Dərs vəsaiti kimi təsdiq edilmişdir

3.3.
 
Dərsin təşkili formaları 
              Bədən tərbiyəsi dərsləri fiziki tərbiyə üzrə  əsas iş forması olub proqramm əsasında müəllimin 
rəhbərliyi ilə keçirilir. Dərslər təsdiq olunmuş cədvəl üzrə  müvafiq tədris planı əsasında aparılır. Proqram 
şagirdlərin hamısı üçün məcburidir. Səhhətinə görə xəstə uşaqlarla xüsusi proqramlar əsasında məşğələlər 
təşkil olunur. 
              Tədris fəaliyyətinin tapşırıqlar üzrə  təşkili.  Bədən tərbiyəsi dərslərində  şagirdlərin tapşırıqlar 
üzrə təşkili, ibtidai siniflərə aid  indiyə qədər nəşr edilmiş bir sıra vəsaitlərdə öz əksini ətraflı tapmamış, 
təkmilləşdirilmiş proqramla və bu proqram üzrə  işləyən müəllimlərin iş  təcrübəsi ilə  sıx 
əlaqələndirilməmişdir. Həmin məsələyə ümumi şəkildə toxunulmuş və müəllimlərin diqqətini cəlb etmək 
məqsədilə yanaşılmışdır. Biz təkmilləşdirilmiş proqram üzrə işləyən sinif müəllimlərimizin iş təcrübəsini 
öyrənib ümumiləşdirmiş, bu sahədə ədəbiyyatda yaxşı nə varsa, onlardan məqsədəuyğun şəkildə istifadə 
etmişik. Nəticədə  şagirdlərin tapşırıqlar üzrə  fəaliyyətinin səmərəli təşkili yollarını  şərh etməyə  səy 
göstərmişik.  Şagirdlərin tapşırıq üzrə  fəaliyyəti ibtidai siniflərdə  əsasən frontal, axın (potok), qruplara 
bölünmə və fərdi iş formasında icra olunur. 
              Tədris fəaliyyətinin frontal iş formasında təşkili.  İbtidai məktəbdə avadanlıqlar üzrə  tədris 
fəaliyyətinin səmərəli təşkilində frontal iş forması özünəməxsus yer tutur. Frontal iş forması ibtidai 
siniflərdə mütəhərrik oyunların keçilməsində, qaçış, cisim atmaq, tullanmalar və s. aid  tədris materialının 
yerinə yetirilməsində geniş tətbiq olunur. Frontal iş formasında bütün sinif şagirdləri hər hansı  bir tədris 

 146
tapşırığını eyni vaxtda və ya növbələrə (dəstə, manqa) bölməklə, növbə ilə icra edirlər. Frontal iş forması, 
şagird fəaliyyətinin tədrisin səmərəli təşkilində 4 cəhətdən əhəmiyyə malikdir: 
1)
 
