Dərs vəsaiti kimi təsdiq edilmişdir

 
II sinifdə dərs nümunəsi 
III rüb. Dərs № ____ 
 
                                   Dərsin vəzifələri: 
1.
 
Kiçik topu atmağı öyrətmək; 
2.
 
«Kim çəkər» oyunu. 
              Dərsin keçirildiyi yer: idman meydançası. 
              Təchizat: şagirdlərin sayının yarısı qədər kiçik və böyük toplar. 
 
                                   1. Hazırlıq hissə – 10 dəq. 
 
1.
 
Bir cərgəyə düzülmək. Növbətçi,  şagirdləri sinifdə    iki  sıraya düzüb, məktəbyanı 
meydançaya gətirir və onları meydançada bir cərgəyə düzür; 
2.
 
Raport. Müəllim bədən tərbiyəsi təşkilatçısından raportu qəbul edir,  
şagirdlərlə salamlaşır və bu prosesdə yaranmış nöqsanları şagirdlərin nəzərinə çatdırır. 
              Müəllim şagirdlərlə salamlaşdıqdan və dərsin təşkili mərhələsi üzrə öz fikrini bildirdikdən sonra 
dərsin vəzifələri və gedişi barədə məlumat verir; 
              3. Dönmələr. Müəllimin komandası ilə şagirdlər sağa, sola, geriyə dönmələri yerinə yetirirlər; 
              4. Yeriş və asta qaçışlar. Müəllimin komandası ilə şagirdlər əvvəlcə meydança ətrafı yeriyir və 
onu asta qaçışla növbələşdirir. Yeriş və qaçışlar bir-biri ilə iki dəfə növbələşdirilir; 
              5. 3-4 sıraya düzülmə. Müəllim  şagirdlərin ümuminkişafetdirici hərəkət kompleksini yerinə 
yetirmələri üçün üç-dörd sıraya düzləndirməlidir. Bunun üçün «Meydançaətrafı marş!» komandasını 
verir,  şagirdlər meydançaətrafı addımlayırlar. Onlar meydançanın üst və yan xəttinin mərkəzinə 
(meydançanın uzunu və eninin yarı olan hissəsinə) çatdıqda müəllim «Sola (sağa), meydançanın 
mərkəzinə doğru üç-üç (dörd-dörd) marş!» komandası verir. Şagirdlər meydançanın mərkəzində üç və ya 
dörd sıraya düzülür, qollar yana olmaqla, qollararası seyrəlirlər (sola, sağa və irəliyə). 
              6.  Böyük  toplarla  hərəkətlər. 1. Ç.v.- top əldə irəlidə, aşağıda. Yerində addımlama. Top döş 
qarşısında yeriş; top yxarıda baş üzərində yeriş; top döş qarşısında və aşağıda yeriş. Hər hərəkəti  2 sayda, 
iki addım atmaqla yerinə yetirməli. Əlləri yuxarı apararkən nəfəsi almalı, aşağı gətirərkən buraxmalı. 
              II. Ç.v. – ayaqlar çiyin bərabərində aralı; top əllərdə aşağıda. 1-3 sayda əyilərək topu sol ayaq 
ətrafında daxildən xaricə fırlatmalı (dairə cızmalı) və nəfəsi verməli. 4 sayda çıxış vəziyyətinə qayıtmalı, 
nəfəs almalı. Topu sağ ayaq ətrafında da fırlatmaq olar. 

 126
              III.  Ç.v.  –  dizlər üstə oturub, topu əllərdə yuxarıda baş üzərində saxlamalı. 1-2 sayda gövdəni 
döndərməklə, topu sağ ayağının dabanına toxundurmalı, nəfəsi buraxmalı. 3-4 sayda çıxış  vəziyyətinə 
qayıtmaqla nəfəs almalı. Hərəkəti digər tərəfdə də etmək olar.  
              IV.  Ç.v.  –  arxası üstə uzanıb topu pəncələr arasında saxlamalı. 1 sayda  dizləri bükərək döşə 
yaxınlaşdırmalı. 2 sayda çıxış vəziyyətinə qayıtmalı. Tənəffüs müntəzəmdir. 
              V. Ç.v.- top əllərdə – qabaqda, qollar çiyin səviyyəsində.  Topu döşəməyə buraxmalı. Döşəməyə 
dəyib sıçrayan topu yarım çömələrək tutmalı. Topu şaquli döşəməyə buraxmalı. Tənəffüs müntəzəmdir. 
              VI.  Ç.v.  –  ayaqlar  aralı, top irəlidə – döşəmədə, 1 sayda irəli  əyilərək topu götürməli, nəfəsi 
buraxmalı, 2 sayda gövdəni düz tutub əyilməli, 3 sayda qolları aşağı salıb topu döşəməyə qoymalı. 3 – 4 
sayda düzəlməli, nəfəs almalı. 2 sayda gövdə üfüqi vəziyyətdə olur, başı düz saxlamalı, topa baxmaqla 
qıçları bükməli. 
              VII. Ç.v. – bir ayaq üzərində dayanmaqla digər ayağın topun üstünə qoymalı. Hoppanaraq topu 
bir ayaqdan digər ayağa tərəf diyirlətməli. 
 
