Biokimyadan mühazirələr. MƏRuzəÇİ: prof. Yusifov Nazim Məhəmməd oğlu

6. RNT-in biosintezi – transkripsiya: Hüceyrədə RNT-nin miqdarı sabit 
deyil. Hüceyrə və toxumanın növündən, yaşından və fizioloji funksiyasından asılı 
olaraq, onun tərkibindəki RNT-nin miqdarı müxtəlif hüdudda dəyişir. Böyümə və 
çoxalma dövründə hüceyrələrdə RNT artır. Bundan əlavə, hüceyrələrdə olan RNT-
nin tərkib və funskyasına görə bir-birindən fərqlənən müxtəlif növləri vardır (m-
RNT, n-RNT, p-RNT). Müxtəlif tərkib və quruluşa malik olan RNT molekulları 
hüceyrənin nüvəsində olan DNT-nin təsiri ilə sintez edilir. RNT molekulunun
DNT matrisasında biosintezi-transkripsiya adlanır. RNT-nin digər növlərinin də 
transkripsiya yolu ilə əmələ gəldiyi güman edilir.
Transkripsiya prosesinin normal gedişi üçün bu prosesin baş verdiyi mühitdə 
bütün nukleozidtrifosfatların (ATF, QTF, STF, UTF), matrisa vəzifəsini daşıyan 
DNT-nin və Mg
2+
, yaxud Mn
2+
ionlarının olması zəruri şərtdir.
downloaded from KitabYurdu.org

---

122 
Nukleozidtrifosfatlardan RNT molekullarının sintez olunması prosesini 
kataliz edən ferment RNT-polimeraza (yaxud transkriptaza) adlanır.
RNT-polimerazanın təsiri ilə nukleozidtrifosfatlar polimerləşərək, monomer-
lərin arasında 3,5-fosfodiefir rabitələri olan polinukleotid zəncirləri əmələ gətirir; 
bu zaman nukleozidtrifosfatlar-dan pirofosfat turşusu ayrılır. 
Müxtəlif canlıların toxuma və hüceyrələrində təsir xüsusiyyətinə görə RNT 
polimerazanı xatırladan bir neçə fermentə təsadüf edilmişdir. Bunlardan ən 
mühümü polinukleotidfosforilaza və RNT-sintetazadır. 
Polinukleotidfosforilaza (PNF-aza) Qrunberq-Monaqa və Oçoa tərəfindən 
1955-ci ildə Azotobacter vinelandii ekstaktında aşkar edilmişdir. Sonralar bu 
fermentə müxtəlif bitki və heyvan hüceyrələrində də təsadüf olunmuşdur. PNF-
azaribonukleoziddifosfat molekullarından RNT-nin əmələ gəlməsi prosesini kataliz 
edən fermentdir: 
RNT-polimeraza matrisa ilə birlikdə-promotor adlanır. RNT-polimeraza 
fermenti bir neçə zülal tənzimləyici faktor (TATA) mərkəzi olan substratdan əmələ 
gəlmişdir. İnisiasiya prosesində (biosintez prosesinin başlanması) promotorun 
aktivləşməsi xüsusi nukleotid düzülüşünə malik olan TATA-faktorun köməyi ilə 
baş verir.
n
1
ATF 
n
2
QTF DNT, Mg
2+
yaxud Mn
2+
n
3 
UTF RNT + (n
1
+n
2
+n
3
+n
4
) H
4
P
2
O
7
n
4 
STF RNT – polimeraza
n
1
ATF 
n
2
QTF DNT, Mg
2+
n
3 
UTF RNT + (n
1
+n
2
+n
3
+n
4
) H
4
P
2
O
7
n
4 
STF PNF – aza
downloaded from KitabYurdu.org

---

123 
PNF-azanın bioloji funksyası hələ tam aydınlaşdırılmamışdır. Bu fermentin 
hüceyrələrdə müxtəlif tipli RNT molekullarının sintezində iştirak etməsi haqqında 
olan nəzəri mülahizə özünü doğrultmur, çünki ribonukleoziddifosfatların və fosfat 
turşusunun hüceyrədaxili mühit üçün səciyyəvi hesab olunan konsentrasiyasında 
bu dönər reaksiyanın tarazlığı əks tərəfə yönəlir, yəni göstərilən şəraitdə reaksiya 
PNF-azanın təsiri ilə ribonukleoziddifosfatların polikondensasiyası istiqamətində 
deyil, RNT-nin fosforolizi istiqamətində gedir. Bundan əlavə, PNF-azanın iştirakı 
ilə sintez edilən RNT-nin birincili quruluşu “səbəbkar” DNT-yə müvafiq gəlmir. 
Bunları nəzərə alaraq, güman etmək olar ki, PNF-azanın əsas bioloji funksyası 
hüceyrələrdə lazım gəlməyən RNT molekullarını fosfat turşusu iştirakı ilə ribo-
nukleoziddifosfatlara çevirməkdən ibarətdir.
RNT-sintetaza fermenti tərkibində RNT olan faqlarla yoluxmuş mikroorqa-
nizmlərdə, həmçinin belə viruslarla yoluxmuş bitki və heyvan hüceyrələrində 
tapılmışdır. Bu fermentin təsiri ilə nukleozidtrifosfatlardan RNT molekulları sintez 
edilir. Lakin RNT-sintetazanın RNT-polimerazadan əsas fərqi bundan ibarətdir ki, 
onun fəaliyyəti üçün mühitdə DNT molekullarının olması vacib deyil. Bu fermen-
tin təsiri ilə hüceyrələrdə, onların yoluxduğu virus və faqlar üçün xarakterik olan 
RNT molekulları sintez edilir. Bu zaman virus və faqların spesifik RNT-si yeni 
sintez olunan RNT üçün matrisa vəzifəsini daşıyır.
RNT-polimerazadan ən yaxşı öyrənilən bağırsaq şöplərində rast gəlinən 
molekul kütləsi 487000 Da olan, beş substratdan təşkil olunmuş fermentdir (proka-
riot). Bu fermentin “-in vivo-” köməyi ilə hüceyrə nüvəsində müxtəlif m RNT, n 
RNT və r RNT-si sintez olunur.
1970-ci illərdə xərçəng hüceyrələrinin onkogen viruslarında RNT matrisa-
sında DNT-in sintezini kataliz edən ferment müəyyən olunmuşdur. Bu ferment 
RNT-dən asılı olan (bağlı olan) DNT-polimeraza adlandırıldı. Onu həmçinin 
tərsinə (geridönən) transkripsiya – refertaza prosesi adlandırırlar. Refertaza gen 
mühəndisliyində geniş istifadə edilir. Bu fermentin köməyi ilə m RNT-si bir sıra 
gen və zülalların sintezini təşkil edir. Refertaza reaksiyaları vasitəsilə normal 
sağlam hüceyrənin xərçəng hüceyrəsinə necə çevrilməsi öyrənilir.
DNT-in və RNT-in sintezi artıq sonuncu 40 ildə daha da dərindən öyrənil-
məyə başlanmışdır. Artıq bu çoxmərhələli sintez proseslərinin bir çox fermentləri 
məlumdur. Bu mərhələlərin mexanizminin detallarının açılması gələcəkdə bir çox 
xəstəliklərin əmələ gəlməsi səbəblərini müəyyən edəcəkdir və insanların orqa-
nizminin qocalmasının qarşısı alınacaqdır.