hazırlıq, tamamlayıcı, xüsusən əsas hissədə dərsin intensivliyini xeyli  
artırır,  şagirdlər qısa müddətdə daha çox müxtəlif növ fiziki hərəkətləri yerinə yetirmək və oyunlar 
keçmək imkanı qazanırlar; 
              2) şagirdlər kütləvi toplanış və gəzintilərdə, bayramlarda  eyni vaxtda ritmik və templə, ahəngdar 
surətdə hərəkət etmək, ictimai işə səfərbər olunmaq kimi əxlaqi keyfiyyətlərə yiyələnirlər; 
              3)  frontal  iş formasında tədris tapşırıqlarının icra edilməsi  şagirdləri bir-birinə yaxınlaşdırır, 
birgə hərəkət etməyə ruhlandırır (xüsusən tapşırıq yarış formasında keçiriləndə), onlarda kollektivçilik və 
həmrəylik kimi  mənəviyyatı tərbiyə edir; 
              4)  frontal  iş formasında tapşırıqların icrası  şagirdlərdə müstəqillik, təşəbbüskarlıq, habelə öz 
işinə yaradıcı yanaşmaq kimi keyfiyyətlər tərbiyə edir. 
              Müşahidələrdən məlum olur ki, əksər məktəblərdə, o cümlədən Bakının Səbail və  Xətai 
rayonlarındakı şagird fəaliyyətinin təşkilində xüsusi rol oynayan frontal iş formasından təsadüfi hallarda 
istifadə olunur. Tədris fəaliyyətini frontal iş formasında təşkil edən bir sıra müəllimlər ciddi nöqsanlara 
yol verir və onun pedaqoji-metodiki imkanlarından lazımınca istifadə edə bilmirlər. 
              132 saylı məktəbin III sinfində qaçış öyrədilirdi. Müəllim lazımi şərait olmadığı halda, şagirdləri 
eyni vaxtda qaçırtdı. Nəticədə,  şagirdlər qaçış zamanı bir-birinin qabağına keçir, bir-birini itələyir və 
tutub saxlayırdılar. Halbuki, dərs keçilən sahə kütləvi şəkildə qaçış üçün yaramırdı. Belə olduğu halda, 
müəllim şagirdləri növbələrə bölüb qaçışı növbə ilə keçirsəydi, səs-küy olmazdı, dərs maraqlı və səmərəli 
keçərdi. Çünki qaçış sahəsi dərsin yalnız həmin üsulla keçilməsi üçün əlverişli deyildir. 
              Bakının bir sıra məktəblərində «Cismin atılacağı istiqamətə baxaraq, kiçik topu sağ(sol)  əllə 
dairədən və baş arxasından atmaq» mövzusunun necə tədris olunduğunu müşahidə etdik. Məlum oldu ki, 
şagirdlərin növbələrə bölüşdürülməsinə xeyli vaxt sərf olundu, nöqsanlar isə yeri gəldikcə düzəldilmədi, 
əyaniliyə əhəmiyyət verilmədi. Bundan əlavə, dərs prosesində intizamsızlığın aradan qaldırılması üçün də 
heç bir tədbir görülmədi. Buna görə  də  şagirdlərin dərsə marağı azalır, tapşırıqlar könülsüz yerinə 
yetirilirdi. 
              Frontal  iş formasında və ya şagirdləri növbələrə bölərək  hərəkətləri icra etdirmək üçün ilk 
növbədə  məşğələ keçiriləcək sahə  və  ləvazimatlar nəzərə alınmalıdır,  şagirdlərin hərəkətləri düzgün  
yerinə yetirmələrinə nəzarət edilməli və intizamın pozulmasına şərait yaradılmamalıdır. 
              Tədris fəaliyyətinin  növbə ilə  iş formasında təşkili.  Şagirdlər eyni hərəkəti növbə ilə yerinə 
yetirirlər. Bunun üçün sinifdə şagirdlər I, II, III və yaxud IV növbəyə bölünürlər. Alətdə əvvəlcə I, sonra 
II, nəhayət III və IV növbənin şagirdləri hərəkət edirlər. I növbə hərəkəti yerinə yetirərkən digər növbənin 
şagirləri onları müşahidə edir və ya hərəkətin icrasında onlara kömək göstərirlər. Növbə üsulu zamanı 
hərəkətlər (alətlərdə) müxtəlif də ola bilər. Məsələn, I və II növbə  hərəkəti gimnastika divarında icra 
edirsə, III və IV növbə skamyada məşğul olur. Sonra isə növbələr alətlərdə yerlərini dəyişə bilərlər. 
              İbtidai siniflərdə  şagirdlərin fiziki hazırlığına görə növbələrə bölünməsi və onların fərdi fiziki 
imkanlarını  nəzərə alaraq oyun və  hərəkətlərin öyrədilməsi də  dərsin səmərəliliyini artırır. Bu dörd 
cəhətdən əhəmiyyətlidir: 
1.
 
Bu yolla şagirdlərin dərsə olan marağıfnı artırmaq, diqqətlərini daha  
asan cəmləşdirmək mümkündür; 
              2.  Dərs prosesində qaydaqanun, yüksək intizam, yüksək  şüurluluq yaratmaq imkanı xeyli 
genişlənir; 
              3.  Şagirdlər müxtəlif məqsədli mütəhərrik oyunlarla, gimnastika hərəkətləri ilə, həmçinin  
atletikanın elementləri ilə daha səmərəli məşğul olmaq imkanı əldə edirlər; 
              4. Məşğul olanlar fiziki hərəkətlər və oyunlar üzrə bilik, bacarıq və vərdişlərə lazımi səviyyədə 
yiyələnə bilirlər. 
              Müşahidələr göstərir ki, qabaqcıl müəllimlərimiz  əgər oğlanlarla yeni hərəkət öyrədirlərsə, bu 
zaman qızlara əvvəl öyrənilmiş hərəkətləri icra etdirirlər. Onlar müstəqil (müəllim nəzarət edir) məşğul 
olurlar. Sonra isə  əksinə, qızlara yeni hərəkət və yaxud oyun öyrədilir, oğlanlar isə  əvvəllər öyrənmiş 
olduqları  hərəkətləri sərbəst təkrar edirlər. Dərsin belə  təşkili zamanı müəllim diqqətli olmalı, 
intizamsızlığa qarşı mübarizə aparmalı, həm də oyunun qaydalarının pozulmasına imkan verməməlidir. 

