Biokimyadan mühazirələr. MƏRuzəÇİ: prof. Yusifov Nazim Məhəmməd oğlu

2. Zülal və aminturşuların parçalanması: İnsan və heyvan orqanzimində 
zülallar da daimi katabolizmi (dissimlyasiyası) həzmlə başlayır. Həzm prosesində 
zülallar fermentlərin (hidrolazaların) təsirilə parçalanır. Zülalların mədədə turş 
mühitdə mədə şirəsinin təsiri ilə natamam hidrolizə uğrayır. Mədədə turş mühitdə 
zülallar əsasən pepsinin təsirindən albumoz və peptonlara parçalanır. Bu prosesdə 
bir neçə peptid rabitəsi qırılır. Bağırsaqlarda isə albumoz və peptonlar tripsin, 
ximotripsin, pepsin, karboksilpeptidaza, dipeptidazanın iştirakı ilə aminturşularına 
ayrılır. Adları çəkilən fermentlər bağırsaq möhtəviyyatında aktiv formada 
olmurlar. Ancaq mədə şirəsindən gələn xlorid turşusunun həmçinin bağırsaq 
divarlarında olan xüsusi ferment – prefermentin təsirindən aktiv formaya keçirlər. 
Zülalların tam parçalanma məhsulları olan aminturşuları qana sorulur, 
bədənin bütün üzv və toxumalarına aparılır. Orqan və toxumalarda amintur-
şularından spesifik zülallar, fermentlər, hormonlar, vtaminlər və s. birləşmələr 
sintez olunur. Aminturşuların bir hissəsi isə hüceyrələrdə parçalanaraq bəsit 
birləşmələrə çevrilir və enerji verir. Bunun hesabına orqanizmin enerjiyə olan 
təlabatının 14%-i ödənilir. 1q zülalın parçalanmasından 4,1 kkal enerji ayrılır.
Qlükoza və üzvi turşulardan fərqli olaraq aminturşular orqanizmdə uzun 
müddət sərbəst şəkildə qala bilmir. Onlar müxtəlif çevrilmələrə məruz qalır. 
Orqanizmdə aminturşuları üç cür çevrilməyə uğrayırlar: α – amin qrupuna görə, 
karboksil qrupuna görə və radikal çevrilmələrinə görə. 
Aminsizləşmə reaksiyalarına əsas–dezaminləşmə və transaminləşmə 
(yenidən aminləşmə) prosesləri aiddir. Dezaminləşmə reaksiyalar müxtəlif yollarla 
(reduksiya olunmaqla, hidrolitik, oksidləşməklə, molekuldaxili) baş verə bilər. 
Onlardan başlıcası oksidləşməklə aminləşmədir. Bu da iki mərhələdə gedir. 
Əvvəlcə aminturşu spesifik dehidrogenaza fermentlərinin təsiri ilə (koferment 
tərkibli – NAD
+ 
və ya NADF
+
) oksidləşərək iminturşulara çevrilir.
Prosesin ikinci mərhələsində iminturşu molekulu su ilə reaksiyaya girərək 
ammonyaka və ketoturşuya çevrilir.
(CH
2
)
2
―COOH
Qlutamat-
(CH
2
)
2
―COOH 
+ NAD
+
hidrogenaza
+ NADN + H
+ 
H
2
N―CH―COOH HN═C―COOH
Qlutamin turşusu İminoqlutar turşusu 
downloaded from KitabYurdu.org

---

128 
Oksidləşmə aminsizləşmədə iştirak edən fermentlərin aktivliyi zəif olduğuna 
görə onlar insan və heyvan toxumalarında gedən aminturşu mübadiləsində mühüm 
rol oynaya bilmir. Aminturşuların tərkibindəki amin qrupları başlıca olaraq, 
yenidən aminləşmə (transaminləşmə) yolu ilə mübadilə edilir.
Yenidənaminləşmə α - ketoqlütar turşusunun keto qrupu ilə aminturşuların 
α-amin qrupu arasında yerdəyişmə reaksiyası nəticəsində baş verir.
Bu proses dönərdir, əmələ gələn qlütamin turşusu yenidən oksidləşməklə - 
aminsizləşmə prosesinə uğrayır. Nəticədə əmələ gələn α-ketoqlütar turşusu L-
aminturşularının təkrar aminləşməsi prosesinə qoşulur. Əvəzolunan aminturşuların 
hamısı transaminləşmə prosesində aktiv iştirak edir. Əvəzolunmayan aminturşular-
dan bəziləri (triptofan, metionin və s.) yenidən aminləşmə prosesində iştirak edir.
Cədvəl
Zülal aminturşuları 
Əvəzolunmayanlar 
Qismən (şərti) 
əvəzolunmayanlar 
Əvəzolunanlar 
Qismən (şərti) 
əvəzolunanlar 
Valin 
Arginin 
Alanin 
Tirozin 
İzoleysin 
Histidin 
Asparagin 
Sistein 
Leysin 
Asparagin turşusu 
Lizin 
Qlisin 
Metionin 
Qlutamin 
Treonin 
Qlutamin turşusu 
Triptofan
Prolin 
Fenilalanin 
Serin 
Yenidən aminləşmə reaksiyalarını kataliz edən fermentlərə transaminazalar 
və ya aminotransferazalar deyilir. Onların prostetik qruplarına fosfopiridoksal (B
6
-
vitamininin 5- fosfat efiri) daxildir.
Aminturşuların toxumadaxili çevrilmələrinin müxtəlif formalarından biri də 
molekulun tərkibindən karboksil qrupunun ayrılması və müvafiq aminlərin əmələ 
(CH
2
)
2
―COOH R R (CH
2
)
2
―COOH 
+
+
O═C―COOH H
2
N―CH―COOH O═C―COOH H
2
N―CH―COOH