FİKRƏt cahangirov

FƏSİL 2.  

 
82
 
İNGİLİS VƏ AZƏRBAYCAN DİLLƏRİNDƏ  
MODALLIĞIN STRUKTUR TƏHLİLİ 
 
2.1.  İngilis və Azərbaycan dillərində modallığın 
fonetik (prosodik) ifadə vasitələri.  
2.1.1. Ümumi qeydlər.  
Dilçilik  ədəbiyyatında prosodiya termini çox vaxt 
intonasiyanın tərkib hissələrindən biri kimi izah olunur. 
Ağamusa Axundov “Azərbaycan dilinin fonetikası” kitabında 
intonasiyanın tərkib hissələrini aövqəlxətti fonetik vahidlərin, 
başqa sözlə, prosodik ünsürlərin (melodika, ritm, intensivlik, 
vurğu, temp, tembr, fasilə və s.) kompleksindən ibarət olub, 
müxtəlif sintaktik məna və kateqoriyalar, ekspressiv və 
emosional münasibətlər ifadə etməyə xidmət göstərən fono-
qrammatik vasitə kimi səciyyələndirir [5, s.292].  
“İzahlı dilçilik terminləri” sorğu lüğətində prosodiyanın iki 
mənası göstərilir: 1. Nitqin seqmentüstü (superseqment) 
xüsusiyyətlərinin - tonun ucalığı, uzunluq, yüksəklik və vurğu 
kimi xüsusiyyətlərinin ümumi adı. 2. Nitqin üzvlənməsi 
(üzvlərə bölünməsi) və üzvlənmiş hissələrin birləşməsinin 
üsul və vasitələri. Bura a) ahəng-əsas tonun yüksəlməsi və 
alçalması; b) dinamika - az, ya çox güclü vurğunun düzümü, 
sıralanması; c) temp - nitqin nisbətən sürətli və ya yavaş 
tələffüzü; ç) fasilə - tələffüzün arada kəsilməsi kimi fonetik 
vahidlər daxil edildir. Prosodik ifadə vasitələri dedikdə isə, 
vurğu, ton, uzunluq və s. hadisələrlə  əlaqədar olan, onlara 
aid olan ifadə vasitələri başa düşülür [7, s.221].  
İndiyə  qədər dilçilik ədəbiyyatında modallıq leksik-
qrammatik kateqoriya kimi şərh olunmuş, onun intonasiya 
cəhətinə, prosodik ifadə vasitələrinə diqqət yetirilməmişdir.  
1980-cı ildə çap olunmuş “Müasir Azərbaycan dili” 
kitabında modallıq kateqoriyası dar çərçivədə götürülür və 
yalnız felin şəkilləri ilə əlaqələndirilir. Modallığı sırf morfoloci 
kateqoriya hesab edən müəllif (həmin kitabda “Modal 
sözlər” bəhsinin müəllifi Ə.M.Cavadov olmuşdur) yazır: “Hər 
bir morfoloci kateqoriyanın dildə müəyyən vəzifəsi vardır. 
Felin zaman formaları geniş mənada zaman kateqoriyasının 
ifadə vasitəsidir. Növ subyekt və obyekt münasibətini, hal 

 
83
kateqoriyası əşya və məkan münasibətlərini, felin şəkilləri 
isə modallıq kateqoriyasını ifadə edir” [38, s.461]. Daha 
sonra  Ə.M.Cavadov Avropa dillərində (yəqin ki, german və 
roman dilləri nəzərdə tutulur - F.C.) mövcud olan modal 
fellərin Azərbaycan dilində olmadığını göstərərək belə bir 
nəticəyə  gəlir ki, Azərbaycan dilində, o cümlədən türk 
dillərində felin şəkilləri feli xəbərli cümlələrdə modallıq 
kateqoriyasını ifadə etmək üçün tamamilə kifayətdir və 
beləliklə, Avropa dillərində olan modal fellərə dilimizdə 
ehtiyac yoxdur [38, s.462]. Doğrudur, müəllif özü də etiraf 
edir ki, modal sözlərin tam öyrənildiyini söyləmək olmaz, 
modal sözlərin  əhatə dairəsi haqqında hələ  də fikir birliyi 
yoxdur və s. Sonra Ə.M.Cavadov həmin deyilənlərin davamı 
olaraq yazır: “Demək, deməli, demək ki, ümumiyyətlə, bir 
sözlə, açıq sözlə desək, qısa desək, ümumiyyətlə desək, 
müxtəsər, beləliklə, nəhayət, deməli ki, açıq deyilsə, qərəz, 
xülasə,  əlqıssa, ümumən, demə, sən demə, məsələn, 
məncə, səncə, bizcə, deyilənə görə, onun fikrincə, rəyincə, 
sizin rəyinizə görə, bəli, yox, xeyr kimi sözlərin və 
birləşmələrin modal söz olub-olmaması mübahisəlidir” [38, 
s.463].  
Elə bu sitatın özü belə müəllifin Azərbaycan dilində modal 
fellərin olmaması fikrini təkzib edir və burada mübahisəli 
olan məqamlar çoxdur. Ən çox etiraz doğuran isə modallığın 
sırf morfoloci kateqoriya kimi səciyyələndirilməsi fikri hesab 
oluna bilər.  
 
