FİKRƏt cahangirov

Qrammatik modalliq. Qeyd etdiyimiz kimi, modallıq 
kateqoriyası haqqında müxtəlif dil materialları əsasında xeyli 
elmi-nəzəri  ədəbiyyatın mövcudluğuna baxmayaraq indiyə 
qədər haqqında söhbət gedən kateqoriyanın tam linqvistik 
səciyyəsi verilməmişdir. Bir çox tədqiqatçılar isə modallığı 
linqvistik baxımdan izah etməyə  cəhd göstərsələr də son 
məqamda məntiqə gedib çıxırlar. Nəticədə  məntiqi 
modallıqla linqvistik modallığın sərhədləri qarışdırılır. 
Modallıq daha çox danışanın deyilmiş fikrə münasibətini 
geniş planda əks etdirən kateqoriya kimi səciyyələndirilir 
[76; 105; 115; 134; 136; 163]. 
Geniş kontekstdə götürdükdə, dil vasitəsi ilə bizi əhatə 
edən aləm haqqında müəyyən məlumat  (təsdiq, inkar, 
ehtimali, xüsui və s.) verilir. Bu məlumatın verilməsində 
modal leksika, felin şəkilləri, intonasiya və s. mühüm amil 

 
28
rolunda çıxış edə bilər. Bir çox dillərdə fel şəkillərinin 
modallıqla  əlaqəsi qəbul edilmir və fel şəkilləri qeyri-modal 
kateqoriya kimi səciyyələndirilir. 
Danışanın deyilən fikrə münasibəti subyektiv, şərti, 
ictimai norma, fərdin bilik dairəsi və s. amillərlə sıx bağlıdır. 
Bu göstərilən normalar daha çox fel şəkilləri ilə ifadə olunur 
(əmr, arzu, şərt, vacib və s.). Qeyd etmək lazımdır bu 
xüsusiyyət bütün dünya dillərinə aid edilə bilər. Lakin, ayrı-
ayrı dillərdə modallığın təzahür formaları  və bu təzahürün 
ifadə formaları fərqlidir. 
Göstərilən formalardan əlavə dilçilikdə müvəqqəti 
modallıq deyilən forma da mövcuddur. Müvəqqəti modallığın 
da ayrı-ayrı dillərdə leksik və qrammatik ifadə vasitələrinin 
olması məlum faktdır. 
Modallığın elə komponentləri vardır ki, orada insanın 
verilmiş  məlumata münasibəti felin əmr, arzu, şərt  şəkli 
formasında özünü büruzə verir. Fel şəkillərinin modallıq 
funksiyaları heç də həmişə nəzərə alınmır. Bu da modallığın 
bir kateqoriya kimi hələ tam formalaşmaması, onun 
obyektinin müəyyənləşdirilməməsi ilə  əlaqədardır. Lakin, 
müxtəlif sistemli dillərin materialı  əsasında aparılmış 
araşdırmalar göstərir ki, modallıq universal dil 
kateqoriyasıdır. 
Modallığın formalaşmasında mühüm rol oynayan 
vasitələrdən biri də intonasiyadır. Fonologiyada intonasiya 
vahidi olaraq müxtəlif terminlərdən istifadə olunur: intonema, 
prosodema, ikinci (təkrar) fonem, superseqment fonem və s. 
Son zamanlarda elmi ədəbiyyatda  “intonema” termini daha 
çox işlənməkdədir. Müxtəlif sistemli dillərdə fonem 
sistemində intonem eksperimental şəkildə aydınlaşdırıla 
bilər.  İntonemə cümlə semantikasını  təyin edən intonasiya 
modeli kimi baxmaq olar. 
Elmi  ədəbiyyatda intonemi intellektual və emotiv növlərə 
ayırırlar [93, s.34-45]. İntellektual intonem kommunikasiya 
məqsədlərinə görə cümlələrin qarşılaşdırılması ilə  nəqli, 
sual, əmr və nida cümlələrin fərqləndirilməsinə xidmət edir. 
Bundan başqa məlumat prosesində frazaların mühüm 
informativ vahidlərə parçalanması da intellektual 
intonemlərlə aparılır. Tabelilik və tabesizlik əlaqələrinin ifadə 

 
29
vasitələrindən biri də intellektual intonemlər hesab olunur. 
Bunlar sadə, mürəkkəb sintaktik vahidlər, eləcə də cümlənin 
aktual üzvləri arasında əlaqə yaratmaq imkanına malikdirlər. 
Məlum olduğu kimi, istər Hind-Avropa, istərsə  də türk 
dillərində kommunikativ tipli cümlələrdə leksik və qrammatik 
vasitələrlə yanaşı intonasiyadan da istifadə olunur. Sual və 
nəqli cümlələrdə intonasiyanın rolu daha da artmış olur. 
İntonasiya modallığın və predikativliyin ifadə olunmasında 
mühüm amillərdəndir. Kommunikativ intonema cümlə 
strukturunu formalaşdırmaqla bərabər modallığı  və 
predikativliyi də yaradan vasitəyə çevrilir. 
Cümlənin aktual üzvlənməsi müxtəlif sistemli dillərdə 
özünü müxtəlif cür göstərir. Aqqlütinativ dillərdə sual 
intonasiyasının formalaşmasında xüsusi morfoloci 
göstəricilər mühüm rol oynayırsa, flektiv dillərdə morfoloci 
göstəricinin funksiyasını da intonasiya yerinə yetirir. 
Məsələn, Azərbaycan dilində  -mı, -mi, -mu, -mü sual 
göstəricisi cümlənin ayrı-ayrı üzvlərini aktualllaşdırmaq 
qabiliyyətinə malik bir hissəcikdir. 
Analitik dillərdə predikatın ayrılması  və xüsusi vurğu ilə 
deyilməsi ilə yanaşı modal sözlərdən də istifadə olunur. 
Belə modal sözlər artikllə  bərabər bu və ya digər cümlə 
üzvünü aktuallaşdırırlar:  perhaps - “ola bilsin”, possibly - 
“mümkündür”, probably - “ehtimal ki”, evidently, obviously 
- “yəqin ki”, of course - “əlbəttə”,  surely - “şübhəsiz, 
əlbəttə”,  no doubt - “şübhəsiz”, in fact - “faktik olaraq”, in 
truth - “həqiqətən”,  naturally - “təbii ki” və s. Modal 
sözlərdən başqa ayırıcı-məhdudlaşdırıcı hissəciklər də 
aktual üzvlənmə prosesində fəaldır. 
Beləliklə, modallığa müəyyən kommunikativ məqsədi 
səciyyələndirən leksik-qrammatik kateqoriya kimi baxmaq 
olar. Subyekt və predikatın əlaqəsi cümlə konstruksiyası ilə 
tamamlanır ki, bu da öz növlərində danışanın verdiyi 
məlumata müəyyən münasibətini  əks etdirir. Bu cəhətdən 
modallığın obyektiv və subyektiv qütblərə ayrılması nisbidir. 
Bütün hallarda modallıqda subyektivlik elementi özünü 
göstərir. 
Linqvistik modallığın struktur-semantik sahəsi aşağıdakı 
kimi təsvir oluna bilər: MSS=A
Λ
(A
1
VA
2
VA
3
) 

