keyingina ularni holi qo’yadi. Mabodo, yeb bo’lmaydigan kapalaklar kam, ularga taqlid qiluvchi formalar ko’p bo’lsa, bu holda keyingi formalar uzoq vaqt saqlana olmaydi, chunki quShlarda yeb bo’lmaydigan kapalaklarga nisbatan salbiy munosabat yaxShi ifodalangan bo’lmaydi: SHu tufayligina R. Dardapis kapalagi yeb bo’lmaydigan bir kapalak turiga emas, balki bir necha kapalak turiga taqlid qiladi. Demak, bu kapalak turida vujudga kelgan polimorfizm dizruptiv tanlaniSh oqibatidan boshqa narsa emas. Dizruptiv tanlaniShni tok Shilliqqurti- SYeraea petoralis da chig’anoqlarning rangi bo’yicha vujudga kelgan polimorfizmda ham ko’rsa bo’ladi. Bu tur individlarining chig’anog’i puShti, sariq, jigar-rang va usti qora yo’lli bo’ladi. Bu yo’llarning soni va tusining to’qligi o’zgaruvchandir. Ba’zi hollarda bu yo’llar aniq bo’lib, soni 5 taga yetadi. Boshqa hollarda esa yo’llar tamoman bo’lmaydi. CHig’anoqning rangi va yo’llarining soni muhitga bog’liq. Och jigar-rang tuproqli o’rmonlarda tok Shilliqqurtining jigar-rang yoki puShti rang chig’anoqqa ega. Dag’al va sariq rangli o’tlar o’sgan joyda esa chig’anog’i sariq rangli xillari uchraydi. SHeppard va Keyn ma’lumotlariga ko’ra, chig’anoqning turli rangdagi moslaniSh belgisi bo’lib, quShlar ularni (Shilliqqurtlarni) ko’plab qiriShidan saqlaydi. Sayroqi qorayaloq, nobud qilgan chig’anoq qoldiqlarini o’rganiSh jigar-rang va puShti rang chig’anoqli Shilliqqurtlar jigar-rang tuproqli o’rmonlarda, chig’anog’i sariq Shilliqqurtlar esa sariq rangli joylarda himoya rangi ekanligi mahlum bo’ldi. Bu misolda ham tanlaniShning dizruptiv turi bir populyatsiyada bir qancha Sharoit ga moslaShgan organizmlar guruhini vujudga keltirganligini ko’riSh mumkin.