                                     II. Əsas hissə – 30 dəq. 
1.
 
Kiçik topu atmaq. Böyük toplarla hərəkətlərdən sonra müəllim sinfi  
bir cərgəyə düzüb, kiçik topun atılma texnikasını göstərir. O. hərəkət texnikasına aid belə izahat verir: 
hərəkəti sağ  əllə icra etmək üçün sağ ayaq arxada – pəncə üstə, top isə ovucun içərisində olur. Qol 
dirsəkdən bükülməli, Bilək və top üz səviyyəsində saxlanmalıdır. Ağırlığı sağ ayaq üzərinə salmağa və 
daha çox əyilməyə çalışmalı. Bu zaman qol dirsəkdən tam açılaraq arxaya aparılır, əl sürətlə irəli gedir və 
top sürətlə atılır. Top atılarkən qollarla birlikdə çiyin də irəli gedir, ağırlıq əsasən sol ayaq üzərinə düşür. 
Müəllim hərəkətin icra qaydasını  şagirdlərə izah etdikdən və göstərdikdən sonra sinfi iki qrupa bölür. 
Qruplar üz-üzə dayanır (10-15 m məsafəyədək) və topu bir-birinə atırlar. 
              2.  «Kim  çəkər» oyunu. Müəllim meydançanın ortasında diametri təxminən 3-4 m olan dairə 
çəkir.  Şagirdləri iki yarımqrupa bölür. Püşk nəticəsində yarımqrupun biri dairənin içərisində, digəri isə 
kənarında, qarşı-qarşıya durur. Sonra oyunçular əl-ələ tuturlar, hər kəs rəqibini özünə  tərəf çəkməyə 
başlayır. Dairəyə çəkilib salınmış, yaxud da dairədən çıxarılmış oyunçular hər oyun başlanılarkən sayılır. 
Beləliklə, 4-5 dəfə keçirilən bu oyunda hər dəfə çox oyunçueu özünə  çəkmiş komanda 1 xal qazanır. 
Oyunda bir-birini itələmək olmaz, artıq hərəkətlər etməyə icazə verilmir. 
                                
III. Tamamlayıcı hissə – 5 dəq. 
              1.  Bir  sıraya düzülmə.  «Kim çəkər» oyunundan sonra şagirdlər sıraya düzülüb və 
meydançaətrafı tənəffüs hərəkətləri icra edirlər. 
              2. «Öz bayrağına doğru» oyunu. Oyun müəllimin «Dağılın!» komandası ilə başlanır. Müəllim 
«Dağılın!» komandası verdikdə kapitanlardan başqa bütün şagirdlər meydançada istədikləri hərəkəti icra 
edirlər. «Dur!» komandasında isə gözlərini yummaqla gözəl və  cəlbedici hərəkətlər – fiqurlar yerinə 
yetirirlər. Nəhayət, «Öz bayrağına doğru!» komandasında oyunçular gözlrini açır və kapitanların yanına 
qaçırlar.  Əl-ələ tutub rəqs hərəkətləri edirlər. Hərəkətləri düzgün və tez yerinə yetirən komanda qalib 
hesab olunur. Oyunu bir neçə dəfə keçirmək olar. 
              3.  Dərsə yekun vurmaq. Müəllimin işarə  və siqnalı üzrə  bəzən oyunlar dayandırılır,  şagirdlər 
rəğbətləndirilir, qiymətləndirilir və ya tapşırıqlar icra olunur. Bundan sonra şagirdlər sıraya düzülür, 
soyunub-geyinmə otağına, oradan da nizamla sinfə aparılır. 
 
                             

 127
IV.3. Bədən tərbiyəsi dərsinin quruluşu, 
hissələri və təşkili formaları 
 
3.1.
 
Dərsin quruluşu. 
 Dərsin quruluşu dedikdə, qarşıya qoyulmuş  vəzifələrin (gigiyenik, təlim-tərbiyəvi) dərsin ayrı-ayrı 
hissələrində ardıcıl və sistemlə yerinə yetirilməsi nəzərdə tutulur. Başqa sözlə desək, dərsin quruluşu 
şagirdlərdə gigiyenik vərdişlərin və tərbiyənin aşılanmasının, idrak fəaliyyəti və fiziki iş qabiliyyətlərinin 
artırılması üçün qruplaşdırılmış məqsədyönlü fiziki hərəkətlərin sistem və ardıcıllıqla icrası, mütəhərrik 
oyunların öyrədilməsi kimi başa düşülür. 
              Ümumiyyətlə, dərsin quruluşu dərsin tipinə, onun məzmununa və əsas didaktik məqsədinə uyğun 
müəyyənləşdirilir. Pedaqoji ədəbiyyatda «dərsin quruluşu» anlayışına «üç əlamət»  tərkib (dərs hansı 
elementlərdən, yaxud mərhələlərdən təşkil olunub); ardıcıllıq (bu elementlər hansı ardıcıllıqla 
məşğələlərə daxil edilir); əlaqə (dərsin hissələri öz aralarında bir-birləri ilə necə əlaqəlidir)
117
 daxil edilir. 
Dərsin didaktik vəzifəni həll edən mərhələsinin, təkrar və  fəallaşdırıcı  mərhələləri də vardır.  Bədən 
tərbiyəsi dərsinin də quruluşuna məxsus üç əlamət vardır: 
                                      
