O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta’lim vazirligi buxoro davlat universiteti

NAVOIY ASARLARIDA O`ZBEK TILI LEKSIK VA 
GRAMMATIK ME`YORLARINING BELGILANISHI 

---

83 
Alisher Navoiy ilmiy asarlar arab tilida va badiiy asarlar fors-tojik tilida yozish 
traditsiyaga aylangan bir davrda o`zbek tilining ham badiiy, ham ilmiy asarlar yaratish 
uchun boy imkoniyatlarga ega ekanligini ko`rsata bildi. Fors-tojik tilining qaysi janr va 
uslubida asarlar yaratilgan bo`lsa, Navoiy ham o`sha janr uslubda asarlar yaratib, bu 
masalada fors-tojik shoir va yozuvchilari bilan ijodiy musobaqalashdi. «Mezon-ul-
avzon» asarida shunday yozadi: 
«Ajam shuarosi va furs fusahosi (chiroyli so`zlovchilar) har qaysi uslubdakim, 
so`z arusiga (keliniga) jilva va namoyish berib edilarkim, ma`ni abkorig`a (klzlariga) 
ziynat va oroyish ko`rguzub erdilar, chig`atoy lafzi bilan raqam urdum». 
O`z asarlarida Navoiy o`zbek tilining leksik jihatdan fors-tojik tili kabi boy 
ekanligini ta`kidlaydi va uning misoli sifatida bir necha sinonim qatorlarni keltiradi. 
Bu haqda «Muhokamat-ul-lug`atayn» asarida «Bu gaz lafzdurki, g`arib maqosida 
(maqsadlar) adosida (bayonida) ta`yin qilibturlarki, hech qaysi uchun sort tilida lafz 
yasamaydurlar». YA`ni bu asarda keltirilgan 100 ta fe’lning noaniq formasi haqida 
gap boradiki, ularning har qaysisi o`zining sinonimik qatoriga ega ekanligi bu kabi 
xususiyat forsiy tilda uchramasligi qayd qilingan. Masalan, ichmoq fe`liga sipqarmoq, 
tomshimoq kabi fe`llarning sinonim bo`lishini uqtiradi: 
Sāqiyo tut bādakim, bir lahza ӛzүmdin baray 
SHart bu kim, har nechә tutsang labālab sipqaray. 
YOki: 
Soqiyo, chү ichib, mengә turar qosh, 
Tamshiy-tamshiy ani qilay no`sh. 
SHuningdek, yig`lamaq so`zining ham bohsamaq, iңramaq, siңramaq, 
siqtamaq, үnүrmәk, inichkirmәk kabi sinonimlarini keltiradi. 
Navoiy o`z ijodiyotida tildagi omonimlardan ham turli stilistik maqsadlarda 
foydalangan. 
Jush-tush (son), yarim kun, tāmān. 

---

84 
Yan-yanmaq, yanbash;
Yaq-yaqmaq, tāmān, yag`. 
Navoiy o`z asarlarida faqat omonim, sinonim so`zlarni emas, balki fors 
tilida bo`lmagan so`zlardan foydalandi. Masalan, cho`kur (jiyda), qabaq, meң, ildirin 
(yaxshi), chaqin (yaxshi). 
Bashlarig`a gүl sachsang, alardin yүzүңә tikān sachilur, 
Agar ul gүl sachmag`an bas qilsaң, bag`riңg`a chokur toqilur. 
(Maqbubul-qulub) 
YOki: 
Firaqiң ichrә ulus ӛrtәmәkkә, ey māhim
CHoain durur damimu, ildirim durur āhim. 
(Maxbubul-kulub). 
Bunay so`zlarni leksik norma sifatida adabiy tilda qo`lladi: Navoiy leksik 
normalarni belgilashda hayotning turli sohalariga tegishli bir qancha turkiy so`zlarni 
o`z asarlariga singdirdi. Ular quyidagilar: 
1. Oziq-ovqat nomlari: qaymaq, qatlama, bulamiq, qurut, ulaba,
mantu, quymaq, o`rkamach, qimiz, suzma, boza, umach, komach. 
2. CHorvachilikka oid so`zlar: tubuchak, arg`umaq, yaqa, yabu, taju, 
toy, g`uana, tulan, chirg`a, lang`a, jabildir, xāna, toqum, chilvir. 
3. Kiyim-bosh nomlari: dastār, qalpaq, navro`zi, tөppi, shirdaq, jalak, 
dakla, qur, terlik. 
4. Ov hayvonlari nomlari: kiyik, tong`uz, huna, qilchaqchi, suykun, 
bug`u, maral, āhu, gavazi, xuk,guraz va boqshalar. 
SHuni ta`kidlab o`tish lozimki, Alisher Navoiy o`zbek tili leksik boyliklari 
bilan birga fors-tojik, arab tili leksik boyliklaridan ham o`z o`rnida foydalandi. 
Ayrim tushunchalarni (adabiy) belgilashda ajnabiy til leksik boyliklaridan 

---

85 
foydalanishni shart deb bildi, chunki adabiy janr va uslub fors-tojik va arabcha 
so`zlardan foydalanishni shart qilib qo`yar edi. 
A.Navoiy adabiy tilning grammatik normalarini beyagilashda ham samarali 
ishlar qildi. Buni quyidagi hollarda ko`ramiz. 
1.Tushum kelishigi bilan qaratqich kelishigi affikslari o`z o`rnida
qo`llangan. Ma`lumki, Navoiyga zamondosh bo`lgan shoirlar ijodida qaratqich
o`rnida tushum kelishigi ko`rsatkichi qo`llangan o`rinlari ham bo`lgan Masalan,