 147
İntizamı pozanlar məzəmmət olunmalı  və «cəzalandırılmalı», yaxşı oyun və  hərəkət nümayiş etdirən 
şagirdlər isə təriflənməlidir.            
Növbələrə bölünməklə hərəkətin tək-tək icrası iş forması ilə şagird fəaliyyətinin təşkilində 3 məsələyə 
diqqət yetirmək lazımdır. Həmin nöqteyi- nəzərdən Bakı  şəhər 1 saylı  dəmiryol məktəbinin müəllimi 
M.Axundovanın iş təcrübəsinə istinad edək. Müəllim dərs keçərkən şagirdlərin fiziki hazırlığını, nə kimi 
vərdişlərə yiyələnmiş olduqlarını  nəzərə alıb, onları 3 dəstəyə bölür. Hər bir şagird hansı  dəstədən 
olduğunu və başçıları kim olduğunu qabaqcadan bilir. Bundan sonra müəllim «Dayaqlı oturuşdan irəliyə 
yuvarlanmaqla aşmaq və əvvəlki vəziyyətə qayıtmaq» mövzusunu tədris edərkən şagirdlərin   fəaliyyətini 
növbə iş forması ilə təşkil edir. Əvvəlcə hərəkəti müəllim özü göstərir, sonra onu bir neçə şagird yerinə 
yetirir. Nəhayət belə komanda verilir: birinci dəstə, qalx, tapşırıq üzrə öz yerini tut! Birinci dəstənin 
uşaqları qalxır, nizamla gəlib gimnastika döşəklərinə yaxın müvafiq yerdə dururlar, «əllər arxada, ayaqlar 
çiyin bərəbərində aralı, azad duruş» vəziyyətini alırlar. Hərəkətə başla! Bir-iki-üç-dörd-beş! 
Komandasında, birinci şagird tapşırığı yerinə yetirməyə başlayır. Bir sıra şagird ayaqlarını yanaşı qoyur 
(dabanlar bir yerdə, pəncələr aralı), iki sayda əllər döşək üzərində, çiyin bərabərində olmaqla çöməlir, üç 
sayda irəliyə mayallaq aşır, dörd sayda arxaya mayallaq aşır, beş sayda qalxır və öz yerinə keçmək üçün 
müəllimin komandasını gözləyir, müəllimin komandası ilə  əvvəlki yerinə qayıdır. Beləliklə, tapşırıqlar 
musiqinin müşayiəti ilə də icra oluna bilər. Bütün bunlar şagirdlərdə öz hərəkətlərində ahəngdar olmağı 
və ritmik icraçılıq qabiliyyətini artırır, onların estetik zövqünü, emosionallığını daha da inkişaf etdirir. 
Fiziki  hərəkətlərin yarış formasında və növbələrə bölünməklə yerinə yetirilməsi  şagirdlərin tədris 
fəaliyyətinə marağını, təşkilatçılıq qabiliyyətini xeyli yüksəldir, tapşırıqlar isə az vaxt içərisində icra 
olunur. Yarış qalibi müəyyənləşdirilərsə  hərəkətin qısa müddətdə, düzgün, ritmik və tempdə yerinə 
yetirilməsi başlıca meyar kimi götürülür. 
              Frontal və növbələrə bölünməklə tapşırıqların icrasında qüsurlu cəhətlərə də rast gəlinir. Burada 
ən böyük qüsur müəllimin  şagirdlərə daha yaxından nəzarət edə bilməməsi ilə  əlaqədardır. Tədris 
prosesində hərəkətlərin şagirdlər tərəfindən düzgün icra edilməsini müəllim diqqət mərkəzində saxlamalı, 
yeri gəldlikcə nöqsanları aradan qaldırmaq məqsədilə düzəliş və məsləhətlər verməlidir. 