Dərsin quruluşu: 
              1)  dərs fiziki hərəkətlərin təsnifat sisteminə uyğunlaşdırılmalıdır (tərkib-dərs hansı fiziki 
elementlərdən ibarətdir); 2) fizioloji yük əyriliyinin tədricən artmasına uyğunlaşdırılmalıdır (fiziki yük 
mərhələlər üzrə dozalaşdırılmalı); 3) mərhələlər arasında sıx əlaqə olmalıdır (yəni bir mərhələdə keçirilən 
fiziki hərəkətlər digər mərhələyə xidmət etməlidir). 
            Bədən tərbiyəsi dərsləri ayrı-ayrı ölkələrdə, müəyyən dövrlərdə müxtəlif quruluşda təşkil 
olunmuşdur. Dərsin sxemi alman (A.Şpisə görə) və sokol gimnastika sistemində 5, isveç sistemində isə 9-
dan 15 hissəyə kimi olmuşdur. Xristian gənclər ittifaqının dərs sxemi 3, İngiltərə  məktəbliləri üçün 
basketbol üzrə dərs sxemi (R.M.Smitə görə) 2, İngiltərə məktəblərinin dərs sxemi     
M.D.Devisə görə) 7, fransız gimnastika sistemində dərs sxemi (Demeni və Everə görə) 7, ABŞ metodisti 
V.Krempitona görə dərs sxemi 6 hissədən ibarət qurulmuşdur. 
 ( Sovet hakimiyyətinin ilk illərində  bədən tərbiyəsi dərsləri I dərəcəli məktəblərdə 6, II dərəcəli 
məktəblərdə isə gimnastika dərsinin planı 8 mərhələdə (standart formada) aparılırdı. Ümumtəhsil 
məktəblərində bədən tərbiyə dərsləri sonralar 4 (giriş, hazırlıq, əsas və tamamlayıcı) hissədə keçirilmişdir.  
Həmin dərs sxemini K.X.Qrant, M.V.Deykina, N.İ.Paşkeyeviç və L.D.Ştakelberq vermişlər 
118
. 
              Hazırda məktəblərimizdə  bədən tərbiyəsi dərsləri 4 deyil, 3 hissədən (hazırlıq,  əsas və 
tamamlayıcı) təşkil edilir. Dərsin üç hissəli keçirilməsində ilk dəfə V.N.Koronovski, A.N.Şlemin, 
V.V.Kovolyev, P.Q.Boqdanov, M.A.Aqronomski və b. öz əsərlərində  şərh etmişlər. Dərsin üç hissəli 
keçirilməsi 9 hərəkət elementlərinin funksiyası ilə  əlaqədar olaraq dərs aşağıdakı ardıcıllıqla 
aparılmalıdır: 1) məşğələnin təşkili; 2) ümumi hazırlıq; 3) xüsusi hazırlıq; 4) texnika və  dəqiqlik üçün 
hərəkətlər; 5) sürət hərəkətləri; 6) cəldlik hərəkətləri; 7) qüvvə  və çeviklik hərəkətləri; 8) dözümlülük 
hərəkətləri; 9) dərsin yekunlaşdırılması  və intensivliyinin aşağı s alınması. Birinci, ikinci və üçüncü 
elementlər dərsin birinci hissəsini – hazırlıq hissəni, dördüncü, beşinci, altıncı, yeddinci, səkkizinci 
elementlər ikinci hissəni – əsas hissəni,  doqquzuncu elementlər isə dərsin üçüncü hissəsini tamamlayıcı 
hissəni təşkil edir. 
                                                
                        Bədən tərbiyəsi dərsinin təxmini quruluşu 
 
 
I 
 
II 
 
III 
 Hazırlıq  
Ə     S     A     S 
Tamamlayıcı 
1 2  3  4 5 6  7 
8 
9 
                                                 
117
 
В.А.Онишшук. Типы, структура и методика урока в школе. Киев, 1976, с.52. 
 
118
 Бах: Методика физического воспитанийа. М., 1940 ъы ил. 
 

