P a r a z I t o L o g I ya

 
9 – mavzu: Rarazit tikanboshlilar (Acanthocephala), zuluklаr (Hirudinea) 
va mollyuskalar (Mollusca) 
Mavzu rejasi: 
1.
Tikanboshli chuvalchanglarning o’ziga xos tuzilish belgilari. 
2.
Baliqlarda, parrandalarda va cho’chqalarda parazitlik qiladigan tikanboshli 
chuvalchanglar va ularning biologiyasi. 
3.
Tikanboshli chuvalchanglarning rivojlanishida ishtirok etadigan oraliq 
xo’jayinlari. 
4.
Zuluklarning ektoparazitlik qilib hayot kechirishi munosabati bilan ularning 
tuzilishidagi o’ziga xos xususiyatlari. 
5.
Zuluklarning ko’payishi va rivojlanishi. 

---

73 
6.
Zuluklar sinfining tasnifi, ayrim turlarining maxsuldor hayvonlarga 
keltiradigan zararlari. 
7.
Baliqlarda parazitlik qiladigan mollyuskalar. 
Tikanboshli chuvalchanglar yoki skrebniylar (Acanthocephala) tipi vakillari 
ancha ixtisoslashgan chuvalchanglar bo’lib, xozirgi vaqtda 500 dan ortiq turi fanga 
ma’lum. Ular baliqlar, suvda ham quruqlikda yashovchilar, sudralib yuruvchilar, 
qushlar hamda sutemizuvchilarda parazitlik qiladi. 
Akantosefalalar xaqidagi dastlabki ma’lumot Redi tomonidan 1684 yilda e’lon 
qilingan. Rudol’fi 19 asrning boshlarida skrebniyning 50 ta turini o’rganib, ularni 
bitta turkumga kiritadi. Leykart bu gurux parazitlarning biologiyasini o’rganib, ular 
oraliq xo’jayin orqali rivojlanishini aniqlaydi. 1956-1958 yillarda prof. 
V.I.Petrochenko akantosefalalarning MДXda uchraydigan turlari, ularning tarqalishi, 
rivojlanish sikli, keltirib chiqaradigan kasalliklarini o’rganib, "Uy va yovvoyi 
hayvonlar akantosefalalari" nomli ikki jildlik monografiyasini yaratdi. Bu tipga faqat 
bitta sinf, ya’ni tikanboshli chuvalchanglar (Acanthocephala) sinfi kiradi. 
Akantosefalalarning gavdasi ipsimon, silindrsimon, qopsimon va ovalsimon 
ko’rinishda bo’lib, kattaligi 1,5 mm dan 68 sm gacha (Macracanthorhynchus 
hirudinaceus) boradi. Tanasi xartum va xaqiqiy tanaga bo’linadi. Tanasining oldingi 
qismida xitinli ilmoqchalar bilan qurollangan xartumi, xartum qini va bo’yindan 
iborat, xaqiqiy tana bo’limida esa hamma qolgan ichki organlari joylashgan. 
Skrebniylarda ovqat xazm qilish organlari reduksiyalangan, shunga ko’ra ular ovqatni 
butun tana yuzasi orqali diffuziya xolda qabul qiladi. Ularning xartumi xo’jayini 
ichagi devoriga yopishish uchun xizmat qiladi. Xartumdagi xitinli ilmoqlarning 
shakli, katta-kichikligi, soni va joylashish tartib har xil turlarda turlicha bo’lib, 
skrebniylarning sistematikasini xal qilishda muhim rol o’ynaydi. Xartumi juda 
harakatchan bo’lib, tez-tez qiniga kirib-chiqib turadi.
Akantosefalalar ayrim jinsli, odatda urg’ochilari yirik, xartumlari yaxshi 
rivojlangan. Jinsiy bezlari juft bo’ladi. Urg’ochilik jinsiy organlari tuxumdonlar, 
o’ziga xos tuzilishdagi kompleks chiqaruvchi yo’llar, bachadon va qindan iborat. 
Erkaklik jinsiy organlari ikkita yumaloq urug’don, urug’ yo’llari, jinsiy bursa, 
qo’shiluvchi organ (penis) va har xil bezlardan tashkil topgan. Skrebniylarning 
tuxumlari yumaloq va cho’zinchoq shaklda bo’ladi. Urug’lanish asosiy xo’jayini 
organizmida ketadi. Akantosefalalar biogel’mintlar bo’lib, bunda umurtqali 
hayvonlar asosiy xo’jayin, umurtqasiz hayvonlar (mollyuskalar, qisqichbaqasimonlar, 
xasharotlar) esa oraliq xo’jayin hisoblanadi. Ular nihoyatda serpusht bo’lib, bitta 
urg’ochisi bir kecha-kunduzda 580 mingtagacha tuxum qo’yishi mumkin. 
Rivojlanishi metamorfozli. Asosiy xo’jayindan tashqi muhitga chiqqan tuxumlarda 
lichinkalar to’liq shakllangan bo’ladi. Oraliq xo’jayinlari shunday tuxumlarni yutib 
yuborganda tuxumdan lichinka chiqadi. Bu lichinka akantor deyiladi. Akantorlar 
ichak devori orqali tana bo’shlig’iga o’tib, rivojlanishni davom ettiradi va navbatdagi 
rivojlanish davriga, ya’ni preakantellaga aylanadi. U ham rivojlanib keyingi yuqumli 
(invazion) lichinkalik davr, ya’ni akantellani xosil qiladi. Ana shunday zararlangan 
oraliq xo’jayinlarni har xil umurtqali hayvonlar suv va oziq bilan eb yuborsa, 
akantosefalalarni o’zlariga yuqtiradi. Asosiy xo’jayinlarda akantosefalalar bir yildan 
ortiqroq yashaydi. Bu sinfning eng keng tarqalgan turlaridan biri cho’chqada 