              Tədris fəaliyyətinin axın iş formasında təşkili.  Şagird fəaliyyəti axın iş forması ilə  təşkil 
olunarkən, tapşırıqlar bir-birinin ardınca, məsafə saxlanılmaqla yerinə yetirilir. Bu zaman şagirdlər 
üzərində nəzarət nisbətən qüvətlənir, demək olar ki, çox nadir hallarda intizam pozulur. 
              Kiçik məktəbyaşlı şagirdlər bu yaş dövründə daha mütəhərrik olur, onlar bir yerdə dinc dayana 
bilmirlər, daim hərəkətdə olmağa səy göstərirlər. Əlbəttə, bu təsadüf deyil, həmin yaş dövrünün bioloji-
psixoloji qanunauyğunluğudur.  Məsələyə həmin nöqteyi-nəzərdən  yanaşdıqda ibtidai siniflərdə axın iş 
forması ilə  dərs keçmək o qədər də müvəffəqiyyətli olmur. Bu formadan istifadə etdikdə  şagirdlərin 
kifayət qədər fiziki yük almasına  maneçilik törədilir, boş dayanma halları yaranır və beləliklə  dərsin 
sıxlığı  aşağı düşür. Odur ki, ibtidai siniflərdə  şagird fəaliyyətinin axın iş forması ilə  təşkili məsləhət 
görülmür. 
              Tədris fəaliyyətinin «qruplara bölünmə» iş formasında təşkili.  Bədən tərbiyəsi dərsinin 
intensivləşdirilməsində  şagirləri qruplara bölərək, tapşırıqlar üzrə  işlədilməsi  ən zəruri iş formalarından 
biridir. Qruplara bölünmə  iş formasında  şagirdlər növbələrə bölünərkən eyni hərəkəti icra etmək deyil, 
müxtəlif növ tapşırıqları eyni vaxtda (dırmaşıb aşmaq, qamətin formalaşması üçün hərəkətlər, hədəfə 
cisim atmaq, qaçış, hoppanmalar və s.) yerinə yetirirlər. Qruplar üzrə tapşırıqlar zamanı həmin qruplardan 
biri ilə müəllim özü məşğul olur, digər qruplara isə ümumi nəzarət edir. Məsələn, əgər şagirdlər 3 qrupa 
bölünübsə, I qrupla müəllim, II və III qruplarla isə alətlər üzrə qrup bədən tərbiyəsi təşkilatçıları məşğul 
olurlar. Bu zaman çalışmaq lazımdır ki, qrup bədən tərbiyəsi təşkilatçıları təsadüfən seçilməsin, onlar ən 
fəal idmançı şagirdlərdən olsunlar. Təşkilatçılara mühafizə qaydaları, şagirdlər arasında təbliğat aparmaq 
yolları öyrədilməli və  təşkilatçılıq qabiliyyəti aşılanmalıdır. Qoyulmuş vaxt qurtardıqdan sonra qrup 
bədən tərbiyəsi təşkilatçılarının rəhbərliyi (müəllimin isə ümumi rəhbərliyi, nəzarəti) altında növbəti 
alətlər üzrə yerlər dəyişdirilməlidir. Yəni 1-ci qrup öz yerlərini 2-ciyə,  2-ci 3-cüyə, 3-cü isə 1-ciyə 
verməlidir. Beləliklə, bütün qruplar növbə üzrə müəllimin rəhbərliyi ilə yeni hərəkət texnikasına 
yiyələnməli, yaxud da yeni oyun öyrənməlidirlər. Bədən tərbiyəsi təşkilatçılarının rəhbərliyi ilə şagirdlərə 
yalnız əvvəllər keçilmiş dərslər təkrar etdirilməlidir. Təşkilatçıların köməyi ilə yerinə yetirilən tapşırıqlar 
yüngül və asan icra olunmalı,  şagirdlərin zədə almaları üçün təhlükə törətməməlidir. Qruplar elə 

