O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta’lim vazirligi buxoro davlat universiteti

GULXANIY ASARLARINING TIL VA USLUBI 
O`zbek adabiy tili taraqqiyotining XVIII asr oxiri va XIX asr boshlaridagi 

---

113 
holatini Gulxaniy asarlari orqali o`rganamiz. Gulxaniy shoir sifatida bir necha 
g`azallar va XVIII asr oxirining prozasi namunasi bo`lgan «Zarbulmasal» 
asarining muallifidir. Uning g`azallarida tematikasi va tilida avvalgi shoir va 
yozuvchilar traditsiyasi saqlangan holda, unda o`g`uz elementlari nisbatan kengroq 
o`rin egallagan. Masalan, 
I shaxs hozirgi-kelasi zamon fe`lida o`tuzcha xususiyat seziladi.
Belu ag`zidin nishān gar biz sari mo` desәlәr,
Әylәrәm inkār iqrār etmәdim dārin kӛrүң.
Sifatdosh bo`lishsizdan so`ng -z affiksi bilan hosil qilingan:
Kӛngүl ӛzүdәdүr dunyag`a arzi ehtiyoj etmәz
Tariqat saliki, bu yolda mayli izdivāj etmaz. 
SHart mayli -za affiksi bilan hosil qilingan. 
Ayrim so`zlardan fonetik jihatdan ozarbayjon tiliga xos xususiyat ko`rinadi:
Qayu bemāra la`lidin shifā vermish masih āsā
Nadin ul sho`x anglab, Gulxaniy, darding ilāj etmәz. 
«Zarbulmasal» asari o`sha davr prozasining namunasi bo`lishi bilan birga, 
fol’klor materiallaridan foydalanib yozilganligi uchun ham, xalq tilining adabiy tilga 
yaqinlashtirishga xizmat qilgan asarlardandir. 
Gulxaniy «Zarbulmasal» asarida xalq og`zaki ijodi asarlarini qayta ishlash 
bilan birga uning uslubi va badiiy vositalarini ham saqlab qoldi. Bular quyidagi 
holatlarda ko`rinadi: 
1.3arbulmasal»ning ayrim hikoyalari xalq og`zaki ijodiga bo`lgan so`zlar 
bilan boshlanadi: «Bor erdi Farg`onada bir sarbān» (Tuya bilan bo`taloq), «Ilgargi 
ayyomda ikki kabutar bor erdi» (Bozonda va Navozanda). 
2.Ommaviy janr bo`lgan maqollardan o`rinli foydalangan.
Asarda ikki tildan (o`zbek, tojik) maqollar keltirilib boradi va bu 

---

114 
maqollar asar mazmuniga ustalik bilan singdirib boriladi. 
Asar tilida jonli tilga xos bo`lgan quyidagi xususiyatlarni ko`ramiz: 1. 
Qaratkich va tushum bir xil ko`rsatkich bilan ifodalangan o`rinlar mavjud:
Hosili umri edi ul bayni 
Ati gunashbonu oshal bayni. 
2. -q bilan tugagan so`zlarga III shaxs egalik affiksi qo`shilganda, negizidagi shu
undoshlar jaranglamaydi: Farāsat ayaqi aqsaq qizni āshiqig`a berdi. 
3. Adabiy tilda qo`llanib kelingan echmaq, chechmaq, tarzida qo`llangan: «YAna 
bir masal borki: er bashiga shi tushsa, өtүk chechmәy suv kechәr». 
4. Jonli tilga xos bo`lgan —turgon affiksi qo`llangan: hamiyat himmatini darjo`sh 
kelturub, yarim xazina dinār, yүz teva, uch yүz qaramal, uch yүz yilqi, besh yүz qoy 
va qizniң bash-kөzi yasala turgan qalinni jamlab... 
5. Jonli tilda bo`lgan itәrchi (it boquvchi: «It qig`onni itorchi qilmas»), yavuq 
(uzoq), sunmaq (taklif qilmoq:) «Soqiyi tushtaroqlar piyola suna boshladilar»), 
«Burnog`i (avvalgi)lar masalidurki». 
SHuningdek «Zarbulmasal»da xalq o`rtasida keng qo`llanadigan teva, 
taka, ayran, sapal, qatqaq, burunduq, taylaq, qo`naq, aqsaq, yantaq, boqaq, kulba, 
kurk tavuq, tutav, sachbag`, tushav, bo`ydaq, kabi so`zlar ishlatilgan. 
6. Og`zaki nutkda ko`p qo`llaniladigan frazeologik birikmalardan 
foydalangan: ag`zini bir burchidin chekar,.. Jan satib өzin uyin etardi tan. Ag`iz 
ashga etgәndә burni qanagan, xās tarbuzni qoltug`uңga alma va boshqalar. 
«Zarbulmasal»da qo`llangan boshqa til elementlari avvalgi so`z ustalari 
asarlarida ishlatilib kelgan grammatik va leksik elementlarga muvofiq keladi. 
Asarda fors-tojik va arab so`zlari ham ana shu davr traditsiyasiga ko`ra 
qo`llangandir. Gulxaniy asarlarida stil talablariga muvofiq sinonim so`zlardan unumli 
foydalangan: g`am-g`ussa-anduh, āsmān-kөk-falak, xalq-ulus-el, ism-at, yoldash-
hamrāh, nāma-xat, ay-qamar, āftāb-quyash-shams-xurshid, chayan-aqrab, taraf-jonib, 

---

115 
yүz-āraz-jamāl, daryo-nahr va boshqalar. 
Demak, Gulxaniy jonli tilning leksik va grammatik imkoniyatlaridan keng 
foydalandi. Saroy aristokrat yozuvchilari esa jonli tildagi qator oddiy so`z va 
iboralarni qo`llashdan bosh tortib saroy adabiyotining murakkab, og`ir til va davom 
ettirgan bir vaqtda Gulxaniyning jonli til elementlarini keng qo`llashi dunyoviy 
adabiyotning hamda shu bilan o`zbek adabiy tilining boyishida ulkan ahamiyatga 
ega bo`ldi.