O`zbekstan respublikasi joqari ha`m orta arnawli bilimlendiriw ministrligi

Muammoli o’qitish texnologiyasi
Muammoli o’qitish bu takomillashgan o’qitish texnologiyasidir. Hozirgi oliy maktabdagi samarador o’qitish texnologiyasi - bu muammoli o’qitishdir. Uning vazifasi faol bilish jarayoniga undash va tafakkurda ilmiy-tadqiqot uslubini shakllantirishdir. Muammoli o’qitish ijodiy, faol shaxs tarbiyasi maqsadlariga mos keladi.
Muammoli o’qitish jarayonida talabaning mustaqilligi o’qitishniig reproduktiv shakllariga nisbatan tobora o’sib boradi.
Hozirgi psdagogikaga oid adabiyotlarda muammoli o’qitishning turli tarif va tavsiflar bor. Biznpngcha, nisbatan to’liq va aniq ta`rif M.I.Maxmudova tomonidan berilgan bo’lib, unda muammoli o’qitish mantiqiy fikrlar tadbirlari (tahlil, umumlashtirsh) hisobga olingan o’rgatish va dars berish usullarini qo’llash qoidalari va talabalarning tadqiqot faoliyatlari qonuniyatlarining (muammoli vaziyat, bilishga bo’lgan qiziqish va talab...) tizimi sifatida izohlanadi.
Muammoli o’qitishning mohiyatini o’qituvchi tomonidan talabalarning o’quv ishlarida muammoli vaziyatni vujudga keltirish va o’quv vazifalarini, muammolarini va savollarini hal qilish orqali yangi bilimlarni o’zlashtirish bo’yicha ularning bilish faoliyatini boshqarish tashkil atadi. Bu esa bilimlarni o’zlashtirishning ilmiy-tadqiqot usulini yuzaga keltiradi.
Ma`lumki, o’qitishning har qanday asosida inson faoliyatining muayyan qonuniyatlari, shaxs rivoji va ular negizida shakllangan pedagogik fanning tamoyillari va qotidalari yotadi. Insonning bilish faoliyati jarayonni mantiqiy bilish ziddiyatlarini hal qilishda ob`ektiv konuniyatlari didaktik tamoyillarga tayanadi. O’qitishshshg hozirgi jarayoni tahlili psixolog va pedagoglarning fikrlash muammoli vaziit, kutilgan xayrat va mahliyo bo’lishdan boshlanadi, degan xulosalari haqiqatga yaqin ekanligini ko’rsatadi. O’qitish sharoitida insonning o’sha psixik, emotsional “hissiy holati unga fikrlash va aqliy ishlash uchun o’ziga xos turtki vazifasini bajaradi.
Muammoli vaziyat muayyan pedagogik “vositalarda maqsadga muvofiq tashkil etiladigan o’ziga xos o’qitish sharoitida yuzaga keladi. Shuningdek, o’rganilgan mavzular xususiyatlaridan kelib chiqib, bunday vaziyatlarni yaratishning maxsus usullarini ishlab chiqish zarur. Shunday qilib, o’qitishda muammoli vaziyat shunchaki “fikr yo’lidagi kutilmagan to’siq” bilan bog’langan aqliy mashaqqat holati emas. U bilish maqsadlari maxsus takozo qilgan aqliy taranglik holatidir. Bunday vaziyat negizida avval o’zlashtirilgan bilim izliri aa yangi yuzaga kelgan vazifani hal qilish uchun aqliy va amaliy harakat usullari yotadi. Bunda har qanday mashaqqat muammoli vaziyat bilan bog’liq bo’la bermasligini ta`kidlash o’rinli bo’ladi. Yangi bilimlar avvalgi bilimlar bilan bog’lanmasa, aqliy mashakqat muammoli bo’lmaydi. Bunday mashaqqat aqliy izlanishni kafolatlamaydi. Muammoli vaziyat har qanday fikrlash mashaqqatlaridan farq qilib, unda talaba mashaqqat talab qilgan ob`ekt (tushuncha, fakt)ning unga avval va ayni vaqtda ma`lum bo’lgan vazifa, masala bo’yicha ichki, yashirin aloqalarini anglab yetadi.
Shuiday qilib, muammoni xosiyatining moxiyati shundaki, u talaba tanish bo’lgan ma`lumotlar va yangi faktlar, hodisalar (qaysiki, ularni tushunishi va tushuntirish uchun avvalgi bilimlar kamlik qiladi) o’rtasidagi znddiyatdir. Ziddiyat bilimlarni ijodiy o’zlashtirish uchun harakatlantiruvchi kuchdir.
Muammoli vaziyatning belgilari quyidagilar:
• talabaga notanish faktning mavjud bo’lishi;
• vazifalarni bajarish uchun talabaga berilidigan ko’rsatmalar, yuzaga kelgan bilish mashakkatini hal kilishda ularning shaxsiy manfaatdoligi.
Muammoli vaziyatdan chiqa olish hamma vaqt muammoni, ya`ni noma`lum ekanligini, uning nutqiy ifodasi va yechimini anglash bilan bog’langan.
Muammoli vaznyatning fikriy taxlil qiladigan bo’lsak, mustaqil aqliy faoliyatidir. U talabani intellektual mashaqqat keltirib chiqargan sabablarni tushunishga, unga kirish, muammoni so’z bilan ifodalash, ya`ni faol fikr yuritishni belgilashga olib ksladi. Bu urinda izchillik yorqin ko’rinadi avvalo muammoli vaziyat yuzaga keladi, so’ng o’quv muammosi shakllanadi.
O’qitish amaliyotida boshqa variant - o’sha muammo tashqi ko’riiishda muammoli vaziyat yuzaga kelishsha munofiq kelganday bo’ladigan varnant ham uchraydi. Fikrlar, luqmalar nazaray qoidalar ziddiyatlar shaklidagi, savollar ko’rinishidagi muammoni ifodasi odatda “nimaga” savoliga javob bo’ladigan muammoli vaziyatning mavjudligini aks ettiradi.
Muammo uch tarkibiy qismdan iborat: ma`lum (berilgan vazifa asosida), nomalum (ularni topish yaigi bilimlarni shakllantirishga olib keladi) va avvalgi bilimlar (talabalar tajribasi). Ular noma`lumni topishga yo’nalgan qidiruv ishlarini amalga oshirish uchun zarurdir. Avvalo talabaga noma`lum bo’lgan o’quv muammosi vazifasi belgilanadi va bunda uning bajarilish usullari hamda natijasi ham noma`lum bo’ladi, lekin talabalar o’zlaridagi avval egallangan bilim va ko’nikmalarga asoslanib turib kutilgan natija yoki yechilish yo’lini izlashga tushadi.
Shunday qilib, talabalar biladigan vazifa va uning mustakil hal qilinish usuli o’quv muammosi bo’la olmaydi, ikkinchidan, biror vazifaning yechilish usullarini va uni izlash vositalarini bilishmasa ham o’quv muammosi bo’la olmaydi.