 148
yerləşdirilməlidir ki, müəllim onları görüb, yaxşı  nəzarət edə bilsin. Şagird fəaliyyəti bu iş forması ilə 
tədrisə cəlb edilərkən onların fiziki inkişafını nəzərə almaq lazımdır. 
              Qruplara bölünməklə şagird fəaliyyətinin tədrisə təşkili onların maksimum fiziki yük almasına, 
yeni hərəkət texnikasını daha yaxşı öyrənməsinə, keçilmişlərin lazımi səviyyədə  təkrarlanmasına, 
dərinləşdirilməsinə imkan yaradır. Bu zaman şagirdlərin hərəkət fəallığı yüksəlir ki, bu da uşaqlarda 
cəldlik, çeviklik, dözümlülük və s. fiziki – psixoloji keyfiyyətlərin inkişafına səbəb olur. 
              Tədrisin dairəvi məşq üsulu ilə təşkili. məktəbyaşlı uşaqların hərəkət fəallığının yüksədilməsinə, 
dərsin intensivləşdirilməsində  və  şagirdlərin müstəqilliyinin artırılmasında xüsusilə  əhəmiyyətlidir. Bu 
üsulla dərs keçərkən  şagirdlər 3-4 və daha çox qruplara bölünürlər. Qruplar hərəkətləri müəyyən 
mərhələlərdə qurulmuş alətlərdə növbə ilə yerinə yetirirlər. Müəyyən vaxtdan sonra onlar müəllimin 
komandası ilə alətlərdə yerlərini dəyişirlər. Beləliklə, uşaqlar bir neçə yerdə qurulmuş alətlərdə hərəkət 
edirlər. Dairəvi üsuldan istifadə edərkən şagirdlərin fiziki hazırlığı nəzərə alınmalıdır. Seçilmiş hərəkətlər 
şagirdlərin orta fiziki hazırlıq səviyyəsinə yaxın olmalıdır.  İcraya başlamazdan  əvvəl hər qrupdakı 
şagirdlərin hərəkəti bir neçə dəfə təkrar etmələri onların nəzərinə çatdırılmalıdır. 
              Tədris fəaliyyətinin fərdi iş formasında təşkili. Şagirdlərin fiziki hazırlığını, sağlamlığını nəzərə 
alıb dərs zamanı onlara fərdi tapşırıqlar vermək lazımdır. Fərdi tapşırıqlar qısa və uzunmüddətli ola bilər. 
Həmin tapşırıqlar  şagirdlərin sağlamlığından çox asılıdır.  Əgər müəllim,  şagirddə  zəiflik, qısamüddətli 
başağrısı, ürəkbulanması, yuxusuzluq, iştahsızlıq və s. hissedirsə, o, bu zaman məktəb həkimi ilə 
məsləhətləşib xüsusi hərəkətlər seçir, hərəkət kompleksləri tərtib edib dərs və  dərsdənkənar vaxtlarda 
onun yerinə yetirilməsini şagirdlərdən tələb edir. Hərəkət təxminən bir ay icra olunduqdan sonra  şagird 
öz səhhəti haqqında müəllimə məlumat verir (Müəllim şagirddən soruşa bilər: sən yenədəmi özünü zəif 
hiss edirsən? Ürəkbulanma olurmu? Başın ağrıyırmı? İştahan necədir?). Müəllim və həkimin müşahidəsi 
və şagirdin məlumatı müsbət nəticə verirsə, hərəkət kompleksləri dəyişdirilir və əvvəlki  xarakterli yeni 
hərəkət kompleksləri tərtib olunub şagirdə verilir. Yuxusuzluq, ürəkbulanma, zəiflik və başağrısından 
şikayət edən  şagirdlərin yeriş, asta qaçış, nəfəs alıb-vermə ilə  zəngin olan fiziki hərəkətlər etmələri 
məsləhətdir. 
              Müşahidə olunmuşdur ki, şagirdlərin səhhətində elə qüsurlar da var ki, (qüsurlu yeriş və qamət, 
yastıayaqlılıq, təngnəfəslilik və s.) onu bir neçə ay ərzində aradan qaldırmaq mümkün deyildir. Qeyd 
etdiyimiz bədən qüsurlarının artmaması  məqsədilə profilaktik tədbirlər görmək, qüsurların tam aradan 
götürülməsi üçün uzunmüddətli iş aparmaq lazımdır. Hər iki hal üçün müalicə  bədən tərbiyəsinin fərdi 
olaraq həyata keçirilməsi olduqca vacibdir. Bronxial astma ilə mübarizə aparmaq üçün əsasən tənəffüs 
hərəkətləri etmək və təmiz havada gəzintilər təşkil etmək lazımdır. 
              Yastıayaqlığın qarşısını almaq məqsədilə ayaq əzələlərini, qamətin formalaşması üçün gövdə 
əzələlərini inkişaf etdirmək daha əlverişlidir. 
              Fərdi tapşırıqların  şagirdlər tərəfindən düzgün yerinə yetirilməsində müəllim böyük rol 
oynamalıdır.  Şagird «A» bronxial astmaya qarşı  tənəffüs hərəkətlərini icra edirsə, o, mütləq nə zaman 
tənəffüsü alıb-vermək lazım olduğunu bilməlidir. Buna görə  də müəllim «A» ya bədənin hansı 
vəziyyətlərində nəfəs almağı (döş qəfəsini genişləndirən və bədəni açan zaman, qollar yuxarı ovuclar bir-
birinə baxıb döş qəfəsi irəli  çıxanda və s.) və hansı vəziyyətlərində (irəliyə, arxaya və yanlara əyilmələr 
zamanı) nəfəsi verməyi  şagirdlərə öyrətməlidir. Fərdi tapşırıqlarda  şagirdlərin bəzi nöqsanlara yol 
verməsinə baxmayaraq onlarda müstəqillik, məsuliyyət hissi, özünə inam və  fəallıq kimi əxlaqi 
keyfiyyətlər aşılayır. Bunlar şagirdlərin sağlamlığını möhkəmləndirir və fiziki hazırlığını artırır. 
              Şagirdlərin tədris fəaliyyətini yazılı və həm də şifahi təşkil etmək olar. Müəllim proqramın nəzəri 
məlumat bölməsi ilə  şagirdlərə yazılı  iş tapşırır, iş yerinə yetirildikdən sonra yoxlanılır və 
qiymətləndirilir. 
              Bədən tərbiyəsi üzrə  şifahi fərdi tapşırıqları  təxminən 4 qrupa bölmək olar : 1) məşğələ 
yerlərində sanitariya-gigiyena işlərinin aparılması; 2) oyun və fiziki hərəkətlər keçirilərkən lazım olan 
nişanlama, xətləmə  işlərinin görülməsi; 3) alət və avadanlıqlar üzərində  xırda təmir işləri aparılması, 
tullanma çalalarının qaydaya salınması; 4) yeni tədris idman bazasında sadə əl əməyi işlərinin görülməsi 
(hamarlama, sahənin çınqıllardan təmizlənməsi və s.). 
              Yoxlama üsulu zamanı bir nəfər hərəkəti icra edir, qalan uşaqlar isə onu müşahidə edirlər. 
Yoxlama dərsində bu üsuldan istifadə etmək məqsədəuyğundur. Yoxlama üsulunda dərsin sıxlığı azalır. 