 
30
Burada 
Λ
 - məntiqi konyunksiya işarəsi, V - məntiqi 
dizünksiya işarəsidir. Qeyd etmək lazımdır ki, bu halda 
istənilən cümlədə müvafiq (A) sinfinin elementləri hökmən 
olmalıdır.  (A) subyekt-predikat əlaqəsində kommunikativ 
quruluşu təmin edən  əsas vasitə funksiyasını yerinə yetirir. 
cümləni  əmələ  gətirən üzvlərin istəniləni həqiqidirsə, onda 
yuxarıdakı düsturdakı dizünksiya həqiqidir. Bu düsturda 
(A
1
), (A
2
) bir-birindən fərqli moduslardır, lakin bu moduslar 
bir-birini istisna etmirlər və eyni zamanda işlənə bilərlər [93, 
s.41]. məsələn: Yəqin, burada maşın saxlamaq qadağandır. 
Bu cümlədə  yəqin və qadağandır leksemləri  (A
1
), (A
2
) 
moduslarına daxildirlər. 
Müxtəlifsistemli dillərdə modallığı doğuran 
əsas 
vastələrdən biri də felin şəkilləridir. Çünki, danışanın və ya 
yazanın məlumatın mənasına münasibəti fel şəkillərində öz 
əksini tapmış olur. Bu o demək deyildir ki, modallığın bütün 
linqvistik səciyyəsi fel şəkilləri ilə tam əhatə olunmuş olur. 
Müxtəlif dillərin materialı 
əsasında modallığın 
formalaşmasında mühüm rol oynayan fel şəkillərinə 
aşağıdakıları aid etmək olar: 1)  əmr  şəkli (imperativ); 2) 
təsdiq şəkli; 3) inkar şəkli; 4) sual şəkli; 5) nida şəkli; 6) şərt 
şəkli; 7) güzəşt  şəkli; 8) ehtimal şəkli; 9) lazım  şəkli; 10) 
arzu şəkli; 11) potensiya şəkli; 12) absentiv şəkli (hərəkətin 
qeyri-şahidliyi şəkli); 13) qadağan edici şəkli; 14) icazəverici 
şəkli və s.  
Məlum olduğu kimi yuxarıda göstərilmiş fel şəkilləri bütün 
dillərdə eyni sayda və linqvistik səciyyədə  təmsil 
olunmamışdır. Məsələn, Azərbaycan dilində fel şəkilləri 
aşağıdakılardır: 1) felin əmr şəkli; 2) felin xəbər şəkli; 3) felin 
lazım şəkli; 4) felin arzu şəkli; 5) felin vacib şəkli; 6) felin şərt 
şəkli; 7) felin ümumi şəkli (felin bacarıq şəkli; felin sual şəkli) 
[28, s.207-229]. Bundan başqa, məsdəri də bu siyahıya 
əlavə etmək olardı. 
Modallıq morfoloci, sintaktik, leksik və fonetik vasitələrlə 
ifadə oluna bilər. Xəbər  şəklində danışan gerçəkliyin 
obyektiv təsvirini verdiyi üçün belə modallıq modal gerçəklik 
kimi səciyyələndirilə bilər. Geniş planda götürdükdə xəbərlik 
başqa fel şəkillərinə nisbətdə neytral hesab oluna bilər. 
Felin xəbər  şəklində indiki, keçmiş  və  gələcək zamanda 

 
31
təsvir olunan hal, vəziyyət və hadisənin başvermə faktı ya 
təsdiq, ya da inkar olunur. Burada müəyyən hadisənin baş 
verməsi faktı real olaraq əks olunur və subyektin həmin 
hadisəyə emosional-şəxsi münasibəti öz ifadəsini tapmır. 
Başqa sözlə, felin xəbər şəkli öz məzmununa görə obyektiv 
hesab oluna bilər. Xəbər şəklində danışan hər hansı bir baş 
verən hadisəni fakt, obyektiv reallıq kimi təsvir edir, lazım 
şəklində isə fakt deyil, danışanın münasibəti fonunda reallıq 
izah olunur. İstər Hind-Avropa, istərsə  də türk dillərinin 
tədqiqi ilə  məşğul olan dilçi mütəxəssislərin bu məsələyə 
münasibətlərində yaxınlıq vardır [138; 86; 164; 180; 182; 
119; 96; 116; 131]. 
Qeyd etmək lazımdır ki, xəbərlik kateqoriyasının obyektiv 
reallığı, gerçəkliyi olduğu kimi heç bir subyektiv münasibət 
olmadan  əks etdirmək fikri ilə tam razılaşmaq qeyri-
mümkündür. Danışanın baş vermiş hadisəni, situasiyanı 
qiymətləndirilməsi faktik reallıqla tam üst-üstə düşə bilməz. 
Danışan özünün dünyagörüşü, təhsili, bilik səviyyəsinə 
uyğun şəkildə hadisələr barədə fikir yürüdə bilər. Danışanın 
tam obyektiv hesab etdiyi situasiya, əslində hadisənin 
subyektiv izahından başqa bir şey deyildir. Danışanın 
nöqteyi-nəzərindən reallıq obyektiv gerçəkliyin reallığı 
deyildir. Obyektiv reallıq və ya gerçəklik adlındırdığımız eyni 
situasiya və hadisələr danışanlar tərəfindən eyni cür izah 
olunmur.  Əslində, baş vermiş hadisənin subyektiv izahı 
qabaqcadan qarşıya məqsəd kimi qoyulmamışdır. 
Danışanın özündə elə fikir yarana bilər ki, onun bu və ya 
digər hadisəni təsvir etməsi obyektivdir. Lakin, hadisənin 
mütəxəssis tərəfindən qiymətləndirilməsi nəticəsində məlum 
ola bilər ki, danışanın təsviri subyektiv səciyyə daşıyır. 
Buradan belə bir nəticəyə gəlmək olar ki, xəbər şəklinin felin 
başqa  şəkillərinə nisbətən obyektiv səciyyə daşımasının 
özünə  də bir qədər “ehtiyatla” yanaşmaq lazımdır, yəni bu 
obyektivliyin özü də nisbidir. Danışan cəhd göstərir ki, onun 
hadisəni təsvir prosesində izahı  həqiqətə mümkün qədər 
uyğun olsun, lakin bu cəhd həmişə uğurla nəticələnə bilməz. 
Məhz bu baxımdan bəzi dilçilər xəbər  şəklini hadisənin 
baş verməsi barədə  məlumat verilməsinə xidmət edən 
qrammatik forma hesab edirlər. Onların fikrinə görə, xəbər 

 
32
şəkli  şəxsə  və  kəmiyyətə görə  dəyişir və onda modallıq 
çalarları çox zəifdir. Ona görə  də, onu fel şəkillərindən biri 
kimi, səciyyələndirmək olmur. Bu fikrin əsas tərəfdarlarından 
olan S.Cəfərov modallığı yalnız subyektiv kateqoriya hesab 
edir, onun obyektiv aspektini nəzərə almır [20, s.29]. 
Məsələyə bu cür yanaşdıqda danışanın obyektiv aləm 
haqqında söylədiklərini gerçəkliyin tam əksi kimi qəbul 
etməliyik. Bu isə qeyri-mümkündür. Bütün variantlarda 
danışan özünün biliyi və dünyagörüşünə uyğun  şəkildə 
obyektiv aləmi dərk edir və mənimsədiyi səviyyədə də təsvir 
edir. Deməli, burada subyektiv amil hökmən nəzərə 
alınmalıdır. 
Beləliklə, xəbər  şəklinin semantik mahiyyətindən 
danışdıqda qeyd etməliyik ki, burada modallıq danışan 
şəxsin subyektiv fikirləri ilə sıx əlaqəli olur. 
Xəbər  şəklinin müxtəlif yozumları bir də onunla 
əlaqədardır ki, onun özünün xüsusi morfoloci əlamətləri 
(göstəriciləri) yoxdur. Türk dillərində  hərəkətin keçmişdə, 
indi və  gələcəkdə baş verdiyini göstərən zaman formaları 
xəbərin də formal əlaməti hesab olunur. Analoci hal bir çox 
başqa sistemli dillərdə  də müşahidə olunur. Xəbərlik 
kateqoriyası reallığın, gerçəkliyin modallığını ifadə edən bir 
kateqoriyadır. Reallıq, gerçəklik isə müəyyən obyektiv 
zaman çərçivəsində mövcud ola bilər. Məlumatın reallığını 
sübut etməklə, biz həm də onun həqiqətdə, mövcud zaman 
hüdudunda baş verdiyini təsdiqləmiş oluruq. 
Xəbər formasında morfoloci əlamətin olmamasını  sıfır 
göstərici  (əlamət) kimi səciyyələndirmək olar. Felin digər 
şəkillərində real obyektə münasibət müəyyən  şəkilçilərlə 
ifadə olunur. Həmin  şəkilçi çox vaxt neqativ əlaməti bildirir. 
Xəbər şəklində isə belə formal göstərici olmadığı üçün həm 
real, həm də qeyri-real hadisələri ifadə edə bilər. 
Azərbaycan dilində vacib, lazım, arzu, şərt və  əmr 
şəkillərinin morfoloci əlamətləri vardır. Onlar real deyil, ideal 
hadisələrə aid edilə bilər. Bu şəkillər hətta keçmiş zaman 
şəkilçisi ilə işləndikdə belə onlarda gələcək məzmunu yenə 
qalır. Belə xüsusiyyət xəbər  şəklində özünü göstərmir. 
Xəbər  şəklində hadisənin reallığı  və qeyri-reallığına 
münasibətdə bir neytrallıq hiss olunur. Əgər felin digər 