 128
Təşkili 
Ümumi 
hazırlıq 
Xüsusi 
hazırlıq 
Texniki 
dəqiqlik 
Tezlik Cəldlik 
Qüvvə, 
çeviklik 
Dözümlülük Yekun 
 
              Dərsin 4 deyil, 3 hissədən ibarət keçirilməsinə (yəni giriş  və hazırlıq hissələrinin 
birləşdirilməsinə) səbəb nədir? 
              Dərsin giriş və hazırlıq hissəsinin birləşdirilib eyni mərhələdə həyata keçirilməsində iki cəhət – 
tədrisin psixoloji mahiyyəti və bu mərhələdə öyrənilən hərəkətlərin orqanizmə sağlamlaşdırıcı  təsiri 
(anatomik-fizioloji) nəzərə alınmışdır. Çünki dərslər giriş  və istərsə  də hazırlıq hissə üçün 
müəyyənləşdirilmiş proqram materiallarına, təhsil və tərbiyəvi vəzifələrə, orqanizmə təsiretmə dərəcəsinə 
görə, habelə    məzmun və  həyata keçirilmə formasına görə bir-birinə  sıx bağlıdır. Bu hissənin 
materiallarının biri o birini nəinki birtərəfli, hətta qarşılıqlı surətdə tamamlayır və əsas məqsədə yönəldir. 
Daha doğrusu, giriş və hazırlıq hissədə yerinə yetirilən hərəkətlər orqanizmin iş qabiliyyətini yüksəldərək 
əsas hissədə icra olunacaq fiziki yükə hazırlayır, şagirdlərin diqqətini dərsə istiqamətləndirir. 
              Q.F.Şitikova dərsin 3 hissəli qurulmasının təlim-tərbiyəvi  əhəmiyyətini  şərh edərkən yazır ki, 
məşğul olanlar müntəzəm surətdə idrak fəaliyyətinə qoşulub və  tədricən zəruri fiziki iş qabiliyyətinə 
yiyələnirlər. Hər bir məşğələdə qarşıya qoyulmuş gigiyenik, təhsil və  tərbiyəvi vəzifələr yüksək 
səviyyədə yerinə yetirilir. Nəhayət, orqanizmin sonrakı fəaliyyəti üçün əlverişli vəziyyətə gətirilir. 
              Təcrübə göstərir ki, dərsin müvəffəqiyyətlə nəticələnməsi ayrı-ayrı hissələrin qarşısında konkret 
vəzifələrin qoyulmasından, uşaqların yaş xüsusiyyətindən, fiziki hazırlıq və fiziki inkişaf səviyyəsindən, 
hərəkətin öyrədilmə texnikasının xarakterindən, məşğələlərin yerindən, keçirilmə vaxtından, həmçinin 
ləvazimatla təchiz edilməsindən və  şəraitdən çox asılıdır. Bundan əlavə, müvəffəqiyyət, eyni zamanda 
dərsin ayrı-ayrı hissələrində qrupların təşkili, uşaqlar üçün fənn tapşırıqlarının müəyyənləşdirilməsi, 
ləvazimat və avadanlıqların düzgün yerləşdirilməsi, məşğələ yerlərinin dəyişdirilməsi ilə sıx əlaqədardır. 
              Dərsin səmərəli qurulması, həm də müəllimin fəaliyyətinin düzgün təşkilindən, xüsusən 
müəllimin dərsin ayrı-ayrı hissələrində müəyyən edilmiş tapşırıqlar üzrə apardığı izahat işlərindən, 
hərəkət texnikasının düzgün göstərilməsindən və yerinə yetirilməsindən,  şagird fəaliyyətinin dərsə 
düzgün təşkil edilməsi və qiymətləndirilməsindən asılıdır. Dərsin ayrı-ayrı hissələrində yerinə yetiriləcək 
tapşırıqların yaxşı nəticələnməsi, məşğul olanların müşahidəçilik qabiliyyəti, hərəkətlərin icra edilməsinin 
məna və əhəmiyyəti ilə, habelə bu prosesə düşüncəli yanaşması ilə əlaqədardır. 
              Dərsin quruluşunda aşağıdakı pedaqogji-metodiki tələbləri nəzərə almaq lazımdır. 
              1.  Əvvəl keçirilən hərəkətlər, sonra keçirilən hərəkətlərin qarşısında duran vəzifələrin yerinə 
yetirilməsinə yönəldilməli və  əksinə, sonra tədris olunan hərəkətlər  əvvəlki hərəkətlər üzrə qazanılmış 
bilik, bacarıq və vərdişlərin daha da möhkəmləndirilməsinə kömək etməlidir. 
              2.  Dərsin ayrı-ayrı hissələrində qruplaşdırılaraq tədris olunan fiziki hərəkətlər müəyyən 
ardıcıllıqla keçilməli və bir-birilə  əlaqələndirilməlidir. Hərəkətlər sadədən mürəkkəbə doğru 
qruplaşdırılaraq öyrədilməlidir. 
              3. Dərsin bir hissəsində qarşıya təlim-tərbiyə və gigiyenik vəzifələr qoyulmalı, onlar müntəzəm 
və ardıcıllıqla həyata keçirilməlidir. 
              4.  Dərsin hər üç hissəsində müəllim və  şagirdlərin fəaliyyətləri məqsədyönlü təşkil edilməklə 
bərabər, xarakter və  məzmun etibarı ilə bir-birindən fərqlənməli, həm də  əlaqələndirilməklə  təlim 
fəaliyyətinin yüksədilməsinə istiqamətləndirilməlidir. 
              Qeyd  etmək lazımdır ki, bədən tərbiyəsi dərsinin hər bir hissəsinin qarşısında, ayrı-ayrılıqda 
təlimin məzmununa uyğun vəzifələr qoyulur. Lakin həmin  vəzifələr bir-birinə daha yaxın olur və eyni 
məqsəd daşıyır. Məsələn,  dərsin hazırlıq hissəsində qarşıya  şagirdlərin diqqətinin toplanması, 
fəallaşdırılması, fiziki yükün tədricən artırılması, fiziki hazırlığın yüksədilməsi, növbəti vəzifələrin izahı 
və s. kimi vəzifələr qoyulur. 
              Bütün bunlar, nəinki dərsin hazırlıq hissəsində, həm də əsas hissəsində yerinə yetirilir. Başqa bir 
misal. Şagirdlərin fəaliyyətini lazımi səviyyədə təşkil etmək üçün hazırlıq hissədə frontal iş formasından 
daha geniş istifadə edilir. Təcrübə göstərir ki, dərsin sıxlığının artırılması,  şagirdlərin boşdayanma 
hallarının aradan qaldırılması  və  fəallığının yüksədilməsi məqsədi ilə  bəzən  əsas hissənin özündə belə 
frontal iş formasından istifadə olunur. Bundan əlavə, hazırlıq hissədə    işlədilən hər hansı bir təlim 
üsulundan (məsələn, söz, illüstrasiya və demonstrasiya və s.) dərsin digər hissələrində  də     müvafiq 