2.1.2. Modallıq linqvistik kateqoriya kimi.  
Əvvəlcə qrammatik kateqoriya anlayışının izahı ilə 
əlaqədar mövcud fikirlərə münasibətimizi bildirək. “Müasir 
Azərbaycan dili” kitabında qrammatik kateqoriya dedikdə 
müəyyən qrammatik mənanın paradiqmatik planda xüsusi 
sözdəyişdirici  şəkilçilərlə sistem şəklində ifadəsi başa 
düşülür. Qrammatik kateqoriyanın  əsasında qrammatik 
formanın durduğu göstərilir və elə hesab edilir ki, qrammatik 
formasız qrammatik kateqoriya yoxdur. Həmin prinsip 
əsasında Azərbaycan dilində qrammatik kateqoriyalar iki 
yerə bölünür: 1) xüsusi qrammatik kateqoriyalar; 2) ümumi 
qrammatik kateqoriyalar. Bu anlayışları müəyyənləşdirərkən 

 
84
ad və fel qütblərinə əsaslanırlar. Hər iki söz qrupunu, yəni 
həm adları, həm də felləri  əhatə edən qrammatik 
kateqoriyalar ümumi, bunlardan yalnız birinə aid olanlar isə 
xüsusi adlanır. Beləliklə, Azərbaycan dilində inkarlıq, sual, 
intonasiya ümumi kateqoriyalar, zaman, şəkil, təsirlilik, şəxs 
kateqoriyaları fellərə, hal, mənsubiyyət, xəbərlik adlara aid 
olmaqla xüsusi hesab olunur [38, s.9-10].  
Yuxarıdakı izahdan göründüyü kimi, modallıq 
ümumiyyətlə kateqoriya hesab olunmur. Fikrimizcə, 
modallıq nəinki ümumi qrammatik, hətta daha geniş 
mənada linqvistik kateqoriya hesab oluna bilər (fəlsəfi, 
məntiqi kateqoriyalar anlamında). Çünki, modallığı  təkcə 
qrammatika ilə  məhdudlaşdırmaq düzgün olmazdı. Bu 
mənada “İzahlı dilçilik terminləri” lüğətində qrammatik 
kateqoriya termininin ikinci mənası daha məqbul hesab 
oluna bilər: “Ümumi semantik və morfoloci-sintaktik 
əlamətlər əsasında birləşən ən böyük leksik-qrammatik söz 
qrupları. Fel kateqoriyası.  İsim kateqoriyası” [7, s.57]. Bu 
baxımdan modallığı da “semantik və morfoloci-sintaktik 
əlamətlər  əsasında” formalaşan leksik-qrammatik söz 
qrupunu birləşdirən ümumi linqvistik kateqoriya hesab 
etmək olar.  
Fikrimizi əsaslandırmaq üçün Ferdinand de Sössürün dilə 
verdiyi tərifi bir daha nəzərdən keçirək: “Bizim fikrimizcə, dil 
anlayışı nitq fəaliyyəti anlayışı ilə ümumiyyətlə uyğun gəlmir; 
dil nitq fəaliyyətinin yalnız müəyyən hissəsi, lakin doğrudur 
ki,  ən  əsas hissəsidir. Kollektiv tərəfindən qəbul edilmiş 
zəruri şərtiliklərin məcmusu olan dil elə bir sosial məhsuldur 
ki, hər bir dil daşıyıcısında mövcud olmaqla, nitq 
fəaliyyətinin reallaşmasını, funksiyadaşıma qabiliyyətini 
təmin edir. Bütövlükdə, nitq fəaliyyəti müxtəlif tərəfli və 
rəngarəngdir; ayrı-ayrı sahələrə yayılaraq eyni zamanda 
fiziki, fizioloci və psixoloci olmaqla, həm fərdi, həm də sosial 
sferaya aiddir” [157, s.65-66). Sössürə görə dil hər bir kəsin 
beynindəki izlər məcmusu olaraq bütövlükdə kollektivdə 
mövcuddur; lüğət kimi: tamamilə eyni olan nüsxələri müxtəlif 
şəxslərin istifadəsində ola bilər. Dil, hamının malik olduğu, 
eyni zamanda hamı üçün ümumi olan, kimlərə 
mənsubdursa onların iradəsindən kənar bir şeydir. Nitqdə 

 
85
kollektiv olan heç nə yoxdur: onun təzahürü fərdi və anidir 
[157, s.80]. Bütün bu istinadlardan məqsəd ümumi və 
kollektiv olan dilin təzahür forması nitqin aparıcı rolunu bir 
daha nəzərə çarpdırmaq və onun fonunda modallığı 
səciyyələndirməkdir.  
Nitq şifahi danışıq əsasında formalaşır. Şifahi danışıq isə 
intonasiya, digər prosodik vasitələr olmadan mövcud ola 
bilməz. Bu baxımdan modallıq kateqoriyasının 
formalaşmasında mühüm rol oynayan prosodik vasitələrin 
geniş  tədqiqata cəlb edilməsi və  hərtərəfli təhlili olduqca 
vacibdir. Həmin vasitələrin funksiya və rolunun 
müəyyənləşdirilməsi modallığı bir linqvistik kateqoriya kimi 
səciyyələndirməyə imkan verir.  
 