 
33
şəkillərində morfoloci göstəricinin olmaması hadisənin 
qeyri-reallığına işarədirsə, xəbərdə heç bir qrammatik 
göstəricinin olmaması onun həm real, həm də qeyri-real 
məzmunu əhatə etməsi kimi izah oluna bilər. 
Beləliklə, sıfır şəkilçi, yəni şəkilçinin olmaması, başqa fel 
şəkilləri ilə müqayisədə üzə  çıxır və bu formanın modal 
neytrallığının göstəricisi olur. 
Xəbər  şəklinin modal neytrallığı başqa fel şəkillərinin 
subyektiv modallıqlarının təsiri ilə müəyyən dəyişikliyə 
məruz qala bilər. Bəzən bu təsir modal neytrallığın daha da 
güclənməsinə xidmət edir, bəzən isə haqqında danışılan 
məlumatı reallıqdan qeyri-reallığa çevirir. 
Məsələn, Azərbaycan dilində  “heç  şübhəsiz” modal 
birləşməsi haqqında söhbət gedən gerçək hadisənin 
gerçəkliyini bir qədər də qüvvətləndirirsə, həmin mövqedə 
“görünür” modal sözünü yerləşdirməklə  məlumatın 
gerçəkliyinə şübhə, inamsızlıq motivləri yaranmış olur. Məs.: 
Heç  şübhəsiz, onun gəlişi çoxunu məyus etdi. Görünür, 
onun gəlişi çoxunu məyus etdi. 
Felin xəbər şəkli müxtəlif modal sözlərlə işləndikdə digər 
fel  şəkillərinə uyğun modal mənalar yaranır ki, bu da fel 
şəkillərinin semantik cəhətdən yaxınlaşması ilə  nəticələnir. 
Əslində daha çox gerçək münasibətləri  əks etdirməli olan 
xəbər  şəkli  “ehtimal ki”, “mənə elə  gəlir ki”, “ola bilsin ki”, 
“güman ki” və s. sözlərlə  işləndikdə  dəyişir və modal 
ifadələrə uyğun mənalar kəsb edir. Xəbər  şəklinin modal 
modifikasiyaları  ədat, vurğu və intonasiyanın köməyi ilə  də 
əldə oluna bilər. 
Analoci hal alman dilində də özünü geniş şəkildə göstərir. 
Müxtəlif modal sözlər və vurğunun köməyi ilə xəbər şəklinin 
modal mənası  dəyişir və geniş  məna spektrinə malik olur. 
Nəticədə gerçəkliyin real əksi subyektiv transformasiya 
nəticəsində aşağıdakı sadalanan mənaları ala bilər: 
- ehtimal, mümkünlük, şübhə, sual; 
- təlqin, inandırma, əmr və s. 
Alman dilində  xəbər  şəkli yalnız neytral məzmunlu 
kontekstlərdə həqiqəti real əks etdirir, yəni bu qəbildən olan 
mətnlərdə subyektiv amil nəzərə çarpmır. Bu mənanın 
reallaşması üçün xüsusi səy tələb olunmur. Obyektiv 

 
34
həqiqətin təsviri leksik-qrammatik vasitələrin köməyi ilə 
intensivləşdirilə bilər. 
Beləliklə, belə  nəticəyə  gəlmək olar ki, xəbər  şəklinin 
modallıq ifadə etməsi istər türk, istərsə  də Hind Avropa 
dillərində bir çox xüsusiyyətlərə malikdir. Azərbaycan dili bu 
cəhətə görə hətta bir çox türk dillərindən də fərqlidir. Alman 
dilində fel şəkillərinin zaman formaları arasında fərqlər 
yoxdur, modallıq xüsusiyyətinə görə onlar eynicinslidirlər. 
Azərbaycan dilində xəbər şəklini təşkil edən ayrı-ayrı leksik 
vasitələr modal planda müxtəlif səciyyəli olurlar və ayrılıqda 
təhlil oluna bilərlər. 
Azərbaycan dilində  xəbər  şəkli zaman baxımından 
olduqca zəngindir. Onların səciyyəvi cəhətlərindən biri odur 
ki, zaman və növ əlaqələri bildirməklə yanaşı, heç bir modal 
söz və vasitə olmadan, öz morfoloci strukturları ilə subyektiv 
modallıq ifadə edə bilərlər. Bəzən bir-birinə zidd zaman 
formaları nisbi cüt əmələ  gətirərək zaman müstəvisində iki 
müxtəlif modallıq-gerçək obyektiv və  şübhə, ehtimal, 
inamsızlıq ifadə edən subyektiv modallıq bildirirlər. Həmin 
formaların modal-zaman mahiyyəti bu zaman dəyişmir və 
bu forma xəbər  şəkli sistemində qalır. Lakin, bu əsas 
modallıq sırf subyektiv modallığın müxtəlif çalarları ilə 
müşayət olunur. Həmin subyektiv modallıq modal sözlər və 
vasitələrlə deyil, müəyyən kontekst fonda müvafiq fel foması 
ilə  əldə edilmiş olur. Bu fel şəklinin zidd formaları ilə 
qarşılaşdırma prosesində bu subyektiv modallıq çalarları 
daha qabarıq və aydın nəzərə çarpır. Bu vaxt onlar 
semantik-ziddiyyət təşkil edən zaman formalarının köməyi 
ilə obyektiv gerçək modallıq və şübhə, ehtimal, qeyri-əminlik 
çaları ifadə edən subyektiv modallıq bildirirlər. Lakin, bu 
zaman onların  əsas funksiyaları – modal-zaman mahiyyəti 
itmir və felin xəbər  şəkli funksiyasında işlənməkdə qalır. 
Subyektiv çalar modal söz və ya digər leksik hissəciklərin 
köməyi ilə deyil, müəyyən kontekst daxilində müvafiq fel 
formalarının köməyi ilə  əldə edilir. Azərbaycan dilində 
semantik ziddiyyət  əmələ  gətirən cütlərə  şühudi keçmiş, 
nəqli keçmiş, qəti gələcək, qeyri-qəti gələcək, bitmiş  və 
bitməmiş keçmiş formalarını göstərmək olar. Bu zaman 
formaları baş vermiş hadisənin qəti və ya qeyri-qəti, 

 
35
şahidliklə  və ya nəqli olaraq baş verməsini göstərməklə 
özündə subyektiv çaları saxlamış olur. Məsələn, danışanın 
baş verəcək hadisənin mütləqliyi və ya ehtimallı olması 
barədə düşüncələri qəti və ya qeyri-qəti gələcək zaman 
formalarında öz əksini tapır:  “Sabah mən Sizə  gələrəm” - 
cümləsində bir ehtimal, qeyri-əminlik varsa, “Sabah mən 
Sizə gələcəyəm” - cümləsində qətilik, mütləlqlilik çaları açıq-
aydın hiss olunur. 
Gələcək zamanın subyektiv çalar ifadə etməsi fikri Hind-
Avropa dillərinin materialları əsasında da sübut olunmuşdur. 
Alman dilində  gələcək zamanın I və II şəxs formaları 
ehtimali modallıq ifadə edirlər. Belə ki, alman dilində futurum 
I gələcək zamanı ifadə etsə də, indiki zamana aid edildikdə 
ehtimal çaları bildirirlər. Futurum II isə müasir alman dilində 
gələcək zamanı bildirməklə, keçmiş zamana münasibətdə 
ehtimal məzmunu bildirir. Qeyd etmək lazımdır ki, bu forma 
german dillərində böyük işləkliyə malikdir. Ona görə də çox 
vaxt bu formanı ehtimal mənası verən xüsusi fel şəkli hesab 
edirlər. 
H.Brinkman alman dilində futurumu gələcək zaman 
forması hesab etmir. O göstərir ki, futurum zaman forması 
danışanın təsvir etdiyi hadisə  məkanında baş verir, yəni 
burada zaman əslində danışan tərəfindən müəyyənləşdirilir. 
Məhz bu cəhətlərinə görə Brinkman futurumu “gözləmə 
şəkli” hesab edir (Modu der Erwartung) [173, s.325]. 
Fransız dilində xəbər şəklinin zaman formalarında modal 
mahiyyətli formalar vardır. Fransız dilində  futur keçmiş 
zaman bildirəndə bu forma passe  compose ilə üst-üstə 
düşür. Fərq zamanla deyil, qətilik və ya qeyri-qətiliklə 
müəyyənləşir.  Futur anterieur forması keçmiş zamana aid 
olub vaciblik və ya ehtimal bildirir [128, s.15]. 
Lakin keçmiş zaman ifadələrinin gələcək zamana aid 
edilməsi uyğunsuzluq törədir. Belə situasiyalarda futur 
anterieur zaman ifadə etmək qabiliyyətini itirir passe 
compose formasından yalnız modal cəhətlərinə görə 
fərqləndirilə bilər. Bu formanın modal mənasında ehtimal 
çaları özünü göstərir. Bir çox tədqiqatçılar bu formanı xüsusi 
fel şəkli suppositif hesab edirlər [128, s.15]. 