 149
Lakin bu dərsin müsbət cəhəti ondadır ki, hərəkətləri yaxşı yerinə yetirənlər aşkar edilir, buraxılan 
nöqsanların düzəldilməsi üçün geniş imkan yaranır. Dərsin bu formada təşkili, həm də  şagirdlərin 
qiymətləndirilməsi üçün vacibdir. 
 
3.4.
 
Dərsin sıxlığı 
              Dərsin səmərəli keçirilməsində dərsin sıxlığını düzgün təşkil etmək böyük əhəmiyyətə malikdir. 
Müəllim dərsdə  hərəkəti qısa və aydın  şəkildə az vaxt sərf etməklə  uşaqlara  şərh etməli, göstərməli, 
boşdayanma hallarının olmaması, hər bir yarımqrupa (dəstəyə) müvafiq tapşırıq verilməlidir. Müəyyən 
müddətdən sonra yarımqrupların yerini dəyişməklə, icra etdikləri hərəkətləri də dəyişdirməlidir. Müəllim 
bu prosesdə şagirdlərin hərəkətlərinə ciddi nəzarət etməli, onların diqqətini yayınmağa qoymamalı, dərsin 
məqsədinə yönəltməlidir. 
              Bədən tərbiyəsi dərsinin sıxlığının artırılmasında  əsas amillərdən biri şagirdlərin ümumi fiziki 
hazırlığına, fiziki inkişafına uyğun hərəkətlər seçilməsi, onların düzgün tətbiq edilməsi və bu zaman 
anatomik-fizioloji, həmçinin psixoloji xüsusiyyətlərin təlim dövründə nəzərə   alınmasıdır. 
              Dərsin sıxlığınınn təmin olunmasında vacib şərtlərdən biri də idman ləvazimat və 
avadanlıqlarının dərsəqədər müvafiq yerdə yerləşdirilməsi, onların  şagirdlərin sayına, yaşına uyğun 
olması  və yoxlanılıb saz hala gətirilməlidir.  Şagirddlərin eyni vaxtda hərəkətləri yerinə yetirməsi bu 
məqsədlə müxtəlif alətlərdən eyni vaxtda istifadə imkanlarının olması da dərsin sıxlığını  təmin edən 
şərtlərdəndir. Dərsin sıxlığının təmini də müvafiq hava şəraitinin, idman bazasının mövcudluğu da əsas 
şərtdir. 
 