---

74 
parazitlik qiladigan gigant tikanbosh - makrakantorinx (Macracanthorhynchus 
hirudinaceus) bo’lib, ular uy va yovvoyi cho’chqalar, burunduq, olmaxon va 
krotlarning ingichka ichaklarida parazitlik qiladi. Bu parazit bilan ba’zan odamlar, 
maymunlar, qoramollar va itlar ham zararlanishi aniqlangan. Ularning erkaklarining 
uzunligi 7-15 sm, urg’ochilariniki esa 70 sm gacha boradi. Xartumida 36 ta ilmoqlari 
bor. Makrakantorinxning oraliq xo’jayinlari may qo’ng’izi, tilla qo’ng’iz, shoxli 
qo’ng’iz va go’ng qo’ng’izlarining lichinkalari, g’umbaklari va imagolari, ya’ni 
voyaga etganlari hisoblanadi. Cho’chqalar zararlangan qo’ng’izlarning lichinkalarini, 
g’umbak va imago davrlaridagilarini eb parazitni o’zlariga yuqtiradi. Asosiy 
xo’jayini ovqat xazm qilish organida xasharotlar xazm bo’ladi, lichinkalar esa 
ingichka ichakda xartumini qinidan chiqarib ilmoqlari bilan ichak shilliq pardasiga 
yopishib olib rivojlanadi va jinsiy voyaga etadi. Invazion lichinkaning asosiy xo’jayin 
organizmiga tushib to voyaga etguncha 70-100 kun vaqt o’tadi. 
Tikanboshli chuvalchanglardan ayrim turlari, masalan, Pomphorhynchus laevis 
chuchuk suv baliqlarida, shu jumladan, mo’ylovdor baliqlar ichagida parazitlik qilib, 
ichak devorini yaralaydi va ko’plab baliqlar qirilib ketadi. Ayrim xollarda 
mo’ylovdor baliqlar ichagida parazitlarning miqdori 300 tagacha etishi mumkin. 
Baliqlarda parazitlik qiluvchi tikanboshlilarning oraliq xo’jayinlari asosan mayda 
qisqichbaqasimonlar - Gammarus pulex hisoblanadi.
Tikanboshli chuvalchanglardan Polymorphus va Filicolis urug’larining 
vakillari o’rdak, g’oz va boshqa suv qushlarining ichagida parazitlik qilib, ularga 
katta ziyon etkazadi. 
O’rdaklarda polimorfuslardan - Polymorphus magnus va Polymorphus minutus 
turlari parazitlik qiladi. Birinchi turi asosan o’rdaklarning ingichka ichagida, 
ikkinchisi esa yo’g’on ichagida parazitlik qiladi. Ularning tanasi urchuqsimon, 
uzunligi 
9,2-14,7 
mm 
atrofida. 
Oraliq 
xo’jayinlari 
yonlab 
suzar 
qisqichbaqasimonlardan - Gammarus lacustris va Gammarus pulex hisoblanadi.
Filikollis urug’idan (Filicollis anatus) o’rdak, g’oz va boshqa suv hamda 
botqoqliklarda yashovchi qushlarning ingichka ichagida parazitlik qiladi. Parazitning 
uzunligi 6-25 mm atrofida bo’ladi. Oraliq xo’jayini qisqichbaqasimonlardan suv 
xo’tigi (Asellus aquoticus) hisoblanadi. 
Makrakantorinxlar keltirib chiqaradigan kasallik makrakantorinxoz deb atalib, 
MDX mamlakatlarining ayrim mintaqalarida 10 oydan oshgan cho’chqalar ko’proq 
kasallanadi. Ayrim vaqtlarda may qo’ng’izlari lichinkalari va g’umbaklari 
skrebniylarning lichinkalari bilan 60 %gacha zararlanadi va har bir xasharotda 130 
tagacha (yuqumli lichinka) akantella bo’ladi. Bu kasallik bilan og’rigan 
cho’chqalarning ishtaxasi bo’lmaydi, qon aralash ichi ketadi, juda ham oriqlaydi. 
Ko’pincha, kasallangan cho’chqalar o’ladi.
Skrebniylar ayrim organlarining tuzilish bilan to’garak chuvalchanglarga 
o’xshaydi. Masalan, ularning tana shakli, tana bo’shlig’i, muskul hujayralarining 
tuzilishi nematodalarnikiga o’xshaydi. SHuning bilan bir qatorda ularda kutikulali 
tikanlar bilan xartumining qoplanganligi, ovqat xazm qilish organlarining 
reduksiyalanganligi va boshqa belgilari yassi chuvalchanglarga o’xshashadi.
Xalqali chuvalchanglar (Annelides) tipi, zuluklar (Hirudinea) sinfiga 400 ga 
yaqin tur kiradi. Ular asosan chuchuk suvlarda, bir qismi esa dengizlarda yashaydi. 