 
36
Mətn dilçiliyində son zamanlar mətnin təşkilində 
subyektiv amil araşdırma obyekti kimi diqqəti cəlb edir. Bu 
məsələ ilə bağlı  Ş.Ballinin, E.Benvenistin, V.Matezeinsun, 
V.V.Vinoqradovun və başqalarının fikirləri çox maraqlıdır. 
Məsələn,  məlum olduğu kimi, əlbəttə, həqiqətən, elə bilki, 
çox güman ki, şübhəsiz tipli sözlər mətndə subyektiv 
münasibəti formalaşdıran vasitələr kimi maraq doğurur. 
Ümumiyyətlə, modal sözlərin binar xüsusiyyəti hamı 
tərəfindən etiraf edilir. Yəni, istənilən cümlədə danışanın 
deyilən fikrə münasibətdə  əminliyi/qeyri-əminliyi öz əksini 
tapır. Məhz bu meyara görə bütün modal sözlər təsnif edilir. 
Elə bir semantik sahə  təsəvvür edilir ki, onun bir qütbündə 
əminlik, digər qütbündə isə ehtimal, qeyri-əminlik, tərəddüd 
durur. Bu iki qütb arasında bütün modal sözləri yerləşdirmək 
olar. 
Əminlik qütbünə yaxın olan sözlərdə tam əminlik ifadə 
olunursa, qütbdən uzaqlaşdıqca ehtimal, qeyri-əminlik artır. 
Məlum olduğu kimi bütün cümlələrdə modal sözlər işlənmir. 
Məhz bununla əlaqədar belə bir sual meydana çıxır: modal 
sözlərin işlənməsini  şərtləndirən hansı situasiyalardır? Nə 
zaman modal sözlərin cümlədə  işlənməsi zərurəti yaranır? 
Adi, təsviri mətnlərdə obyektiv reallıq bədii obrazlarda təsvir 
olunur və burada müəllif nitqinə, izahına ehtiyac duyulmur. 
Müəllif müdaxiləsinin, müəllif “mən”inin iştirak etdiyi 
mətnlərdə isə modal sözlərin işlənməsi zərurəti yaranır. 
Yazıçı  təhkiyəsində müəllifin mövqeyi, onun ayrı-ayrı 
personaclara, hadisələrə münasibəti öz əksini tapır. Belə 
məqamlarda oxucunun diqqətini cəlb etmək üçün hökmən 
modal ifadələrin işlənməsi yazıçı təhkiyəsinin canlı, cəlbedici 
və inandırıcı olması imkanı yaradır. Yazıçı-müəllif özünün 
şəxsi prizmasından, özünün subyektiv-modal 
münasibətlərini birbaşa ifadə edə bilər. Bu zaman mətn 
müəllifin hadisələri və insanları  şəxsi qiymətləndirmə 
meyarları ilə  səciyyələndirilir. Başqa hallarda mətn müəllifi 
şərhçi rolunda çıxış edir. Digər  şəxslərin mövqeyi və 
qiymətləndirilməsi baxımından insanları və hadisələri modal 
ifadələrdən istifadə etməklə qiymətləndirir. Bəzən mətn 
müəllifi ilə onun personacları, ünvan sahibləri ilə dialoq 

 
37
recimi yaradılır. Burada dialoq çərçivəsində modal 
münasibətlər açıqlanır. 
Modal sözlər daha çox faktların etibarsız təsir 
bağışlaması ilə əlaqədar olur. Belə hallarda müəllif nitqində 
“ehtimal ki”, “ola bilsin ki”, “ola bilməz ki”  və s. ifadələr 
işlənmiş olur. 
Müəllif mətnində  iştirak bəzən qısa izahatlardan ibarət 
olur. Bu və ya digər hadisənin təsviri prosesində müəllif ani 
olaraq öz izahatını verir, sonra yenidən müəllif  “məni” 
olmadan hadisələrin təsviri davam edir. 
Beləliklə, müəllif nitqinə daxil edilmiş modal sözlər mətn 
müəllifinin  “mən”inin ayrı-ayrı surətlərə, təsvir olunan 
hadisələrə münasibətini bildirməyə xidmət edən bir vasitə 
rolunu oynayır. Bu, modal sözlərin funksional aspektlərindən 
birinin aydınlaşdırılması baxımından əhəmiyyətlidir. 
Cümlənin modallığı  (təsdiq, inkarlıq, sual, əmr və s.) ilə 
aktual üzvlənmənin  əlaqəsi məsələləri böyük maraq 
doğurur. Məsələn:  “O, məktəbə getdi” cümləsini sual 
formasında işlədək.  “O hara getdi?” Burada “hara?” sual 
əvəzliyi qabaqcadan belə bir fikir yaradır ki, o (haqqında 
danışılan  şəxs) hara isə getməlidir. Konkret nümunədə bu 
“hara isə” ifadəsini  “məktəb” sözü əvəz edir. Bu tipli 
cümlələrdə modal suallıq müşahidə olunmur. Suallıq 
cümlədə modallıq çərçivəsindən kənarda durur. Cümlənin 
aktual üzvlənməsi baxımından  “o getdi” - tema, “hara” isə 
remanı göstərir. Burada remanı modal çərçivədə  təhlil 
etmək olar. Göstərilən nümunədə rema söyləmin assertiv 
hissəsinin məzmununu, tema isə presuppozisiyanın 
məzmununu ifadə edir. Deməli, göstərilən cümlə tipini 
ikimodallı, söyləmlərdən ibarət hesab etmək olar: 
pressupozisiya təsdiq modalından  (o getdi)  və xüsusi sual 
modallıqdan  (hara?)  təşkil olunmuşdur. Araşdırdığımız 
cümlədə  “hara?” sulanın cavabı  əsas informativlik nüvəsi 
hesab olunur. Bütövlükdə, struktur-semantik tamlıq təşkil 
edən cümlə  “hara?” sualına cavabda formalaşır, müəyyən 
məqsədi yerinə yetirmiş olur. Semantik cəhətdən bu cümləni 
aşağıdakı kimi komponentlərinə ayırmaq olar: “O hara isə 
getməlidir”. Bu barədə qabaqcadan belə bir etibarlı, səhih, 
inandırıcı məlumat vardır. Hara? sualı bu səhih və inandırıcı 