3.5.
 
Dərsdə şagirdlərə verilən fiziki yük 
              Bütün dərs prosesində məşğul olanların orqanizminə təsir fiziki yük kimi başa düşülür.  
              Fiziki  yük  hərəkətlərin dozalaşdırılması ilə müəyyən edilir. Bura hərəkətlərin miqdarı, təkrarı, 
icra olunma müddəti və onun yerinə yetirilmə şəraiti daxildir. 
              Müəllim dərsdə  şagirdlərin fiziki yükünü tənzimləməli, artıq hərəkətlərə yol verməməlidir. 
Həddən artıq fiziki yükün verilməsi yorulmaya və şagirdlərin tədris iş qabiliyyətinə mənfi təsir göstərir. 
Şagirdlərin hərəkətlərlə kifayət qədər təmin edilməməsi isə orqanizmin funksiyasının zəifləməsinə səbəb 
olur. 
              Müəllim fiziki yükü qabaqcadan təxminən müəyyənləşdirir, dərs vaxtı isə lazım gələrsə 
düzəlişlər edir, əhval-ruhiyyə əsas hissədə maksimum həddə çatmalıdır. 
              Dərsin planı tutularkən yeni hərəkətlər maraqlı oyunların keçirilməsinə xüsusi diqqət 
yetirilməlidir. Fiziki yükün artırılması məqsədilə yarış elementlərinin mütəhərrik oyunların seçilməsi də 
vacibdir. Asan və çətin hərəkətlər bir-birini tamamlamalı, tanış hərəkətlərdən tanış olmayan hərəkətlərə 
keçməlidir. 
              Fiziki  yük  tənzimlənərkən  şagirdlərin fiziki hızırlığı  nəzərə alınmalıdır. Fiziki yük (dərsdə) 
şagirdlərin orta fiziki hazırlığına uyğun olmalıdır. Lakin bu zaman güclü və zəif şagirdləri də unutmaq 
olmaz. Daha güclü şagirdlərə əlavə fərdi tapşırıqlar verilməli, fiziki cəhətdən zəiflər üçün isə hərəkətlər 
sadələşdirilərək və təkrarı azaldılaraq verilməlidir. 
              Dərsdə fiziki yükü tənzimləyən şərtlər bunlardır: 
1.
 
Hərəkət və oyunların miqdarının dəyişdirilməsi; 
2.
 
Hərəkətlərin təkrarolunma miqdarı; 
3.
 
Hərəkətlərin icrasına ayrılmış vaxtın artırılması və ya azaldılması; 
4.
 
Hərəkətlərin müxtəlif tempdə icrası; 
5.
 
Hərəkətlərin amplitudasının artırılması və ya azaldılması; 
6.
 
İcra zamanı hərəkətlərin sadələşdirilməsi və ya mürəkkəbləşdirilməsi; 
7.
 
Hərəkət yerinə yetirilən zaman əşya və avadanlıqlardan istifadə. 
 
3.6.Bədən tərbiyəsi üzrə ev tapşırıqları 
              Ev tapşırıqlarının əhəmiyyəti. Bədən tərbiyəsi üzrə vəzifələrin tam surətdə həyata keçirilməsini 
yalnız dərslə  məhdudlaşdırmaq kifayət deyildir. Bədən tərbiyəsi üzrə ev tapşırıqlarının verilməsi bədən 