---

75 
Umurtqali hayvonlar sirtida vaqtincha parazitlik qilib yoki yirtqichlarcha hayot 
kechiradi. Ular asosan qon so’rib yoki mayda hayvonlar bilan ovqatlanadi. Ayrimlari 
quruklikda yashashga ham moslashgan. Masalan, tropik nam o’rmonlarda, quruklikda 
- Avstraliya, Janubiy Osiyo, Yaponiya va boshqa janubiy mamlakatlarda 3-5 smli 
qonxo’r jag’li zuluklar daraxtga yopishgan xolda hayvon va odam o’tishini poylaydi 
va ko’pincha tashlanib, azob beradi. 
Zuluklar juda ham harakatchan, suv ostida o’rmalab yoki suvda suzib 
yashaydi. Ularning tanasi elka qorin tomonga yassilanganligi bilan boshqa xalqali 
chuvalchanglardan farq qiladi. Tanasining oldingi uchida muskulli so’rg’ichi bo’lib, 
uning o’rtasida og’iz teshigi joylashgan. Gavdasining keyingi uchida esa juda yaxshi 
rivojlangan orqa so’rg’ichi joylashgan. Orqa so’rg’ichining elka tomonida anal 
teshigi bor. Zuluklar boshqa xalqali chuvalchanglardan ana shu so’rg’ichlarining 
bo’lishi, ularda parapodiyalar, jabralar va boshqa qillarining bo’lmasligi bilan (qillar 
faqat primitiv turlaridan - qildor zuluklardagina saqlangan) keskin farq qiladi. 
Bundan tashqari zuluklar gavdasining sirtqi xalqalari ichki xalqalariga to’g’ri 
kelmaydi, ya’ni sirtqi segmentlari bilan ichki segmentlarining mosligi buzilgan. 
Zuluklarning turli vakillarida har qaysi xaqiqiy ichki segmentiga 3 tadan 5 tagacha 
tashqi segmentlar to’g’ri keladi (tibbiyot zulugida 5 ta tashqi segment to’g’ri keladi). 
Zuluklarning sirtqi xalqalanishi, tashqi muhitga moslashish xususiyatlaridan bo’lib, 
bu qalinlashib ketgan teri-muskul qopchig’ining egiluvchanligini ta’minlaydi. 
Zuluklar tanasining uzunligi 1 smdan 30 smgacha boradi. Laboratoriya sharoitida 1,5 
yil davomida 44 smga etadigan zuluk o’stirilgan. Zuluklar harakatlanganida oldin 
orqa so’rg’ichi bilan biror narsaga yopishib olib gavdasini oldinga cho’zadi, shunda 
oldingi og’iz so’rg’ichi bilan boshqa narsaga yopishib oladi. Bu vaqtda orqa 
so’rg’ichi narsadan ajraladi va gavda bosh tomonga qarab tortilib ilmoq kabi egiladi. 
SHu tariqa ular qadamlab harakat qiladi. Ular suzganda butun gavdasi bilan 
to’lqinsimon harakat qiladi, bunda zuluk tanasining orqa va qorin tomonlari bukiladi.
Zuluklarning xaqiqiy ichki segmentlari doimiy bo’lib, ularning soni 33 ta 
bo’ladi (qildor zuluklar turkumi vakillarida segmentlar soni 30 ta). Bunda 
gavdasining oldingi 4 ta segmenti og’iz so’rg’ichini tashkil qiladi, 22 ta segmenti 
gavda bo’limini va 7 ta oxirgi segmentlari qo’shilib orqa so’rg’ichini xosil qiladi. 
Zuluklar turli usulda ovqatlanishi munosabati bilan ularning ovqat xazm qilish 
sistemasi bir qator xususiyatlari bilan bir-biridan farq qiladi. Zuluklarning oldingi 
so’rg’ichi tubida ularning og’zi joylashgan. Og’izdan so’ng ovqat xazm qilish 
organining oldingi bo’limi boshlanadi. Bu bo’lim ektoderma bilan qoplangan bo’lib, 
og’iz bo’shlig’i, muskulli tomoq va kalta qizilo’ngachdan iborat.
Xartumli va jag’li zuluklarning og’iz bo’shlig’i va tomog’i har xil tuzilgan. 
Masalan, xartumli va jag’li zuluklarning og’iz bo’shlig’i orqa tomonga qarab o’sgan 
va xuddi qinga o’xshab tomoqni o’rab, sermuskul tomoq xartumchasiga aylanadi. Bu 
xartumchalar aloxida muskullar vositasida tashqariga chiqarilishi va ichkariga 
tortilishi mumkin. Bunday zuluklar xartumlari bilan turli hayvonlarning, masalan, 
mollyuskalarning yupqa terisini teshib, ichiga kiritib, oziqni so’rib ovqatlanadi. 
Jag’li zuluklarning (tibbiyot zulugi) og’iz bo’shlig’ida esa uchta bo’ylama 
muskulli valiklari bor. Bu valiklarning qirralari bir-biriga qaragan bo’lib, jag’ xosil 
qiladi. qattiq xitinlashgan va muskulli jag’larning ustki tomonida o’tkir - arrasimon 