 129
qaydada istifadə etmək mümkündür. Dərsin hissələri arasında sıx  əlaqə  və uyğunluqların olmasına 
baxmayaraq, onların özünəməxsus təşkili yolları, vəzifələri, məzmunu vardır. Həmin məsələlərin düzgün 
şərhi isə bədən tərbiyəsi tədrisinin təkmilləşdirilməsində vacib pedaqoji şərtlərdəndir. Məktəb təcrübəsinə 
və qabaqcıl pedaqoji-metodik fikrə istinad etməklə, bədən tərbiyəsi dərslərinin ayrı-ayrı hissələrinin və 
bunlar arasında əlaqənin səmərəli təşkilinə toxunaq. 
 
                         3.2. Bədən tərbiyəsi dərslərinin hissələri 
              Məktəbdə  bədən tərbiyəsi üzrə  təlimin  əsas təşkili forması  dərsdir. Bədən tərbiyəsi dərsləri 
cədvəl üzrə həftədə iki dəfə aparılır. Bu dərslərdə, şagirdlərə hərəkət keyfiyyətləri: sürət, qüvvə, cəldlik, 
dözümlülük və hərəkət fəaliyyətinə dair lazımi bilik, bacarıq və vərdişlər aparılır. 
              Bədən tərbiyəsi dərsləri üç mərhələdə aparılır, bunların da hər birinin özünəməxsus məqsəd və 
vəzifələri vardır. Müəllim həmin məqsəd və  vəzifələrə uyğun fiziki hərəkət və oyunlar seçir və yeri 
gəldikdə onları  dərsin ayrı-ayrı  mərhələlərində  şagirdlərə öyrədir. Müəllim qarşıya qoyulmuş  məqsədə 
nail olmaq üçün dərsi pedaqoji, psixoloji və fizioloji cəhətdən düzgün qurmalıdır. Dərsin keyfiyyətini 
yüksəltmək üçün müəllim tədris materiallarını dərindən öyrənməli, materialları ardıcıllıqla təlim etməli və 
təlim üsullarını düzgün müəyyənləşdirməlidir. Bundan əlavə, dərs maraqlı qurulmalı, şagirdlərin fəallığı 
şəraitində keçməlidir, tədris günü rejimində digər fənlərə müvafiq qaydada növbələşdirilməlidir. 
              Bədən tərbiyəsi dərsi üç: hazırlıq, əsas və tamamlayıcı hissədən ibarətdir. 
2.1.
 
Dərsin hazırlıq hissəsi. 
 Dərsin hazırlıq hissəsinə – 8-10 dəqiqə vaxt sərf edilir. Onun əsas vəzifəsi  şagirdləri dərsin sonrakı 
mərhələlərinə,  əsas hissədə icra edilən hərəkətlərə hazırlamaqdır. Başqa sözlə desək, bədəni fiziki yük 
üçün qızışdırmaqdır. Eyni zamanda şagirdlərin dərsə təşkilindən, kimin gəlib-gəlmədiyini yoxlamaqdan,  
dərsin  əsas məzmununu və  vəzifələrini izah etməkdən,  əhvali-ruhiyyəni yüksəltməkdən,  şüurlu intizam 
yaratmaqdan, müxtəlif yollardan istifadə etməklə  dərsə marağı artırmaqdan ibarətdir. Hazırlıq hissədə 
keçirilən hərəkətlər bir sıra təlimi, yeriş, tez-tez yeriş, qaçış, yeriş zamanı  və yerində gövdə, yuxarı  və 
aşağı ətraf əzələləri üçün hərəkətlər, əşyasız və əşyalarla hərəkətlər, gimnastika skamyası və divarlarında 
hərəkətlər, hoppanmalar, rəqs hərəkətləri, ümumi inkişafetdirici hərəkətlərdən və s. ibarətdir. 
              Dərsin hazırlıq hissəsinin səmərəliliyi qarşıda duran vəzifələrin konkret və düzgün 
müəyyənləşdirilməsi ilə  əlaqədardır.  İbtidai siniflərdə  dərsin hazırlıq hissəsində  aşağıdakı  vəzifələrin 
yerinə yetirilməsi tələb olunur: 
1.
 