 
38
məlumatın  əldə olunmasına xidmət edir. Beləliklə, 
cümlədə modallıq iyerarxiyası əsasında ikili modallıq özünü 
göstərir. Hər iki modallıq təsdiqdədir. Fərq onların zaman 
aidiyyətindədir. Onlardan biri qabaqcadan məlumdur, ikincisi 
isə verilmiş suala cavab şəklində sonradan təsdiqlənir. 
Bu qəbildən olan cümlələrin rema hissəsinə 
presuppozisiya daxil olur ki, o da remanın tam məzmununu 
əhatə etmir. Bütöv cümlədə tema və rema arasında 
semantik əlaqə açıq-aydın hiss olunur. Çox vaxt belə əlaqə 
funksiyasını anaforik element yerinə yetirir. Anafora həm 
leksik, həm də qrammatik üsullarla, eləcə  də aktual 
üzvlənmə vasitəsi ilə yarana bilər. Aktual üzvlənmənin 
köməyi ilə cümlənin modal çərçivəsi cümlənin informativ 
hissəsi üzərinə keçir. cümlənin qalan hissəsi  əvvəlki 
cümlədəki təsdiqin təkrarı kimi çıxış edir. 
Modallıq və sözun leksik mənası. Aktual üzvlənmə 
cümlədəki bir sözün leksik mənasına aid olub onu 
aktuallaşdıra bilər. Məsələn,  “Əli uşaq deyil” cümləsində 
“uşaq deyil”  mənası  “böyükdür”  mənasını verir. Qalan 
komponentlər pressuppozisiya əmələ  gətirir və  aşağıdakı 
mənalarda işlənir (böyük, müstəqil, həddi-buluğa çatmış  və 
s.). Təbiidir ki, burada modal intonasiya “böyükdür” leksik 
mənası üzərinə düşür. Deməli, bu cümlədə modallıq daha 
çox predikat komponentin üzərinə düşür, həmin 
komponentin predmet komponentini əhatə etmir. Həmin 
komponent növbəti mərhələdə predikat komponent 
funksiyasını yerinə yetirir. İsmin mənasının komponent 
quruluşunun belə iyerarxiyası tema və remanın anaforik 
əlaqəsi ilə şərtlənir. İsmin mənasını şərtləndirən komponent-
lərin anaforik əlaqəsi cümlədə olan sözlərin hansının 
pressupozisiya olacağını qabaqcadan şərtləndirir. Qeyd 
etmək lazımdır ki, cümlədə bu və ya digər funksiyada 
işlənən istənilən isimdə tematik hissə  (presuppoziya, gizli 
anafora) vardır. Bu xüsusiyyət daha çox ümumi tipli 
cümlələrdə qabarıq hiss olunur. 
Modallığın germanşünaslıqda və türkoloci ədəbiyyatda 
tədqiqi məsələlərinə keçməzdən əvvəl bəzi ümumi cəhətləri 
nəzərdən keçirək. Məlum olduğu kimi, istər germanşünas-
lıqda, istərsə də türkologiyada modallıq eyni anlamda qəbul 

 
39
edilir. Dilçilikdə belə bir ümumi fikir formalaşmışdır ki, 
modallıq danışanın ifadə olunan fikrə obyektiv və subyektiv 
münasibətini bildirir. Dünya dilçiliyində modallıq qrammatik-
semantik kateqoriya kimi şərh edilir. Bu baxımdan 
modallığın həm qrammatik, həm də semantik funksiyaları 
müxtəlif səviyyələrdə, müxtəlif baxış bucaqları altından 
araşdırıla bilər.  İstənilən fikir, söyləm öz məzmun və 
mənasına görə real (qeyri-real), mümkün (qeyri-mümkün), 
arzu olunan (arzu olunmayan), zəruri  (qeyri-zəruri), mütləq 
(qeyri-mütləq), həqiqi  (qeyri-həqiqi), ehtimali və s. ola bilər. 
Bu xüsusiyyətlər müxtəlif yollarla və vasitələrlə ifadə oluna 
bilər. Bu xüsusiyyətlərə görə türk dilləri Hind-Avropa 
dillərindən fərqlənir. Modallığın məntiqi və qrammatik 
kateqoriya kimi izahında da qeyd olunan cəhətlər öz əksini 
tapmışdır.  
Modallığın yaranmasında və formalaşmasında qrammatik 
və leksik vasitələr fəal iştirak edir. Bu cəhətdən də german 
dilləri türk dillərindən eynilik təşkil etmir. Fel formaları zaman 
və  şəxs  şəkilçiləri ilə birləşərək modal mənalı predikativlər 
əmələ  gətirirlər. Modallığın yaranmasında modal sözlərin 
rolu məsələsi də müxtəlif dil materiallarında fərqli 
funksiyalarda izah olunur.  
İntonasiyanın müxtəlif formaları obyektiv və subyektiv 
modallığın yaranmasını, onun müxtəlif semantik çalarlarda 
ifadəsini  şərtləndirən vasitələrdəndir. Nida intonasiyası, 
məlumatverici intonasiya, sual intonasiyası və s. köməyi ilə 
modallığın çeşidli semantik və qrammatik formaları 
yaranmış olur.  
Modallığın yaranmasında müxtəlif qrammatik vasitələrin 
iştirak etməsi bəzən dolaşıqlığa aparıb çıxarır. Məlum 
olduğu kimi, istər german, istərsə də türk dillərində, bu və ya 
digər  şəkillərdə modallıq aşağıdakı qrammatik vasitələrlə 
yaranır: modal sözlər, ədatlar, nida, ara sözlər, ara cümlələr, 
leksik təkrarlar, intonasiya, söz sırası, sual formaları və s.  
Bəzən modallıq anlayışı ilə onun yaranmasında rolu olan 
qrammatik vasitələr qarışdırılır, eyniləşdirilir. Nəticədə 
modallıq bir qrammatik-semantik kateqoriya kimi düzgün 
izah olunmur.  

 
40
Modallıq kateqoriyası ilə modal sözlərin qarışdırılması 
da bu qəbildən olan araşdırmalarda müşahidə olunur.  
Modal sözlər danışanın ifadə olunan fikrə, müəyyən 
hadisə  və anlayışa münasibətini ifadə edən nitq hissəsidir. 
Ona görə  də, morfologiyanın nitq hissələrindən bəhs edən 
bölümündə modal sözlərə də ayrıca yer ayrılmalı, onun nitq 
hissələri arasında linqvistik funksiyası  və statusu 
müəyyənləşdirilməlidir.  
Sintaktik roluna görə də modal sözlər bəzən ara sözlərlə 
və söz-cümlələrlə eyniləşdirilir.  Əslində, modal sözlər 
cümlədə sintaktik funksiyada ara söz kimi işlənə bilər.  
Araşdırmaların bir çoxunda modallıq sırf linqvistik 
kateqoriya kimi izah olunur. Dissertasiyanın girişində 
modallıq həm linqvistik, həm də məntiqi kateqoriya kimi izah 
olunmuş, onun elmi mahiyyəti açıqlanmışdır. Modallığın 
yalnız linqvistik baxımdan deyil, məntiqi kateqoriya kimi də 
araşdırılması olduqca vacibdir. Hər  şeydən  əvvəl modallıq 
universal kateqoriyadır. Ona görə 
də, modallıq 
nəzəriyyəsinin dərindən işlənməsi məntiqi kateqoriyaların 
daha bir maraqlı  cəhətini - onların emosional vasitələrlə 
ifadəsini təhlil etməyə imkan verir. Bu da bütövlükdə insan 
təfəkkürü mexanizmini öyrənməyin optimal yollarından 
hesab oluna bilər.  
Modallığın müxtəlifsistemli german və türk dillərində 
tədqiqi eyni sxem üzrə aparılmamışdır. Konkret dil 
materialından, dil situasiyasından, modallığın ayrı-ayrı 
dillərdə funksiyaları  və ifadə vasitələrindən asılı olaraq bu 
araşdırmaların da istiqaməti müxtəlif olmuşdur. Məsələn, 
german dillərində daha çox modallığın funksional-semantik 
sahə anlayışı, modal sözlərin mətnəmələgətirmədə rolu, 
modallığın ifadəsinin analitik və sintetik üsulları, modal 
ədatların semantik təbiəti, modal aktuallaşma məsələləri 
araşdırma obyekti olmuşdur. Türkoloci ədəbiyyatda isə daha 
çox fel formalarının və  şəkillərinin, modal sözlərin, sintaktik 
təkrarların və intonasiya növlərinin modallıq anlayışının 
yaranmasında və ifadəsindəki rolu geniş öyrənilmişdir.  
Alman dilçisi L.M.Kannerin tədqiqatlarına görə alman 
dilçiliyində uzun müddət modallığın leksik ifadə vasitələrinə 
diqqət yetirilməmiş, yalnız fel formaları ilə yaranan modallıq 

 
41
araşdırılmışdır. Beləliklə, alman dilində daha çox modal 
fellər sahəsində tədqiqatlar aparılmışdır [114].  
Azərbaycan dilçiliyində isə modal sözlər ön plana 
çəkilmiş, fel formalarının modallığı sonralar araşdırılmağa 
başlanmışdır.  
Sonralar R.Qrosse özündən  əvvəlki tədqiqatçıları dildə 
modallıq kateqoriyasını yalnız modal fellərlə bağladıqları 
üçün tənqid etmiş, digər leksik-qrammatik vasitələrin də 
öyrənilməsini zəruri hesab etmişdir [184].  
 