---

76 
tishchalar bor. Zuluklar ana shu jag’lari bilan odam va hayvonlarning terisini 
jaroxatlaydi. Tibbiyot zulugi shu xilda qon so’rib ovqatlanadi. 
Zuluklarning tomog’iga ko’pincha og’iz bo’shlig’ining chekkasidan bir juft 
bez ochilgan. Bu bezlar ishlab chiqargan modda (so’lak) gemofilin yoki girudin 
deyiladi. Girudin moddasi odam qoniga ta’sir etib, uni ivib qolishdan saqlaydi. SHu 
sababli tibbiyot zulugidan tibbiyotda foydalaniladi.
Tomoqdan so’ng kalta va ingichka qizilo’ngach keladi va u o’rta ichakka 
ochiladi. qizilo’ngachdan kelgan oziq ichakning endodermik o’rta bo’limiga tushadi. 
o’rta bo’limga jig’ildon (ko’pincha o’rta ichak deb ham ataladi), oshqozon va keyingi 
ichak kiradi. 
Qon so’ruvchi zuluklarning jig’ildoni juda rivojlangan bo’lib, u tarmoqlanib 
yonbosh juft o’simtalar xosil qiladi. Masalan, tibbiyot zulugi o’rta ichagida 10-11 juft 
yonbosh o’simtalari bo’lib, bu o’simtalarning oxirgi bir jufti yaxshi rivojlangan va u 
ikki yonga joylashgan xolda gavdaning keyingi uchigacha cho’ziladi. Oshqozonning 
(o’rta ichakning) bu o’simtalarida zaxira qon ivimagan xolda uzoq vaqt saqalanadi va 
ichakning pastki bo’limlariga tushib turadi hamda xazm bo’ladi. Zuluklarda asosan 
oziq (qon) keyingi ichakda xazm bo’ladi va so’riladi. Keyingni ichak dum tomonida 
joylashgan va ektodermadan xosil bo’lgan kalta to’g’ri ichakka qo’shiladi va anal 
teshik bilan keyingi so’rg’ichning tepasida ochiladi. 
Zuluklar jinsiy usulda ko’payadi. Ular germafrodit bo’lib, jinsiy organlari 
gavdaning 10-12 segmentlarida joylashgan. Zuluklarda ham pilla chiqaruvchi 
belbog’lik bo’limi bo’lib, bu bo’lim joylashish xolati jixatidan jinsiy bo’g’imlariga 
to’g’ri kelishi bilan kam qilli xalqali chuvalchanglardan farq qiladi. Zuluklarda 
belbog’lik bo’limi ko’payishi paytida sezilarli darajada kattalashadi. Ularning
urug’lanishi ichki va almashinib urchiydi. 
Zuluklarning erkaklik jinsiy organlari, ya’ni urug’donlari 4 juftdan 12 
juftgacha bo’ladi. Tibbiyot zulugida 9 juft urug’don bo’ladi va ular o’zaro qo’shilib 
ikkita urug’ yo’lini xosil qiladigan urug’ chiqarish kanalchalarini tashkil etadi. 
Erkaklik jinsiy teshigi 10-segmentda joylashgan. 
Zuluklarning urg’ochilik jinsiy apparati bachadon bilan qinni ulaydigan bir juft 
tuxumdon va tuxum yo’lidan iborat. Urg’ochilik jinsiy teshik 11-segmentda 
joylashgan. Urug’langan tuxumlar belbog’dan ajralib chiqadigan pillaga qo’yiladi. 