2.1.3. Modallığın formalaşmasında intonasiya və digər 
prosodik vasitələrin rolu.  
Nitqin anlaşıqlı olması  və  mənanın qavranılmasında 
intonasiyanın rolu olduqca böyükdür. Təəssüf ki, 
intonasiyanın sintaktik xüsusiyyətlərinə lazımi dərəcədə 
əhəmiyyət verilməmtş, onun linqvistik mahiyyəti 
açıqlanmamışdır. Müasir sintaktik nəzəriyyənin və  mətn 
sintaksisinin ən mühüm vəzifələrindən biri dil sistemində və 
nitqin formalaşmasında prosodik vasitələrin rolunun 
hərtərəfli araşdırılması hesab olunmalıdır. Modallığın 
formalaşmasında intonasiya və digər prosodik vasitələrin 
rolunu aydınlaşdırmazdan  əvvəl bəzi terminlərin izahını 
vermək məqsədəuyğun olardı. Məsələ orasındadır ki, bir 
çox  ədəbiyyatlarda eyni terminin müxtəlif izahlarına rast 
gəlmək mümkündür. Şərti işarələr də bir-birindən fərqlidir. 
Göstərilənləri nəzərə alaraq dissertasiya işində terminlər 
birmənalı izah olunur və vahid şərti işarələr istifadə edilir. 
Dissertasiyada müxtəlif mənbələrdə verilmiş termin və şərti 
işarələrin aşağıdakı variantları əsas götürülmüşdür:  
Ton – səs tellərinin gərilməsi nəticəsində səsin ahənginin 
yüksəlməsi və alçalması. Yüksələn tonun qeyri-müəyyənlik, 
natamamlıq, enən tonun isə  qətilik və müəyyənlik bildirdiyi 
göstərilir. Yüksələn tonu (<), enən tonu (>), neytral tonu isə 
(–) kimi işarə etmək olar.  

 
86
Ritm – mühüm prosodik vasitə olub sürətlənmə, 
yavaşıma, gərginlik və  zəiflik, uzunluq və  qısalıq və s. nitq 
prosesində bir-birini müntəzəm olaraq izləməsi;  
İntensivlik – səslərin güclü və zəif tələffüzü, səsin gücü;  
Vurğu – nitq prosesində sözdəki hecaların və 
cümlələrdəki sözlərdən birinin daha güclü və ucadan 
tələffüzü. Bizim tədqiqatda müəyyən fikrin daha qabarıq 
ifadəsi üçün modal söz və ifadələrin fərqli tələffüzü kimi 
başa düşülür;  
Temp – nitqin sürətli və ya ləng ifadəsi. Bu prosodik 
vasitə modal ifadələrə müəyyən məna çalarlığı  əlavə edə 
bilər;  
Tembr – bu terminin müxtəlif izahlarından biri əsas tona 
digər tonların (harmonik oberton və rezonator ton) əlavə 
olunması ilə ekspressiv-emosionallıq çaların 
əldə 
olunmasıdır. Kədər, sevinc, qəzəb, nifrət və s. hisslər nitq 
prosesində tembrlə ifadə olunur [57; 5; 7; 6]. Tədqiqatda 
göstərilən terminlər izahı verilmiş mənalarda işlənəcəkdir.  
Məlum olduğu kimi, modallıq danışanın ifadə olunan fikrə, 
ifadə olunan fikrin obyektiv varlığa münasibətlərini  əks 
etdirən qrammatik-semantik kateqoriya kimi səciyyələndirilir. 
Danışanın deyilən fikrə münasibəti müxtəlifmənalı ola bilər. 
Bu müxtəliflik reallıq, qeyri-reallıq, mümkünlük, qeyri-
mümkünlük, zərurilik, ehtimallıq və s. məna çalarları ilə ifadə 
oluna bilər. Bu göstərilən mənaların  əmələ  gəlməsində 
prosodik vasitələr də aparıcı funksiya daşıyırlar. Təsadüfi 
deyil ki, istər obyektiv, istərsə də subyektiv modallığın ifadə 
vasitələrindən  ən mühümü kimi intonasiyanın müxtəlif 
növləri (məlumatverici intonasiya, sual intonasiyası, nida 
intonasiyası,  şadlıq, təəssüf,  şübhə, təəccüb, qətiyyət, 
inamsızlıq, tərəddüd, kinayə və s. bildirən intonasiya) geniş 
müşahidə olunur. Qeyd etmək lazımdır ki, intonasiya təkcə 
bu göstərilən məna çalarlarını yaratmağa xidmət etmir. 
Prosodik vasitələrin ümumiləşdiricisi kimi intonasiya bəzən 
bu və ya digər modal mənanın daha da qüvvətli və ya 
əksinə  zəif ifadəsini də doğura bilər. Bütün bunlar səsin 
tonu, ritmi, temp və tembrinin tənzimlənməsi yolu ilə 
reallaşdırılır. Bir çox tədqiqatçıların qeyd etdiyi kimi, 
intonasiya ayrılıqda deyil, aid olduğu söz, ifadə, cümlə ilə 

