O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta’lim vazirligi buxoro davlat universiteti

O`ZBEK ADABIY TILI TARAQQIYOTIDA SHOIR DURBEKNING TUTGAN 
O`RNI 
Durbekning nomi XX asrning 20-yillarigacha ma`lum emas edi. Uning 
«YUsuf va Zulayho» dostonining dastlabki qo`lyozmasi topilgach, shoir 
adabiyotshunos va tilshunos olimlarning dikqatini jalb etadi. Doston 1409 yilda 
Balxda yozilgani haqida ma`lumotlar mavjud. 

---

77 
Durbek dostonda Balx shahrining qamal qilinishi, qamalda qolgan xalq 
bilan birga bo`lib yuz berayotgan voqealarning guvohi bo`lganligi haqida bayon 
qiladi. Dostonda tarixiy voqalar gavdalantirilishi bilan birga YUsuf va Zulayhoning 
sof ishqiy-romantik kechinmalari bayon qilinadi. Dostonning tili judda sodda, ravon. 
Xalq og`zaki ijodi namunalari va yozma adabiyot asarlarida bo`lgani kabi 
Durbekning mazkur asarida ham xalq tili elementlaridan foydalandi. Asar tili xalq tili 
bilan hamohangdir. 
Durbek dostoni tilida quyidagi xususiyatlarni ko`rishimiz mumkin. 
Jo`nalish kelishigi kushimchasi -ga (-gә, -kә) -qa affikslari bilan birga -a 
shaklida ham uchraydi: kөksinә, qolima kabi. 
Durbek o`zbek poetik tili taraqqiyoti uchun kurashgan shoirlardan biridir. U 
doston ustida ishlaganda tilning tushunarli va ravon bo`lishi uchun harakat qilgan. 
Doston o`zbek poetik tilining Navoiygacha bo`lgan takomilini o`rganishda alohida 
ahamiyat kasb etadi. 
Durbek xalq o`rtasida mavjud bo`lgan va adabiyotda kam qo`llanadigan 
so`zlarni poeziya olamiga olib kirgan. Jumladan, Durbekkacha bo`lgan o`zbek 
shoirlari poeziyasida uchramaydigan otogo so`zi asarda ishlatilgan. Bu so`z
turk xalqlari tilida, shu jumladan, o`zbek shevalarida ham mavjud edi.
Jam`i otog`ou onogoni ham, 
Kim edilar borchasi zosi haram. 
SHuningdek, shoir asarida sinonimlardan unumli foydalangan ko`r so`zi bilar 
bir qatorda basir so`zi ishlatilgan. 
Ājiz edi bedilu zāru zajir, 
Ko`z yashidin kӛzlәri edi basir. 
Dostonda arxaizmlarga aylanib borayotgan so`zlardan ham unumli 
foydalangan. Jumladan, bakovul, yasovul, cherik, ilik kabi so`zlar ham uchraydi. 
Bunday so`zlarning asarda ishlatilishi Durbekning xalq tiliga murojaat qilganligidan 
dalolat beradi. 

---

78 
Doston o`quvchilarga tushunarli tilda yozilgan bo`lishiga qaramay, unda 
arab, fors tillari elementlaridan foydalanilgani asar tili leksikasida ko`rinib turadi. Bir 
qizi bor erdi, maxl xovariy, Orazig`a shamsu qamar mushtariy. YUzi kuyosh erdi, vale 
bezavol. Barcha funun bobida sohib kamol. Hosili umri ul edi shohning, Oti ulayho 
edi ul moxling. 
SHuningdek, asarda «yaxshi emas oy bulutga nihon», «to`ti kibi erdi asiri 
qafas», «bulbuli bo`lgan asir dar qafas», «toza jarohat uza septi namak», «umidim 
gulidin tug`di xor» kabi misralarda xalq maqol va iboralarning ta`siri borligi sezilib 
turadi.