Şagirdlərin fəaliyyətini dərsə cəlb etmək, əhval-ruhiyyəsini və  
emosionallığını yüksəltmək, diqqətini toplayıb əsas məqsədə yönəltmək. 
              2. Dərs müddətində icra ediləcək işin məzmunu və xarakteri ilə şagirdləri tanış etmək, növbəti 
tədris yükü üzrə qarşıya çıxan suallara qısa və aydın cavab vermək. 
              3. Orqanizmi «qızışdırmaq», onun hərəkət fəaliyyətini artırıb  növbəti tədris işinə – əsas hissədə 
yerinə yetiriləcək hərəkətlərə hazırlamaq. 
              4.  Təhsil və  tərbiyə  vəzifələrinə:  şagirdlərin ideya-siyasi səviyyəsini yüksəltmək məqsədi ilə 
nəzəri məlumatlar vermək,  hərəki fəallığını artırmaq, hərəki keyfiyyətlərini inkişaf etdirmək və s.həyata 
keçirilir. 
              Dərsin hazırlıq hissəsinin qarşısında qoyulmuş  vəzifələri yerinə yetirmək məqsədi ilə sadə, 
yaxud şagirdlərin daha tez öyrənə biləcəyi cürbəcür və maraqlı hərəkətlərdən istifadə olunur. 
              Hazırlıq hissədə  tətbiq edilən hərəkətlər bunlardır: müxtəlif düzülmələr; yeriş, qaçış  və 
tullanmalar; xüsusi və ümuminkişaf (əşyalı  və  əşyasız) hərəkətləri; qolların, gövdənin, başın  əsas 
vəziyyətləri, hərəkətləri və bunların bir-biri ilə əlaqələndirilməsi; sadə rəqs elementləri, çox da gərginlik 
tələb etməyən mütəhərrik oyunlar və s. 
              Düzülmələr. Dərsin hazırlıq hissəsinin sıxlığının artırılmasında hər hansı bir hərəkətdən digərinə 
daha tez və sürətlə keçilməsi xüsusən vacibdir. Məlumdur ki, hazırlıq hissədə yerində  və yeriş zamanı 
bəzi hərəkətlər icra olunur. Əgər şagirdlər zal (meydança) ətrafında bir sıra ilə hərəkət edirlərsə, bu zaman 
zalın mərkəzinə doğru üç-üç, dörd-dörd və s. komandası verib onları üç və dörd sıraya düzməklə, ya da 
həmin vəziyyətdə sağa (sola) döndərib ümuminkişaf hərəkətlərini yerinə yetirmək mümkündür. Yaxud da 
şagirdlər iki, dörd (cüt sıra) sıraya düzülüblərsə, onları üz-üzə döndərib bir-birindən 3-4 m aralamaq şərti 
ilə kiçik və böyük topları bir-birinə ötürmə hərəkətlərini icra etdirmək olar. Bundan başqa, yeriş zamanı 

 130
yerinə yetirilən ümuminkişaf hərəkətlərindən, habelə topların bir-birinə ötürülməsindən sıra ilə yerişə 
keçmək olar. Məsələn,  şagirdlər üz-üzə deyil, dörd cərgəyə düzülübsə (istiqamətçi müəllimdən sol 
tərəfdə) onlara aşağıdakı kimi komanda verilir: Soldan boy sırası ilə zal ətrafında tək sıra marş!  Bu vaxt 
istiqamətçi qabaqda olmaqla, əvvəlcə birinci sıradakı dörd şagird, sonra isə digər sıralar bir-birinin 
ardınca göstərilən istiqamətdə hərəkət edirlər. 
              Şagirdlərin zalda lazımi qaydada yerləşdirilməsi və düzləndirilməsi hazırlıq hissəsinin səmərəli 
təşkili üçün əsas şərtlərdən biridir. Bəzi müəllimlər şagirdlərin sıraya və cərgəyə düzülməsinə o qədər də 
diqqət vermirlər. Buna görə dərs elə ilk mərhələdən mütəşəkkil olmaması ilə diqqəti cəlb edir. 
              Düzülmələr vacib şərt kimi şagirdlərə lap tədrisin başlanğıcından  öyrədilməli, getdikcə  vərdiş 
halına salınmalıdır.  Şagirdlərə, ilk növbədə, zalın divar boyu cərgəyə düzülməyi öyrətmək lazımdır. 
Şagirdlər pəncərədən təxminən 1 m aralı olmalı, istiqamətçi zalın yuxarı, tamamlayıcı isə qapı tərəfində 
durmalıdır. Müəllim cərgənin ortasına yaxın,  şagirdlərdən 3-4 m  aralıda dayanmalıdır. Bu zaman 
istiqamətçi müəllimin sağında, tamamlayıcı isə solunda durmalıdır. Cərgəyə yaxud sıraya düzülmələrdə 