 
87
birlikdə mövcud olur. Söz materialı olmadan, ayrılıqda, 
ideal intonasiyadan danışmaq  əsassızdır. F.Veysəlovun 
“Alman dilinin fonetikası” kitabında yazdığı kimi 
“İntonasiyasız cümlə olmadığı kimi, cümləsiz də intonasiya 
mövcud deyildir” [42, s.162]. Əslində, ayrılıqda götürülmüş 
söz və ya modal ifadə intonasiyasız olur. Ayrılıqda 
götürülmüş modal söz o vaxt intonasiya ilə deyilir ki, cümlə 
funksiyası yerinə yetirmiş olsun. Məsələn,  
-Sabah bizə gələcəksənmi?  
-Hök(<)mən.  
Burada yüksələn tonla deyilən “hök(<)mən” modal sözü 
əslində cümləni  əvəz edir. Əslində, həmin modal söz 
aşağıdakı cümlə şəklində təsəvvür olunur. Məsələn,  
-Mən sabah (hökmən, mütləq, şübhəsiz) gələcəyəm.  
“Hök(<)mən” sözünün yüksələn tonla deyilişi işin zəruri 
olaraq yerinə yetiriləcəyinə inamı, qətiyyəti bir qədər də 
artırır. Həmin cümləyə cavabı digər modal sözlə əvəz edək. 
Məsələn,  
-Sabah bizə gələcəksənmi?  
-Ola bil(>)sin / bəl(>)kə.  
Burada hər iki modal sözün alçalan tonla deyilişi ehtimalı 
bir qədər də azaldır. Beləliklə, yüksələn və alçalan 
intonasiya tonu baş verəcək hadisənin zəruriliyini, 
mütləqliyini və ya əksinə başvermə ehtimalının azlığını 
gücləndirir. Belə situasiyalarda modal ifadənin təsir gücü 
daha çox olur və effekt daha böyük olur. Eyni qayda ilə hər 
iki dilin - ingilis və Azərbaycan dilinin materialları  əsasında 
nitq situasiyasından asılı olaraq cümlə funksiyasında çıxış 
edən modal söz və ifadələrin intonasiya xüsusiyyətlərini 
təhlil etməklə ümumiləşdirici nəticələr  əldə etmək 
mümkündür.  
 
2.1.4.  İngilis və Azərbaycan dillərində modallığın 
prosodik ifadə vasitələrinin tipoloci səciyyəsi.  
Qeyd olunduğu kimi, modal söz və ifadələrin prosodik sə-
ciyyəsi cümlə  və  mətn səviyyəsində özünü qabarıq  əks 
etdirir. Başqa sözlə desək, müəyyən bir sözün yüksək və 
alçalan tonla deyilişini müəyyənləşdirmək üçün onun ətra-
fında neytral tonda deyilən sözlər olmalıdır. Yalnız netyral 

 
88
tonlu sözlər olan cümlədə fərqli (yüksələn və alçalan) ton 
seçilə bilər.  
Modallığın prosodik ifadə vasitələrinin hər iki dildə 
tipoloci-müqayisəli təhlili ayrıca tədqiqat mövzusu ola bilər. 
Bizim dissertasiya işimizdə bu problemlə bağlı bəzi mühüm 
məqamlara toxunulacaq və  gələcəkdə bu məsələnin geniş 
tədqiqinin ümumi konturları müəyyənləşdiriləcəkdir.  
Araşdırmalar göstərir ki, modallığın leksik, qrammatik, 
semantik ifadə vasitələrinin geniş araşdırılmasına 
baxmayaraq, indiyə  qədər ingilis və Azərbaycan dillərində 
prosodiya aspekti öyrənilməmişdir. Müxtəlifsistemli dillərdə 
müxtəlif modal mənalar ifadə edən söz və söz 
birləşmələrinin prosodik strukturlarının oxşar və  fərqli 
cəhətlərinin aşkar edilməsi böyük elmi-nəzəri  əhəmiyyətə 
malikdir.  
Modal mənaların ifadəsində prosodik vasitələr digər dil 
səviyyəsinə  məxsus vahidlərlə qarşılıqlı  əlaqəyə girir və 
onlarla həm eyni, həm də müxtəlif məna  əlaqələri yarada 
bilirlər. Burada onların funksiyası müxtəlif çeşidli olur. Onlar 
digər dil səviyyələrinə aid olan vahidlərin ifadə etdikləri 
mənanı  dəqiqləşdirməyə, gücləndirməyə, zəiflətməyə, 
müxtəlif “düzəlişlər” aparmağa xidmət göstərməklə fikri 
tamamlamış olurlar. Belə “xidmət növünü” yardımçı, 
dəqiqləşdirici, tamamlayıcı hesab etmək olar. Bəzən isə 
prosodik vasitələr fikrin modal mənasının formalaşmasında 
aparıcı rol oynayırlar.  
İngilis və Azərbaycan dillərində modallığın implisit ifadə 
olunması zamanı prosodik əlamətlər fonoloci funksiyanı 
tamamlayaraq modal mənaların yeganə  fərqləndirmə 
vasitəsi ola bilərlər.  
Leksik vahidlərin bu və ya digər modal mənasının reallaş-
dırılması kontekstdən, daha dəqiq desək, oxuyanın mətni 
anlama dərəcəsindən asılı olur (söhbət bədii söz yaradıcılığı 
mətnindən, yazılı  mətndən gedir). Mətnin başa düşülməsi 
isə prosodiyada əks olunur, yəni prosodiya oxuyanın qəbul 
etdiyi məzmunu müşaiyət edir. Əksinə, oxunan mətnin başa 
düşülməməsi, qavranmaması, onun prosodik baxımdan 
düzgün tərtib olunmasından çox asılıdır. Nitq prosesində 
əsərin forma və məzmununun dialektik vəhdəti özünü açıq-