 150
tərbiyəsində qarşıya qoyulmuş  vəzifələrin həyata keçirilməsində xüsusi əhəmiyyətə malikdir. Ev 
tapşırıqları bədən tərbiyəsi üzrə müstəqil işlərdən sayılır. 
              Ev  tapşırıqları keçilmiş materialların mənimsənilməsini möhkəmləndirir. Fiziki hərəkət 
məşğələləri ilə müntəzəm və ardıcıl olaraq məşğul olmağa vərdiş yaradır. Fiziki tərbiyə üzrə ev 
tapşırıqları  şagirdlərin sağlamlığına, fiziki inkişafına və fiziki hazırlığına müsbət təsir göstərir, hər bir 
şagirdin fiziki hazırlığı, səhhəti nəzərə alınaraq ev tapşırıqları vermək lazımdır. Ev tapşırıqları bütün 
şagirdlər üçün və fərdi şakildə verilə bilər. 
              Təhsil əhəmiyyətli ev tapşırıqları dərsdə öyrənilənlərin möhkəmləndirilməsi məqsədilə onların 
bir növ evdə təkrarıdır. Belə tapşırıqlara  yeriş, qaçış, tullanmalar, dırmaşma, müvazinət saxlama, cisim 
atma və s. daxildir. 
              Gün rejimi üzrə ev tapşırıqları  əsasən  şagirdlərin sağlamlığını möhkəmləndirilməsi, iş 
qüvvəsinin artırılması ilə əlaqədardır. Bura ümuminkişaf hərəkətləri, habelə qamətin formalaşması, ayaq-
pəncə  əzələlərinin inkişafı üçün müəllim tərəfiindən tərtib edilib, şagirdlərə verilən hərəkət kompleksi 
daxildir. 
              Yay tətili üçün verilən tapşırıqlar isə  yayda pioner düşərgəsində, ailədə və ailə ilə birgə qısa 
və uzunmüddətli səyahət, turist gəzintiləri və ekskursiyalarda yerinə yetiriləcək fiziki tapşırıqlardır. Bura 
təbii amillərlə (hava, su, günəş) bədəni möhkəmləndirmək, təbiətə aid müşahidələr aparıb müşahidə 
gündəliyinə qeyd etmək, öz fiziki hazırlıq göstəriciləri haqqında məlumat yazmaq (toplamaq) və s. aiddir. 
              Dərsin tamamlayıcı hissəsində verilən tapşırıqlar  şagirdlərin yaşına, ev şəraitinə, sağlamlığına, 
fiziki hazırlığına müvafiq olmalı, onlara sadə və emosionallıqla çatdırılmalıdır. Ev tapşırıqlarını verməklə 
kifayətlənməməli, onun necə icra olunması vaxtaşırı yoxlanıb qiymətləndirilməli,  şagirdlərin 
gündəliklərinə yazılmaqla valideynlərin nəzərinə çatdırılmalıdır. 
              Ev tapşırıqları verildikdən sonra, lazımi izahat işləri aparıldıqdan, sadə hərəkət və oyunlar icra 
olunduqdan sonra müəllim  şagirdləri sıra ilə  soyunub-geyinmə otağına aparmalı, sonra sakitcə sinfə 
qədər ötürməlidir. 
 
                                   Nümunə üçün ev tapşırıqları 
              a) səhər gimnastikası üzrə kompleks hərəkətləri bilmək və icra etmək; 
              b) qısa iplərlə hoppanmaq; 
              u) raport verməyi öyrənmək; 
              q) sağ və sol əl ilə topun  atılmasını öyrənmək; 
              d) «Bənövşə» oyununun sözünü və qaydasını bilmək; 
              e) 3 fəndlə kəndirə dırmanmağı öyrənmək. 
              Ev  tapşırıqları müvafiq və  təhlükəsiz olmalıdır. Hər bir tapşırıq qabaqcadan planda nəzərdə 
tutulmalıdır. Ev tapşırıqlarını öyrədilən hərəkətlər üzrə  dərsdə verilməsi məqsədəuyğundur. Dərsin 
sonunda müəllim həmin tapşırıqları bir daha uşaqların yadına salır. Tapşırıqların məzmunu və yerinə 
yetirilməsi texnikası şagirdlərə ətraflı izah olunmalı, onun qaydaları, icra yeri göstərilməlidir (ev, idman 
meydançası və s.). 
              Ev  tapşırıqlarının yerinə yetirilməsini mütləq tələb etməli, yoxlamalı  və qiymətləndirilməlidir. 
Yalnız deyilənlər yerinə yetirilərkən, bundan sonra məktəblilərin fiziki tərbiyə üzrə  işlərinin 
müvəffəqiyyətlə icrasından danışmaq olar.