iki cəhətə xüsusi diqqət yetirilməlidir. Əvvəla, şagirdlər öz yerlərini yaxşı tanımalı, ikincisi, müəllim sıra 
və ya cərgə qarşısında özü üçün elə yer seçməlidir ki, bütün uşaqlar onu və onun  hərəkətlərini görə 
bilsinlər. 
              Şagirdlərin  bələdləşmə, məkan və zaman vərdişlərinə yiyələnməsində  sıra və  cərgəyə 
düzülmələr xüsusi rol oynayır. Buna görə  də düzülmələri həmişə eyni yerdə deyil, zalın və ya 
meydançanın müxtəlif sahələrində öyrətmək lazımdır. Düzülmələri  əvvəlcə zalda uzununa (cərgə  və 
sıraya), sonra zalın baş  və  aşağı  tərəfində köndələn, daha sonra ortada diaqonal üzrə  və s. öyrətmək 
lazımdır. Düzülmələr zamanı oğlan və qız yarımqruplarının yerlərini dəyişmək faydalıdır. Çünki bu,  həm 
qız, həm də oğlanların bələdləşmə vərdişləri qazanmasına real imkan yaradır. 
              Düzülmələrə bayır şəraitində daha çox diqqət verilməlidir. Çünki şagirdlər bayırda özlərini daha 
sərbəst hiss edir, onların diqqətini tez və asanlıqla yayına bilir. Kənar amillər onların vərdiş etdikləri 
intizamı sarsıdır. Digər tərəfdən, azyaşlı  şagirdlər  açıq havada çevik hərəkətlər etməyə  və oynayıb 
şənlənməyə daha çox meyl göstərirlər. 
              Sabunçu rayonu Bakıxanov qəsəbəsi Fikrət Tağıyev adına 72 saylı məktəb-litseyin sinif müəllimi 
Əliyeva Naibə  şagirdlərin bələdləşməsinə  səy göstərir. Həmin məqsədlə o, düzülmələrin aşağıdakı 
formalarından istifadə edir: 
             - Tapşırıqları yarımqruplar üzrə yerinə yetirdir; axtarıb tapma vərdişlərinə yiyələnməsinə xüsusi 
fikir verir; 
              - Düzülmələrin  yerini və istiqamətini dəyişdirir; 
              - Hərəkətlərin icraolunma müddətini tədricən məhdudlaşdırır; 
              - Hərəkətetmə üsullarını yeri gəldikcə dəyişdirir; 
              - Yarımqruplar arasında tapşırıqların əvvəlcə dəqiq, sonra dəqiq və tez yerinə yetirmək uğrunda 
yarış keçirir; 
              - Düzülmə formasını uşaqların özlərinə seçdirir və onun yaradıcılıqla yerinə yetirilməsinə nəzarət 
edir. 
              Düzülmələr ciddi tələbkarlıqla icra edilməli,  şagirdlərin qarşısında konkret qayda və  tələblər 
qoyulmalıdır. Bura yarımqrupların və ya sinfin zaman, məkan və bələdləşmə üzrə tapşırıqlara düzgün və 
dəqiq yanaşması: hərəkətlərin bir-birinə uyğun və dəqiqliklə icrası; fərdi və kollektiv hərəkətlərin sürətlə, 
düzgün yerinə yetirilməsi, habelə şagirdlərin diqqəti toplamağa, vəziyyəti yaradıcılıqla dəyişməyə hazır 
olması bacarığı və s. daxildir. 
              Müşahidələrdən məlum olur ki, sinifdə şagirdlərin sayı təxminən 25-30 –dan çox deyilsə, onları 
dairə üzrə düzləndirib, xüsusi və ümuminkişaf hərəkətləri, habelə mütəhərrik oyunlar keçmək əlverişlidir. 
Çünki dairəvi düzülmədə yerində  hərəkətdən yeriş  hərəkətlərinə  və  əksinə keçmək asan olur. Eyni 
zamanda,  şagirdlər dairəvi düzülmədə müəllimin və yoldaşlarının hərəkətləri necə yerinə yetirməsini 
yaxşı görə bilərlər. 
              Hərəkətlər dairədə icra olunarkən  şagird nümunəsindən istifadə etmək tədrisin səmərəliliyinə 
kömək edir. Bu zaman hərəkəti səlist yerinə yetirən  şagird mərkəzə (qabağa) çağrılır, hərəkət onun 
tərəfindən nümayiş etdirilir. Belə bir üsuldan istifadə etmək şagirdləri fəallaşdırır və onların dərsə qarşı 
münasibətini yaxşılaşdırır.  Şagirdlər fiziki hərəkətləri dairədə daha məsuliyyətlə icra etməyə  səy 