 
89
aydın büruzə verir. Məhz buna görə  də  bədii mətnin 
adekvat qavranılması üçün modallıq kateqoriyasının 
vacibliyinin təhlili prosesində prosodiyanın aparıcı rolu 
nəzərə alınmalıdır. Elmi mətnlərdə prosodiya, səslənmə 
prosesində intonasiya olmadan da keçinmək olar. Belə 
mətnlərin başa düşülməsi üçün minimal prosodiya sabit 
sintaktik quruluş  və minimal işarələrin köməyi ilə adekvat 
verilə bilər. Bədii ifadə üslubu isə elmi üslubdan bu cəhətə 
görə  kəskin surətdə  fərqlənir. Bədii yazılı  mətn səslənən 
nitqə istiqamətlənir. Burada prosodik vasitələr, intonasiyanın 
müxtəlif məna variantları olmadan keçinmək qeyri-
mümkündür.  
Qeyd etmək lazımdır ki, çox vaxt prosodiya və  tələffüz 
(intonasiya) terminləri sinonim kimi işlədilir. Termin 
dolaşıqlığına yol verməmək üçün tədqiqat işində “prosodiya” 
termini həm sintaktik təzahürlərin, həm də modal məna 
çalarlarının ifadə olunmasına xidmət edən bütün prosodik 
vasitələr kompleksinin - melodika, dinamika, temp, pauza, 
ritm, səsin gücü, tembrin ifadəsi üçün istifadə olunur. 
İntonasiya isə yalnız sitatlarda, başqa müəlliflərin fikirlərinin 
izahında verilir.  
Hər iki dildə subyektiv modallığın ifadə edilməsində 
prosodik vasitələr daha fəal iştirak edir. Aparılmış fonetik 
eksperimentlər göstərir ki, cümlədə modallıq mənalarının 
digər ifadə vasitələri olmadıqda prosodiyanın rolu xüsusilə 
qabarıq nəzərə çarpır.  
Tədqiqatlar göstərir ki, prosodik vasitələrin köməyi ilə 
eyni bir modal ifadədə müxtəlif mənalar ifadə etmək olar.  
Danışanın fikrin məzmununa münasibətini bildirən vasitə 
olmaqla prosodiya struktur-sintaktik və leksik əlamətlər 
olmadıqda, yəni modal mənanın implisit ifadəsi zamanı 
əvəzedici vasitə kimi çıxış edir. Bu zaman prosodiya eyni 
vaxtda struktur və ya leksik əlamətləri tamamlayır və 
bununla modal mənanın eksplisit ifadəsində müşaiyətedici 
vasitə funksiyasını yerinə yetirir. Artıq qeyd olunduğu kimi 
prosodiya istənilən cümləni emosional rəyə çevirə  və ya 
ifadənin eksplisit xarakterini əks istiqamətdə dəyişə bilər.  
Yazılı  mətndə prosodiyanın verdiyi mənanın müəyyən 
olunmasında kontekstin rolu artır. Prosodiya kontekstdə 