1.2. Germanşünaslıqda modallıq kateqoriyasının 
tədqiqi.  
Yuxarıda germanşünaslıqda modallıq kateqoriyasının 
öyrənilməsinin əsas istiqamətləri barədə məlumat verilmişdi. 
Qeyd etmək lazımdır ki, german dillərində modallığın 
qrammatik və leksik ifadə vasitələri də özünəməxsusluqları 
ilə seçilir. Məsələn, məlum olduğu kimi, ingilis dilində  can 
(could), may (might), must, ought, need, should, shall, will, 
would, dare felləri modal fellər adlanır.  
Bu fellər  əsas məna daşıyan felin ifadə etdiyi hərəkətin 
mümkün, qeyri-mümkün, məcburi, vacib, məsləhət olunan, 
şübhəli olduğunu göstərmək üçün işlədilir. Bunlardan daha 
çox işlək olan can feli fiziki bacarıq, qadirlik və  şəraitdən 
asılı olaraq hərəkətin mümkün olub-olmadığını, qadağan və 
icazə bildirir. Must feli infinitivlə işlənərkən işin görülməsinin 
vacib olduğunu bildirir və  həmçinin  əmr və ya məsləhət 
ifadə edir. May feli məsdərlə işlənərək icazə mənasını ifadə 
edir. Elə  həmin fel “Simple infinitiv”  və  “Perfect infinitiv”lə 
işlənərsə fərziyyə və güman bildirir. Should feli mənəvi borc, 
məsləhət, icrası vacib olan və ya vacib olmayan hərəkəti 
göstərmək üçün işlədilir.  Ought feli də  should felinin ifadə 
etdiyi mənanı verir. Shall modal fel kimi müraciət edilən 
adamın fikrini bilmək,  əmr, xəbərdarlıq və  vəd ifadə etmək 
üçün işlədilir. Modal mənada  will niyyət, xahiş, arzu, vəd 
bildirir.  Dare feli bir şeyi etməyə  cəsarəti olmaq mənasını 
verir.  Need modallıq mənasında zərurət bildir və daha çox 
sual və inkar cümlələrdə işlənir [39, s.159-167; 40, s.75-79).  
Azərbaycan dilində analoci funksiyanı  təsdiqedici modal 
sözlər  (əlbəttə, həqiqətən, doğrudan,  şübhəsiz,  şəksiz), 

 
42
yekunlaşdırıcı sözlər 
(deməli, qısası, beləliklə, 
ümumiyyətlə, nəticədə), ehtimal bildirən sözlər  (bəlkə, 
yəqin, deyəsən, ehtimal ki, güman ki, sanki, elə bil ki) və s. 
leksik vahidlər yerinə yetirir. Qrammatik cəhətdən isə 
modallıq həm də fel formaları və şəkilləri ilə ifadə olunur.  
İki konkret dilin (ingilis və Azərbaycan) materialları 
əsasında nəzərdən keçirdiyimiz situasiya bu dillərin daxil 
olduğu dil ailələrində  də (german və türk dilləri) müxtəlif 
variantlarda təkrar olunur.  
German dillərində modallıq müxtəlif tədqiqatçılar 
tərəfindən fərqli aspektlərdən araşdırılmışdır. V.Admoni, 
Ş.Balli, V.Qak, M.Qrepa; E.Qulıqa, E.Şendels, L.Ermolaeva, 
E.Zveryeva, K.Kruşelnitskaya, O.Moskalskaya, V.Panfilov, 
N.Petrov, A.Smirnitski, M.Blox, L.Xandvoort, C.Kats, C.Fo-
dor, Zommerfeldt, İ.Brinkmann, V.Bondarenko, V.Qureviç, 
E.Qulıqa, M.Natanzon, D.Ştellinq, Y.Erben, S.Borkaçov və 
bir çox başqaları alman, ingilis, eləcə  də qismən roman 
dillərin də istinad etməklə modallığın linqvistik, məntiqi, 
fəlsəfi mahiyyətini açıqlamaq sahəsində araşdırmalar 
aparmışlar [51; 52; 60; 61; 81; 84; 87; 100; 104; 121; 134; 
136; 147; 171; 193; 190; 106; 173; 71; 89; 86; 164; 182; 
73].  
Germanşünaslıqda modallığın ifadəsinin analitik və 
sintetik üsullarının tədqiqi məsələsi mühüm, həlli vacib 
problemlərdən hesab olunur. Qeyd etmək lazımdır ki, bu 
məsələ linqvistik olmaqla bərabər həm də  fəlsəfi-məntiqi 
səciyyə daşıyır. Bu konsepsiyanın  əsasında modallığın 
cümlə səviyyəsində araşdırma obyekti seçilməsi durur.  
Cümlədə modal məna növlərinin müəyyənləşdirilməsi 
cümlə modallığı  məsələsinin öyrənilməsi baxımından 
əhəmiyyətlidir. Modal cümlənin təhlili göstərir ki, modallıq 
anlayışına çox vaxt aşağıdakılar aid edilir: reallıq, irreallıq, 
emosionallıq, ekspressivlik, təsdiq, inkar, şübhə, ehtimal, 
etibarlılıq, müsbətlik, həqiqilik, mümkünlük, gerçəklik, 
zərurilik, vaciblik, niyyət, arzu, təhlükə, vasitəlik, məlumat, 
təsirgöstərmə, qeyri-şərtlik, səbəb-nəticə, məqsəd, 
müqayisə-qiymətləndirmə  və s. daxildir. Bu mənalar çox 
vaxt mexaniki şəkildə subyektiv kateqoriyalarla 
müəyyənləşdirilir. Yuxarıda sadalanan modal mənalar 

 
43
bəzən kəsişir, bir-birini istisna etmir, beləliklə anlayış, 
məna və s. təsnifinin elmi-məntiqi prinsipləri pozulur. Hətta, 
yuxarıda göstərilənlərin bəziləri modal məna hesab 
olunmur, başqa sözlə onlar modallıq baxımından 
səciyyələndirilmirlər. Lakin, tədqiqatçıların  əksəriyyəti iki 
qrup modallığın mövcudluğunu qəbul edirlər: 
- mümkünlük, gerçəklik və zərurilik; 
- şübhə, problematiklik (üstünlük, ehtimal) və qətilik; 
Məlum olduğu kimi, formal məntiqdə  təfəkkür forması 
kimi modal hökmün mahiyyətinin izahında iki nöqteyi-nəzər 
əsas götürülür. Onların birincisinə görə  məntiqi hökmlər 
mümkünlük, gerçəklik və  zərurilik kimi təsnif edilir. Belə 
hesab edilir ki, haqqında hökm verilən  əşya ilə onun 
əlamətləri arasında mümkünlük, gerçəklik və ya zərurilik 
münasibətləri ola bilər.  İkinci nöqteyi-nəzərə görə  əşya və 
hadisə barədə mühakimələr gerçək və ehtimali anlayışlara 
bölünürlər. 
Yuxarıda göstərilənlərə  əsaslanaraq belə  nəticəyə 
gəlmək olar ki, modallıq cümlə  məzmununda özünü 
göstərən obyektiv əlaqələri (obyektiv modallıq) və danışanın 
nöqteyi-nəzərindən təsvir edilən  ələqəni  (subyektiv 
əlaqələri)  əks etdirən dil kateqoriyasıdır. Obyektiv modallıq 
fikir predmeti ilə onun əlamətlərinin münasibətlərinin 
səciyyəsi ilə, cümlədə öz əksini tapmış obyektiv əlaqələrin, 
mümkün əlaqələrin əks olunması ilə müəyyənləşir. 
Cümlə  məzmunun bu və ya digər gerçəklik dərəcəsini 
bildirən mənalar subyektiv modallığın mənalarını bildirir. 
Obyektiv və subyektiv modal mənaları müxtəlifcinslidir və 
öz məzmunlarına görə bir-birinə zidd deyillər. Onların 
məcmuyu cümlənin modal səciyyəsinin komponentlərini 
təşkil edirlər. 
Obyektiv və subyektiv modallığın növlərini nəzərdən 
keçirək. Gerçəklik mənalarından fərqli olaraq modallıq 
kateqoriyasının mümkünlük və  zərurilik mənaları eynicinsli 
deyil. Onların iki əsas mənası xüsusi olaraq fərqləndirilir: 1) 
aletik  (ontoloci) mümkünlük və  zərurilik – bu zaman təbiət 
və  cəmiyyətin real şəraiti, eləcə  də insanın fiziki və psixi 
vəziyyəti  əsas götürülür; 2) deontik (normativ) mümkünlük 
və  zərurilik – isə  cəmiyyətin normativləri, o cümlədən 