 131
göstərirlər. Hərəkəti düzgün icra edə bilməyən  şagirdləri dairənin mərkəzinə çağırıb, həmin hərəkəti 
yerinə yetirmələrini təşkil etmək olar. Bu şərtlə ki, yoldaşları onlara gülməsinlər.  İşin belə  təşkili 
müəllimin daha çox təcrübəli olmasından və  dərsin düzgün təşkilindən asılıdır. Dərsdə  həmin  şəraitin 
yaradılmasının həm tərbiyəvi, həm də  tədris  əhəmiyyəti var. Bu vaxt uşaqlar yoldaşı    müşahidə etmək 
qabiliyyətinə yiyələnməklə yanaşı, hərəkətin icrasına dair yarışların keçirilməsi ilə  əlaqədar nöqsanları 
görür, yeri gəldikcə özündə yaranmış həmin istiqamətli qüsurları aradan qaldırmaq bacarığına da malik 
olurlar. Təəssüf ki, bəzi sinif müəllimləri hərəkəti lazımi qaydada icra edə bilməyən şagirdləri yamsılayır, 
onları gülünc vəziyyətdə qoyurlar. Şübhəsiz, müəllimin belə hərəkəti sinfin təlim- tərbiyəsinə mənfi təsir 
edir. Hər  şeydən  əvvəl,  şagirdlərdə müəllimə qarşı nifrət hissi oyanır, dərs onlar üçün cansıxıcı keçir. 
Ümumiyyətlə, düzülmələrin səmərəli təşkili və keçirilməsində müəllim aşağıdakılara nail olmalıdır: 
              1. Ən əvvəl şagirdlərin nizam-intizama riayət etməsini təmin etməlidir; 
              2. Fiziki hərəkətləri və mütəhərrik oyunları tədricən çətinləşdirməlidir; 
              3. Düzülmələrin dəqiq, çevik və sürətlə yerinə yetirilməsinə nail olmalıdır. 
              Bütün bunlar şagirdlərə tərbiyəvi təsir etməklə yanaşı, həm də az vaxt ərzində daha çox hərəkət 
etməyə zəmin yaradır. 
              Bundan  başqa, düzülmələr zamanı gövdənin və başın düz tutulmasına,  əl, qol, ayaq, qıç 
hərəkətlərini ritmik, səlis, bir-birinə uyğun və çevikliklə icra olunmasına da xüsusi diqqət verilməlidir. Bu 
tələblər  şagirdlərin  əhval-ruhiyyəsini, emosionallığını yüksəldir, dərsə  həvəsini artırır, estetik hisslərini, 
zövqünü daha da inkişaf etdirir. 
              Qeyd  etməliyik ki, sıra və  cərgəyə düzülmə  hərəkətlərinin düzgün və musiqinin müşayiəti ilə 
yerinə yetirilməməsi  şagirdlərdə ruh düşkünlüyünə,  tez yorulmaya səbəb olur, dərsə marağı azaldır, 
uşaqlar tapşırığı lazımi fəallıqla icra etmirlər. Buna görə  də ibtidai siniflərin bədən tərbiyəsi dərsləri 
musiqinin müşayiəti ilə aparılmalıdır. 
              Raport  və davamiyyətin yoxlanması. Bədən tərbiyəsi dərsinin tərbiyəvi cəhətlərindən biri də 
raportun verilməsii və  qəbul edilməsidir. Raport şagirdlərin dərsə  həvəsini artırır, estetik hisslərini 
yüksəldir. Raport vermək III sinfin proqramında tələb olunur. Lakin o, I sinifdən başlayaraq verilməli və 
qəbul edilməlidir. Təcrübə göstərir ki, bədən tərbiyəsi dərsində  təbii hərəkət bacarıq və  vərdişləri 
aşılandığı kimi, raport vermək üzrə bacarıq və  vərdişləri də I sinifdən başlayaraq öyrətməyin mühüm 
təlim-tərbiyəvi  əhəmiyyəti var. Raportu əvvəlcə  qız və  oğlan bədən tərbiyəsi təşkilatçılarına – ən fəal 
şagirdlərə, sonra isə       sinfin bütün şagirdlərinə öyrətmək lazımdır. 
              Sual olunur: raporun təlim-tərbiyəvi imkanları hansılardır? Raport zamanı şagirdlər «Düzlən!», 
«Farağat!», «Diqqət!», «Mərkəzə!», «Azad!» komandalarını verməyi öyrənirlər ki, bunlar da tədris 
elementləridir. 
              Raport prosesi nə qədər düzgün,  ciddilik və tələbkarlıqla yerinə yetirilərsə sinfin təşkil olunması, 
şagirdlərin ümumi intizamı  və  dərsin səmərəliliyi bir o qədər yüksək olacaqdır. Raportun verilməsi və 
qəbul olunması prosesi az vaxt içərisində keçsə də, onun aşıladığı rəsmiyyət vərdişi nəticə etibarı ilə uzun 
müddət şagirdlərin təfəkküründə qalır və hərbi mükəlləfiyyət illərində hərbi intizama riayət olunmasında 
çağırışçıların qayda-qanuna tez alışmasına kömək edir. 
              Raport  zamanı  şagirdlər komandanı daha düzgün yerinə yetirməli, intizamı pozmamalı, bədən 
düz tutulmalı, lakin həddindən artıq gərginləşdirilməməlidir. Bu zaman şagirdlərin diqqəti mərkəzə 
yönəldilməli, raportu verən və  qəbul edən (raportu ibtidai siniflərdə müəllim qəbul etməli, lakin yeri 
gəldikcə  şagirdlərə  də raportu qəbul etmək qaydasını öyrətmək məsləhətdir) müşahidə edilməlidir. 
Verilən komandanı  eşitmək və yerinə yetirmək, yəni eyni vaxtda başı sola (sağa) döndərərək düz 
saxlamaq, döş qəfəsini nisbətən irəli vermək, mərkəzə baxmaq, rəsmi məlumata ciddiyyətlə qulaq asmaq, 
sonra «Azad!» komandasına keçmə  və s. həm raport verənin, həm də  cərgədə farağat duranların 
təşkilatçılıq, icraetmə və komanda vermə qabiliyyətini, habelə onların cəldlik, çeviklik və dözümlülüyünü 
artırır. Komandanın eyni bir vaxtda icrası  cərgənin ahəngdarlığını, gözəlliyini və  şagirdlərin 
mütəşəkilliyini, habelə onların  verilən tapşırığa məsuliyyətini yüksəldir. Raport şagirdlərin diqətini 
toplayır, zehni və hərəkət fəallığını artırır, estetik zövqünü inkişaf etdirir. Raport vaxtı şagirdlərin söhbət 
etməsinə, diqqətin yayınmasına imkan verilməməlidir. Çünki bunlar nəinki raportun, hətta dərsin yüksək 
təşkilatçılıq zəminində aparılmasına mənfi təsir göstərir.                

 132
              Müşahidələr və müəllim – metodistlərlə keçirdiyimiz sorğu nəticəsində  bədən tərbiyəsi 
dərslərində davamiyyətin yoxlanması imkanlarını myəyyənləşdirməyə  səy göstərdik. Davamiyyətin 
yoxlanması barədə müxtəlif mülahizələr vardır. Onları şərti olaraq 5 qrupa bölmək olar: 
              1-ci qrup müəllim-metodistlər  belə hesab edirlər ki, ibtidai siniflərdə  dərsi mütəxəssislər 
keçirlərsə,  şagirdlərin davamiyyətinin sinif müəllimindən alınmış  məlumat  əsasında, dərsin ilk 
dəqiqələrində yoxlanılması sərfəlidir.