 
90
möhkəmlənir və onun köməyi ilə cümlənin obyektiv 
struktur elementi kimi çıxış edir.  
Prosodiyanı araşdırmış bütün tədqiqatçılar dil kollektivi 
təfəkküründə müəyyən semantika ilə müntəzəm uyğunluğu 
olan intonasiya vahidlərini fərqləndirirlər. Bu vahidlər hər bir 
dil üçün spesifikdir və ünsiyyət prosesində hər dəfə yenidən 
kəşf olunmur, dil öyrənilməsi prosesində mənimsənilir.  
Danışanın fikrin məzmununa münasibətini bildirən 
mühüm vasitə olmaqla prosodiya ən xırda modal çalarlar və 
insani hissləri ifadə etməyə qadirdir. Ünsiyyət prosesində 
prosodik vasitələr leksik və qrammatik vasitələrlə müxtəlif 
üsullarla qarşılıqlı  əlaqədə olur və bununla da istənilən fikir 
modal çalarla əhəmiyyətli dərəcədə  zənginləşir. Bu zaman 
modallığın leksik-qrammatik ifadə vasitələri - bir tərəfdən 
prosodik vasitələr, digər tərəfdən öz aralarında tərs 
mütənasib asılılıqda olurlar, yəni biri çox olduqda, digəri az 
olur və  əksinə. Araşdırmalar göstərir ki, leksik-qrammatik 
cəhətdən ikimənalı olmayan mənaların xüsusi prosodik 
vasitələr kompleksi ilə tərtib olunmağa ehtiyacı yoxdur, lakin 
fikirdə müəyyən modal münasibət olduqda və o, leksik-
qrammatik vasitələrlə ifadə olunmadıqda prosodik vasitələr 
zəruri olur.  
Frazaların prosodik quruluşu üzrə  hər bir eksperimental-
fonetik tədqiqatın son məqsədi bu və ya digər mənanın 
ifadə olunmasına  şərait yaradan relevant əlamətlərin 
müəyyən edilməsi olmalıdır. Bir sıra hallarda frazaların 
leksik-qrammatik tərkibinin və prosodik quruluşunun 
uyğunsuzluğu müşahidə olunur, yəni frazanın prosodik 
quruluşu fikrin leksik-qrammatik məzmunu ilə ziddiyyət təşkil 
edir.  
Modal mənaların ifadə olunması fikrin mənaca hissələrə 
bölünməsi vasitəsi ilə verilə bilər: gizli məna yarandığı 
hallarda bunu daha aydın görmək olar. Bölünmənin  əsası 
kimi məna vacibliyinə fikrin “verilmişdən” “yeniyə” doğru 
hərəkəti daxildir. Məlumatda “yeni” həmişə  ən vacib olmur. 
Frazanın yeni heç nə bildirməyən hissəsi daha vacib ola 
bilər. Fikirdə vaciblik dərəcəsinin ifadə olunması zamanı 
yalnız prosodik göstəricilər deyil, modal mənalar ifadə 
olunmasında geniş  tətbiq olunan leksik-əlamətlər də 

 
91
əhəmiyyət kəsb edir. Məna bölünməsi prosodik 
göstəricilərin digər dil səviyyələri göstəriciləri ilə necə 
əlaqədə olduğunu göstərə bilər. Rəvan və ritmik baxımdan 
kamil nitq üçün onun təbii olaraq parçalandığı sintaqmların 
xarakteri (sintaqmda vurğulu və vurğusuz hecaların 
növbələnməsi) böyük əhəmiyyət daşıyır. Bədii mətn üçün 
müxtəlif uzunluqlu sintaqmların heç bir ardıcıllıq 
gözlənilmədən növbələnməsi çox səciyyəvidir.  
Modal mənaların ifadəsində pauzalar (fasilə) də  fəal 
iştirak edir. Bədii üslubda bu prosodik vasitədən çox geniş 
istifadə olunur. İngilis və Azərbaycan dillərində  əvəzlik və 
önlüklər pauza ilə ayrılır.  
Azərbaycan dilində sual cümlələrinin intonasiya 
xüsusiyyətlərinin eksperimental-fonetik üsulla tədqiqi 
sahəsində müəyyən işlər görülmüş  və bir sıra mühüm elmi 
nəticələr  əldə edilmişdir. S.Babayevin “Müasir Azərbaycan 
dilində feli bağlama tərkibli sadə nəqli cümlələrin intonasiya 
xüsusiyyətləri” mövzusunda namizədlik dissertasiyası  və 
A.Axundovun “Azərbaycan dilinin fonemlər sistemi” adlı 
monoqrafiyasında  əldə olunmuş  nəticələrə  əsaslanmaqla 
C.Axundov M.Torez adına Moskva Pedaqoci Xarici Dillər 
İnstitutunun Eksperimental Fonetika və Nitqin Psixologiyası 
laboratoriyasında geniş  təcrübələr aparmış, sual cümlə-
lərinin eksperimental-fonetik səciyyəsini verməyə müvəffəq 
olmuşdur [4; 15; 6].  
Osilloqraf yazılarının təhlili zamanı C.Axundov aşağıda-
kıları müəyyənləşdirmişdir: kompleks səs yazısı  əsasında 
periodlar  şəklində bir-birindən fərqlənən ayrı-ayrı  səslər və 
onların sərhədləri; xüsusi vaxt göstəricisinin köməyi ilə  hər 
bir səsin millisaniyələrlə  tələffüz müddəti; rəqs tezliyinin 
herslərlə hesablanması, bununla bir saitin səs tonunun 
səviyyəsi; rəqs amplitudalarının həcmi  əsasında hecaların 
şərti intensivliyi; əsas tonun istiqaməti; sintaqmlararası 
fasilələr.  
Beləliklə, ilk dəfə olaraq sual cümləsinin bir kommunikativ 
tipinin başqa bir kommunikativ tipindən nə ilə  fərqləndiyini, 
nəqli və  əmr cümlələrindən hansı intonasiya xüsusiyyəti ilə 
xarakterizə edildiyini müəyyənləşdirmək mümkün olmuşdur 
[6, s.169].  