Bitta pillada 5 tadan 15 tagacha ba’zan esa 30 tagacha tuxum bo’ladi. Zuluklar 
pillasini suv o’simliklariga biriktiradi yoki xavzalarning tubiga qo’yadi. Ayrim 
zuluklar pillasini qorin tomoniga yopishtirib olib yuradi. Pillaning kattaligi ham har 
xil zuluklarda turlicha. Tibbiyot zulugi pillasining uzunligi 2 smgacha boradi. 
Tuxumdan chiqqan lichinkalar to zulukka aylanguncha pilla ichida qoladi. 
Lichinkalarning kiprikcha va protonefridiylari bo’ladi va bu lichinkalar pilla ichida 
zulukchaga aylanadi, so’ngra pilladan suvga chiqadi. Zuluklar 2-3 yilda voyaga etadi 
va ular 15-20 yil umr ko’radi. 
Zuluklar sinfi 2 ta kenja sinfga bo’linadi. 1. qadimgi zuluklar (Archihirudinea) 
kenja sinfi. 2. Xaqiqiy zuluklar (Euchirudinea) kenja sinfi. 
Qadimgi zuluklar kenja sinfiga qildor zuluklar (Acanthobdella) turkumi kiradi.
Qildor zuluklar turkumiga faqat 2 ta tur kirib, ular lasos baliqlarida parazitlik 
qiladi. Tana uzunligi 3 smgacha boradigan bu zuluklarda oz qilli xalqali 

---

77 
chuvalchanglarga xos tashqi belgilari, jumladan bosh tomonidan 2-segmentdan 6-
segmentgacha har bir segmentida 4 juftdan yirik qilchalari bo’ladi. Ularning gavdasi 
30 ta segmentdan tashkil topgan. Tanasining oldingi uchida og’iz so’rg’ichi yo’q, 
faqat dum tomonida kichik so’rg’ichi bo’ladi.
Qildor zuluklarning asosiy vakili Acanthobdella peledina asosan lasossimon 
baliqlarning suzgichlariga yopishib, ularning tana suyuqligi qonini so’rib ovqatlanadi. 
Ularning bosh qismida joylashgan qillari baliq tanasiga yopishishga xizmat qiladi. 
Qildor zuluklarni rus zoologi N.A.Livanov har tomonlama o’rgangan. Bu 
olimning ko’rsatishicha, qildor zuluklarning ichki organlarida ham oz qilli xalqalilar 
va zuluklarning xususiyatlari saqlangan, ya’ni bularda ham ikkilamchi tana bo’shlig’i 
mavjud. 
Qildor zuluklar Osiyo va Evropaning shimoliy qismida, ayrim daryo va katta 
ko’l xavzalarida tarqalgan. Ular baliqlarda baxorning oxiri va yoz oylarining boshida 
paydo bo’la boshlaydi. Bu vaqtda ularning har birining og’irligi 5-10 mg atrofida 
bo’ladi. Kuz oxiriga kelib ular voyaga etadi va og’irligi 200 mg atrofida bo’ladi 
hamda o’z xo’jayinlarini tashlab ko’paya boshlaydi. Acanthobdella peledina shimoliy 
o’lkalarda va Sibir ko’llarida, Acanthobdella ivanovi esa Kamchatka ko’llarida 
baliqlarda parazitlik qiladi.
Xaqiqiy zuluklar kenja sinfi o’z navbatida 2 ta turkumga bo’linadi.
1.