 
44
müəyyən kollektivdə  qəbul edilmiş  əxlaq və davranış, 
hüquqi, texniki və s. normalar baxımından səciyyələndirilir. 
Aletik mümkünlük və  zərurilik obyektiv gerçəklikdə eləcə 
də yalnız təfəkkürdə anlayış kimi mövcud olan əşyaları 
bildirir. Başqa sözlə, modallığın bu növləri obyektiv 
əlaqələrin səciyyəsini göstərir: 
Er Kann diese Arbeit erfüllen (bu cümlədə müəyyən 
tapşırığın yerinə yetirilməsi işi yerinə yetirən şəxsin fiziki və 
psixi imkanları) 
Die Sonnenfinsternis soll morgen um 3 Uhr kommen (göy 
cismlərinin hərəkəti ilə  şərtlənən günəşin tutulmasının 
başlanması aletik zərurətdir). 
Deontik mümkünlük və zərurətə görə bu və ya digər işin 
reallaşdırılması  hər hansı norma və ya kiminsə  tərəfindən 
verilən icazə ilə  tənzimlənir. Deontik modallıq hər hansı bir 
şəxsin nəyə hüququ olduğunu, nəyi etməli olduğu və etməli 
olmadığını göstərir: 
Sie können diesen Brief morgen schreiben. Alle Kinder in 
der SU solen die Schule besuchen. 
Bəzən eyni cümlədə  həm aletik və deontik modallıq öz 
əksini tapır: 
İch Kann es tun, aber ich darf es nicht (d.h. ich bin 
imstange, es zu tun, aber ich habe keine Erlanbnis, es zu 
ten). Bu cümlədə aletik və deontik mümkünlük inkarda 
verilir. 
Gerçəklik – fikir subyekti (danışan, fikrləşən, yazan) 
nöqteyi-nəzərindən cümlə (hökm) məzmununun müvafiqlik 
dərəcəsini səciyyələndirən bir anlayışdır. 
Məlum oluduğu kimi idrak prosesi bir çox ardıcıl 
mərhələlərdə reallışır. Bunların hər birində bizim obyektiv 
gerçəklik haqqında biliklərimiz zənginləşir. Başlanğıc 
mərhələdə obyekt o qədər az öyrənilir ki, onun haqqında 
problem kimi fikir yürüdülür. Bu mərhələdə obyekt barədə 
verilən məlumat da müxtəlif dərəcəli problemaik gerçəkliklə 
səciyyələnir. Nəhayət, obyekt tam öyrənildikdən sonra onun 
haqqında verilən məlumat tam gerçək hesab olunur. 
İdrakın bu mərhələləri, təbiidir ki, dildə də öz əksini tapır. 
Müxtəlif mərhələlərdə gerçəkliyin  əksi də müxtəlif 
dərəcələrdə olur. Deməli, gerçəklik gah zəif, gah da güclü 

 
45
formalarda cümlə  çərçivəsində reallaşır. Bu güclü və  zəif 
inikas modal sözlər və vasitələrin köməyi ilə olur. 
Gerçəkliyin cümlə konstruksiyasında 
əksi müxtəlif 
dərəcələrdə olur. Əsasən, üç dərəcə göstərilir: sadə, 
problematik və  qəti. Bəzi dillərdə problematik və  qəti 
gerçəklik arasında da bir çox aralıq dərəcələrin mövcudluğu 
qeyd olunur. Sadə gerçəklik isə bu baxımdan istisna təşkil 
edir.  Əgər təsəvvür etsək ki, problematik gerçəklikdə  əks 
qütbdə böyük şübhə çaları, qəti gerçəkliklə  əks qütbdə isə 
az  (kiçik)  şübhə çaları yerləşir, onda gerçəkliyin modal 
şəbəkəsi bir xeyli genişlənmiş olar. Həmin şkalada gerçəklik 
danışanın onun reallığına inamı və şübhənin azalması sırası 
ilə istiqamətlənmiş olur. 
Müxtəlif sistemli dillərdə problematik və  qəti modallıq, 
əsasən, müvafiq modal mənalarını ifadə edən köməkçi 
sözlərin (hissəciklərin) və problematik gerçəkliyi əks etdirən 
analitik fel konstruksiyalarının köməyi ilə analitik yolla 
düzəlir. Müxtəlif dərəcəli sintetizmi olan flektiv dillərdə (rus, 
alman, ingilis, fransız və s. dillərdə) bu üsul yeganə hesab 
olunur. Modal sözlər cümlənin məzmununun danışan üçün 
nə dərəcədə gerçək olduğunu göstərən köməkçi sözlər kimi 
səciyyələndirilə bilər. Başqa sözlə, modal sözlər obyektiv 
əlaqələrin cümlə 
məzmununda gerçək 
əksolunma 
dərəcəsini göstərir. 
Dünya dillərinin  əksərində modal sözlərin iki semantik 
dərəcəsi (sinif və ya qrupu) göstərilir: 1) problematik 
gerçəklik bildirən modal sözlər 2) qəti gerçəklik bildirən 
modal sözlər. Hər bir dərəcə daxilində cümlənin 
məzmununun gerçəklik dərəcəsini detallaşdıran xüsusi 
yarımqruplar ayırmaq mümkündür. 
Alman dilində böyük şübhə, maksimal inamsızlıq bildirən 
problematik gerçəklik məzmunu bildirən modal sözlər 
aşağıdakılardır:  Kaum, schwerlich, unsicher, ungewib, 
zweifelhaft, fraglich, wenig, wahrscheinlich.  
Böyük  şübhə  və inamsızlıq bildirən modal söz 
birləşmələri isə aşağıdakılardır: sehr unsicher, sehr ungmib, 
stark bezweifelt. 
Danışanın verdiyi məlumata qəti inamını bildirən qəti 
gerçəklik mənası verən modal sözlər eyni tipli olub, çox vaxt 

 
46
sinonim cərgələr təşkil edirlər. Qətilik, inam və gerçəklik 
dərəcəsinə görə bu qəbildən olan modal sözləri üç semantik 
qrupa bölmək olar. Birinci qrupu təşkil edən söz və söz 
birləşmələri danışanın ilk əvvəllər tam əmin olmadığı, şübhə 
ilə yanaşdığı  və ya əvvəl deyilmiş  hər hansı bir fikrin 
təsdiqini bildirən və hazırda danışanın tam əmin olduğu 
məlumatı bildirir. 
İkinci qrupa daxil olan sözlər danışanın fikrini tam qəti 
olaraq təsdiq edən modal sözlərdən ibarətdir. Təsdiq olunan 
fikir heç bir şübhə yeri qoymayan, qanunauyğun, təbii bir 
prosesin nəticəsi kimi qəbul edilə bilər. 
Üçüncü qrup danışanın tam əminlik, qəti olaraq 
həqiqiliyinə inam ifadə edən modal söz və söz 
birləşmələrdən ibarətdir. 
Alman, ingilis, fransız və bir çox başqa dillərdə problema-
tik gerçəklik ifadə edən modal sözlərin ekvivalentləri analitik 
modal konstruksiyalar – köməkçi fel birləşmələri təşkil edir. 
Bunlara alman dilindəki  können, mögen, dürfen, sollen, 
woller tipli infinitiv tipli birləşmələri misal göstərmək olar. 
Danışıq dilində göstərilən modal birləşmələr çox vaxt 
sinoinm kimi işlənirlər. 
Sintetik və ya polisintetik aqqultinativ tipli (yapon, türk və 
s.) dillərdə problematik və  qəti gerçəklik mənaları sintetik 
yolla, morfoloci yolla əmələ  gəlir. Məlum olduğu kimi, türk 
dillərində, o cümlədən Azərbaycan dilində modallıq fel 
şəkilləri ilə, morfoloci yolla düzəlir. Sadə gerçəklik mənalı 
modal sözlər bütün dillərdə sintetik yolla-felin xəbər şəkli ilə 
düzəlir. Xəbər  şəklinin bütün formaları, onun bütün 
paradiqmaları sadə gerçəklik ifadə edir. Xəbər şəklində baş 
vermiş və ya gələcəkdə baş verəcək gerçək hadisə barədə 
danışan qrammatik subyekt (mübtəda)  və fel-xəbər 
arasında gerçəklikdə mövcud olan əlaqə  təsdiq edilir. Feli 
xəbərin iştirak etmədiyi cümlədə gerçəklik neqativ-morfoloci 
göstəricinin olmaması faktı ilə reallaşır. 
Bütün dünya dillərində felin xəbər  şəkli obyektiv 
modallığın formalarından biri olan gerçəkliyi ifadə edir. 
Rus və ingilis dillərində felin lazım  şəkli də obyektiv 
modallığın ifadəsinə xidmət edir. Lakin, felin lazım  şəkli 
problematik məna, ehtimal, inamsızlıq,  şübhə ifadə etmir. 