 
92
Göstərilən araşdırmanın modallığın intonasiya 
xüsusiyyətlərinin eksperimental-fonetik aspektdən 
öyrənilməsi üçün də böyük faydası ola bilər.  
Müşahidələr göstərir ki, nitq prosesində pauza frazalara 
modal çalarlıq verir, danışanın tərəddüdünü,  şübhəsini 
göstərir.  
İngilis dilində frazada səsin gücü aşağı, tələffüz tempi zəif 
olur. Azərbaycan dilində isə frazada orta səs gücü və aşağı 
tələffüz tempi müşahidə olunur. Hər iki dildə qeyri-əminlik, 
şübhə çalarının azalması bütün frazanın tezlik 
diapozonunun artmasına və tamamlanmasına aparır.  
Azərbaycan və ingilis dillərində  əsas funksional 
cümlələrdə intonasiya növləri, demək olar ki, eyni olsa da, 
səs səviyyəsi və diapozonu, intonasiya gücü, nitq tempi və 
səslənmə davamlılığına görə fərqlər vardır.  
İngilis dilində cümlənin sonunda azalan tonla yanaşı, yük-
sələn və azalan-yüksələn tonlardan geniş istifadə olunur, 
Azərbaycan dilində isə əksər hallarda azalan tondan istifadə 
olunur.  
İngilis dilində emfatik nitqdə  əsasən yüksələn, qeyri-
emfatik nitqdə isə azalan şkaladan istifadə edilir.  
Azərbaycan dilində nəqli cümlələrdə yüksələn-azalan ton 
özünü göstərir, sintaqm və ya cümlənin kommunikativ 
mərkəzinədək ton yüksəlir, növbəti hecalar isə  əsasən 
azalan tonla tələffüz edilir. Xüsusi sual cümlələrində  hər iki 
dildə azalan ton müşahidə olunur [15].  
Azərbaycan dilində sual cümləsi kimi çıxış edən nəqli 
cümlələrdə yüksələn xətlə, adlarla düzələn cümlələrdə isə 
düz xətlə (hər bir növbəti heca əvvəlkindən yüksək olur) 
artım hiss olunur.  
İngilis və Azərbaycan dillərində söz və söz birləşmələrinin 
melodik tərtibində  də  fərq özünü büruzə verir. Azərbaycan 
dilində sintaqm və cümlələrdə yüksələn tondan az, ingilis 
dilində isə daha çox istifadə olunma halları müşahidə olunur. 
Azərbaycan dilində yüksələn tondan istifadə kommunikativ 
mərkəzdən asılı olur. Ümumi sual cümləsində -mı (-mi, -mu, 
-mü)  şəkilçisi ilə  işlənən söz kommunikativ mərkəz rolunda 
çıxış edirsə yüksələn tonla, əks halda azalan tonla tələffüz 
olunur. C.Axundov “Bu sözü deyirmi?”, “Maşını silirmi?”, 

 
93
“Qutunu düzəldirmi?” cümlələrinin elektro-akustik təhlilini 
apararaq aşağıdakı  nəticəyə  gəlir:  “-mı (-mi, -mu, -mü)” 
ədatları ilə  işlənən sual cümlələrində sualın intonasiya ilə 
yanaşı morfoloci yol ilə ifadə vasitəsi olduğu üçün cümlədə 
sual intonasiyasının rolunun zəiflədiyi müşahidə edilir. 
Eksperiment aydın sübut edir ki, belə sual cümlələrində 
onların özlərinə məxsus sual intonasiyası vardır.  
Haqqında danışdığımız cümlələrin  “mı”  ədatına qədər 
olan hissəsində  əsas ton yüksəlmək mövqeyindədir. Lakin 
burada həmin heca son nöqtəsinə  qədər yüksələ bilmir. 
Çünki belə cümlələrdə sual məzmunu yalnız intonasiya ilə 
deyil, eyni zamanda -mı (-mi, -mu, -mü) ədatlarından biri ilə 
verilir” [6, s.187].  
Müəllif son olaraq belə  nəticəyə  gəlir ki, -mı (-mi, -mu, -
mü)  ədatlarından biri ilə  işlədilən suallarda xüsusi sual 
intonasiyası olur, lakin bu intonasiya öz səciyyəvi 
xüsusiyyətinə görə müəyyən qədər zəif təsir bağışlayır. Belə 
cümlələrdə sual intonasiyasının mövcud olduğu birinci 
növbədə sual ədatına qədər son hecada əsas tonun 
yüksəlmək mövqeyində olması  və cümlənin son hecasının 
uzadılaraq tələffüz edilməsi ilə izah olunur.  
Modallığın prosodik vasitələrinin eksperimental parametr-
lərini əks etdirən cədvəllərdə sual intonasiyası özünün əyani 
təzahürünü tapmışdır [6, s.171-182).  
 
2.1.5.  İngilis və Azərbaycan dillərində  tərkibində modal 
sözlər və birləşmələr olan frazaların prosodik səciyyəsi.  
İngilis və Azərbaycan dillərində  tərkibində modal sözlər 
və birləşmələr olan frazaları üç qrupda təhlil etmək olar.  
Danışanın deyilən fikrə  əminliyini ifadə edən, tərkibində 
modal sözlər və söz birləşmələri olan frazaların prosodik 
quruluşu ingilis dilində azalan, yüksələn, azalan-yüksələn 
tonla, Azərbaycan dilində azalan tonla səciyyələnir. Ön 
mövqedə modal sözlər azalan tonla tələffüz edilirsə, 
frazanın növbəti hissəsində prosodik əlamətlərin zəifləməsi 
hiss olunur. Modal sözlərin ön mövqedə yüksələn və ya 
azalan-yüksələn tonla tələffüz edilməsi zamanı frazanın 
növbəti hissələrində prosodik əlamətlərin güclənməsi 
müşahidə olunur.  

 
94
Fikrin qətiliyinə daha yüksək ton səviyyəsi, geniş ton 
diapozonu, güclü səs uyğun gəlir. Eləcə  də,  əminlik ifadə 
edən fikirlərdə olduğundan azdır.  
Birinci qrup modal sözlər və birləşmələr üçün ingilis 
dilində  aşağıdakılar səciyyəvidir: ilk vurğusuz hecalar - 
rəvan ton, ilk vurğulu heca - yüksək səviyyə və tonun azalan 
hərəkəti, terminalqabağı hissənin növbəti hecaları - əsas 
tonun azalan hərəkəti.  
Azərbaycan dilində bu qrup modal sözlər və birləşmələr 
üçün sintaqm və ya cümlənin kommunikativ mərkəzinədək 
yüksələn ton və sonrakı hecalarda azalan ton, özü də bir 
qədər sürətli temp səciyyəvidir.  
Əminlik - modal mənası bildirən sözlərdə tonun hərəkəti 
ingilis dilində azalan və ya yüksələn-azalan, Azərbaycan 
dilində azalandır.  
Really, it isn’t much pay for all that protection, is it? 
(Arthur Hailey, “Airport”, 240) 
Şübhəsiz mən də gələcəyəm.  
Şübhəsiz baş əyər hər əmrimizə (A.Şaiq). [11, s.538] 
Hər iki dildə danışanın fikrin məzmununa əmin olmadığını 
göstərən, tərkibində modal sözlər və söz birləşmələri olan 
frazaların quruluşu üçün ilk vurğusuz hecalarda orta tonal 
səviyyələrdə rəvan və ya yüksələn ton hərəkəti səciyyəvidir. 
İlk vurğulu heca, bir qayda olaraq, modal sözlərə düşür və 
ən yüksək tonal səviyyədə  tələffüz olunur. Terminalqabağı 
hissənin qalan hecalarında - əsas tonun rəvan və ya azalan 
hərəkəti səciyyəvidir. Sonda ingilis dilində azalan, eləcə  də 
yüksələn ton, Azərbaycan dilində yalnız azalan ton 
müşahidə olunur. Bu qəbildən olan frazalar üçün orta 
tələffüz ton səviyyəsi, orta səs gücü xarakterikdir. Temp 
ingilis dilində orta və  zəif, Azərbaycan dilində tez və bir 
qədər sürətli ola bilər:  
Perhaps you’d better tell me exactly what you mean 
(Arthur Hailey, “Airport”, 71) 
Bəlkə, bu gün axşam yağış ara verdi.  
Bəlkə mən tez qayıtdım (M.S.Ordubadi).  
Cuma düşündü ki, bəlkə… Marala onun haqqında bəzi 
şübhəli şeylər demişlər (Əbülhəsən). [11, s.245] 

 
95
Danışanın ifadə etdiyi fikrin arzu olunan və ya 
olunmayan olduğunu göstərən, tərkibində modal sözlər və 
birləşmələr olan frazaların prosodik quruluşu  əminlik, 
qətiyyət bildirən modal sözlərdə olduğu kimidir:  
Fortunately, the ground being obscured by cloud meant 
that no one could see and identify cities (Arthur Hailey, 
“Airport”, 346) 
Gərək hamıya yaxşılıq eləyəsən ki, öləndə hamı  rəhmət 
desin (B.Bayramov) 
Gərək sinə gərək düşmənə əlbir (S.Rüstəm). [13, s.158]