 
47
Felin lazım  şəkli qrammatik subyekt (mübtəda) ilə feli 
xəbər arasında elə bir əlaqəni göstərir ki, müəyyən şəraitdə 
həmin əlaqə reallaşa bilər, lakin hələ reallaşmaq imkanı əldə 
etməmişdir. Başqa sözlə, felin lazım şəkli hələ reallaşmamış 
imkan kimi başa düşülə bilər. Felin lazım  şəkli ilə arzu, 
məsləhət və ya xahiş bildirən digər qeyri-modal mənalar da 
yaradıla bilər. 
Obyektiv modallığın digər növləri, məsələn, mümkünlük 
və  zərurilik isə leksik vasitələr, sintektik və analitik 
formalarla yaradıla bilər. Alman, ingilis, rus və digər flektiv 
Hind-Avropa dillərində aletik və deontik mümkünlük və 
zərurilik bəzi modal fellərin infinitiv birləşmələri ilə yanaşı 
işlənməsi yolu ilə yaranır. Həmin ifadələrin leksik mənası 
modal mənanın növləri ilə müəyyənləşir. 
Məsələn, alman dilində sollen və können modal felləri 
lernen infinitivi ilə birləşmədə müvafiq olaraq deontik 
zərurilik və aletik mümkünlük bildirir. 
Artıq burada modal fellər problematik gerçəklik 
bildirməklə köməkçi fel, sırf qrammatik funksiyada deyil, 
cümlənin tərkibində onun komponentlərindən birini təşkil 
edən müstəqil nitq hissəsi kimi çıxış edir. 
Alman dilində  əxlaq, etik, mülki normalar ifadə edən 
formalar sollen felinin məsdəri ilə düzəlir. Sərəncam, 
tövsiyə, məsləhət və s. ifadə edən deontik zərurilik çaları 
bildirən birləşmələr isə  sein, sollen, brauchen fellərinin 
məsdəri ilə düzəlir. 
Subyektin fiziki və psixi vəziyyəti və ya təbiət hadisələri 
ilə  əlaqələnən aletik mümkünlük isə  können, vermögen, 
haben, sein, lassen, sich fellərinin məsdəri ilə düzəlir. 
Müşahidələr göstərir ki, yalnız subyektiv modallıq 
əsasında cümlənin formal-qrammatik təsnifini aparmaq 
mümkündür. Danışanın münasibətinə görə cümlənin 
məzmununun gerçəklik dərəcəsinin fərqləndirilməsi, 
cümlənin eyni zamanda forma və  məzmununa görə 
fərqləndirilməsi deməkdir. Bu müddəa roman-german 
dillərinin materialı  əsasında aparılmış  təhlil prosesində bir 
daha təsdiqlənmişdir. 
Müasir sintaktik nəzəriyyə belə hesab edir ki, cümlənin 
əsas xüsusiyyətlərindən biri onun modallığıdır. Lakin, bu 

 
48
nəzəriyyə  çərçivəsində modallığın  şərhi, izahı birmənalı 
deyildir. Modallıq kateqoriyası  tərcümə üçün müəyyən 
çətinlik törədir. Təsadüfi deiyl ki, Y.N.Retsker modallığı  ən 
çətin tərcümə olunan leksik-qrammatik kateqoriya hesab 
edirdi [141]. Daha çox modal sözlərin tərcüməsi və ya 
modallıq kateqoriyasının ifadə üsulları ilə  əlaqədar qeyri-
dəqiqliklər müşahidə olunur. Modal mənaların qeyri-adekvat 
tərcüməsi lüğətlərdə, bədii və elmi ədəbiyyatın 
tərcüməsində, tərcüməyə aid vəsaitlərdə  və qrammatika 
kitablarında geniş müşahidə olunur. Səhvlər çox zaman 
obyektiv və subyektiv modallığın qarışdırılması, onların 
xüsusi mənalarının düzgün izah olunmamasından irəli gəlir. 
Modallıq deyəndə obyektiv əlaqələrin cümlə  məzmununda 
əksi (obyektiv modallıq) və  həmin cümlənin məzmunun 
danışanın baxımından qiymətləndirilməsi (subyektiv 
modallıq) başa düşülür. Obyektiv modallığın özü də bircinsli 
deyildir. Belə ki, onun çərçivəsində mümkünlük (bəzən, 
mümkünat adlanır) fərqləndirilir:  O, məsələni həll edə bilər; 
O, məsələni həll etdi; O, məsələni həll edə biləcək. 
Həqiqiliyin dərəcəsini göstərən subyektiv modallığın bir 
çox növləri fərqləndirilir. Müxtəlifsistemli dillərdə modallığın 
minimum üç həqiqilik dərəcəsi fərqləndirilir: problematik, 
sadə  və kateqorial. Məsələn:  o, məsələni həll etdi; o, 
görünür, məsələni həll etdi; o, əlbəttə, məsələni həll etdi. 
Sadə  həqiqilikdən fərqli olaraq problematik və kateqorial 
həqiqiliyin bir çox dillərdə bir neçə  dərəcələri göstərilir: 
həmin dərəcələrdə  həqiqiliyin problematik və kateqorial 
təsdiqi danışanın mövqeyində  şərh olunur: 1)  cüzi ehtimal; 
az ehtimal olunan; olduqca şübhəli; böyük şübhə doğuran; 
azehtimallı və ya şübhəli; ehtimal ki və ya ola bilsin ki; çox 
ehtimal ki və ya çox güman ki; 2) təbii ki və ya əlbəttə; hər 
şeydən əvvəl və ya əlbəttə ki. 
Bu qayda ilə düzələn aşağıdakı cümlələrdə danışanın 
baş vermiş hadisənin reallığına əminliyi və ya problematikliyi 
əks olunur: 
Məsələn: aşağıdakı cümlədə problematiklik özünü 
göstərir:  o, güman ki, məsələni həll etmişdir. Başqa bir 
cümlədə isə danışanın hadisənin baş verməsinə  əminliyi 
müşahidə olunur: o, çox güman ki, məsələni həll etmişdir. 

 
49
Cümlədə problematikliyi və  qətiliyi ifadə etmək üçün 
modal sözlərdən istifadə olunur. Bu məsələ ilə  əlaqədar iki 
qrup modal sözlər göstərilir:  1) problematik həqiqilik tipli 
modal sözlər: güman ki, ehtimal ki, aydındır ki, ola bilsin, 
bəlkə (Azərb. dilində); perhaps, maybe, probably, possibly 
(ingilis dilində); Vielleicht, fraglich, wohl, offenbar, möglich 
(alman dilində  və s.); 2) kateqorial həqiqilik tipli modal 
sözlər:  əlbəttə,  şübhəsiz, sözsüz və s. (Azərb. dilində); 
certainly, surely, of course, no doubt, really, indeed (ingilis 
dilində) gewib, naturlich, sicher, fraglos və s. (alman 
dilində). 
Sadə gerçəkliyin modal mənası felin xəbər  şəkli 
formasında ifadə olunur. Obyektiv modallığın başqa növləri-
mümkünlük və  zərurilik mənaları  əsas felin məsdəri və 
müvafiq modal fellərin birləşmələri ilə ifadə olunur. Obyektiv 
modallıqdan fərqli olaraq subyektiv modallıq gerçəkliyin 
əksini deyil, onun əksinin adekvatlığını göstərir. Obyektiv və 
subyektiv modallıqlar məzmunlarına görə ziddiyyət təşkil 
etmir, müvafiq olaraq sintaktik və leksik-qrammatik 
səviyyələrdə reallaşırlar. Onların daşıdıqları  mənalar 
arasında da kəskin sərhədlər yoxdur. Hər iki modal mənanı 
eyni üsul və vasitələrlə doğurmaq olar. Aşağıdakı cümlələrə 
diqqət yetirək: O, məsələni həll edə bilər cümləsi iki mənada 
başa düşülə bilər:  1)  O məsələni həll etmək iqtidarındadır.