Dərs vəsaiti kimi təsdiq edilmişdir

              2-ci qrup müəllim-metodistlər dərsin əvvəlində, jurnal üzrə siyahını oxumaq yolu ilə hazır-qayıb 
etməyə üstünlük verirlər. 
              3-cü  qrup müəllim-metodistlər dərsin sonunda, siyahını oxumaq və ya növbətçi  şagirdin 
məlumatına görə dərsdə iştirak etməyənləri qeyd etməyi  lazım bilirlər. 
              4-cü  qrup müəllim-metodistlər davamiyyətin dərs zamanı  şagirdlərə  qısa müddətli istirahət 
verildikdə yoxlanılmasını məsləhət görürlər. 
              5-ci qrup müəllim-metodistlər  (dərsi sinif müəllimi aparmırsa) bədən tərbiyəsi dərsində hazır-
qayıb aparılmasını məsləhət bilmirlər. Davamiyyəti tənəffüsdə yoxlamağı məqsədəuyğun hesab edirlər.  
              1-ci  qrup  müəllim-metodistlərin davamiyyətin yoxlanılması haqqında məsləhətləri iki cəhətdən 
əhəmiyyətlidir. Əvvəla davamiyyət az vaxt içərisində yoxlanılır, dərsin hazırlıq  hissəsinin sıxlığı artırılır, 
ikincisi, intizamın pozulmasına imkan yaranmır. Lakin bu zaman sinif müəllimləri jurnala qayıb 
yazılmasın deyə, bəzən səhv məlumat verirlər. Bəzən də sinif müəllimini axtarıb tapmaq üçün xeyli vaxt 
sərf etmək lazım gəlir. 
              Dərsə davamiyyətin (2-ci qrup) jurnaldakı siyahı üzrə yoxlanılması  şagirdlərin dərsə 
məsuliyyətinin və fəallığının artırılmasına kömək edir. Lakin bu zaman boşdayanma əmələ gəlir ki, bu da 
dərsin intensivliyini azaldır. Digər tərəfdən isə, kiçik məktəbyaşlı  uşaqlar kifayət qədər davamlı 
olmadığına görə intizamın pozulmasına zəmin yaradır. 
              Dərsin sonunda siyahını oxumaq və növbətçi şagirdlərin məlumatı əsasında qeydlər aparmaq (3-
cü qrup) şagirdlərin fəallığını  və  məsuliyyətini artırır.  İkinci halda isə hazır-qayıb qısa müddətdə başa 
çatdırılır. 1-ci və 2-ci qrupa mənsub nöqsanları 3-cü qrupa da aid etmək olar. Bizim fikrimizcə isə 
davamiyyətin sinif bədən tərbiyəsi təşkilatçısı və yaxud növbətçinin kiçik fasilə və qısa istirahət zamanı 
(4-cü qrup) verdiyi məlumat  əsasında yoxlanması daha faydalıdır. Bu həm  şagirdlərdə  bədən tərbiyəsi 
dərsində özünə  məsuliyyət hissinin artmasına, həm də hazırlıq hissinin intensiv keçməsinə  və  tədris 
prosesində asudə vaxtdan səmərəli istifadə olunmasına səbəb olur. 
              5-ci  qrup  müəllim-metodistlərin fikirləri ilə heç cürə razılaşmaq olmaz. Çünki davamiyyətin 
yoxlanması və dərsdə iştirak etməyənlərin jurnalda qeyd edilməsi uşaqların intizama dəvət olunmasında, 
onlarda məsuliyyət hissinin artırılmasında özünəməxsus yer tutur. 
              Qeyd  etmək lazımdır ki, davamiyyətin raport verən  şagirdin məlumatı  əsasında yoxlanması da 
əlverişlidir. Bu şərtlə ki, həmin şagird raporta qabaqcadan hazırlaşmış olsun, üzürlü səbəbə görə dərsdə 
iştirak etməyənlərin siyahısını müəllimə yazılı  şəkildə  təqdim etsin. Davamiyyət haqqında məlumatı 
şifahi yolla da vermək mümkündür. 
              Davamiyyətin nə vaxt və hansı yolla yoxlanması haqqında qəti fikir söyləmək çətindir. Ona görə 
ki, dərsi hər zaman istənilən  şəkildə qurub həyata keçirmək mümkün olmur. Bu məsələdə  şagirdlərin 
əhval-ruhiyyəsini, yaş xüsusiyyətlərini, bilik və bacarıqlarını, fiziki hazırlıqlarını, bədən tərbiyəsi dərsinə 
münasibətini, eləcə də müəllimin pedaqoji – metodiki səviyyəsini, şəxsi nüfuzunu nəzərə almaq lazımdır. 
 
                        Tədris fəaliyyəti haqqında məlumat vermək 
              Salamlaşmadan sonra dərsin qarşısında duran tədris fəaliyyətinə dair şagirdlərə  məlumat 
verilməsi xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Şagirdlərin dərs prosesində nə kimi tədris işi ilə məşğul olacağını 
bilməsi, onların həm təlimə marağını artırır, həm də ayrı-ayrı  şagirdlərdə  məsuliyyət hissini yüksəldir. 
Tədris fəaliyyəti ilə əlaqədar məlumatların verilməməsi, hər şeydən əvvəl, şagirdlərin sorğu-sualına səbəb 
olur, onların  əhvali-ruhiyyəsinə  və emosionallığına mənfi təsir göstərir. Məqsəd aydın olana kimi 
şagirdlər narahatlıq hissi keçirirlər. Buna görə  də  dərsin hazırlıq hissəsində yerinə yetiriləcək  əsas 
hərəkətlər və onların metodik xüsusiyyətləri haqqında müvafiq izahat verilməlidir. 
              Tədris fəaliyyəti üzrə izahat dərsin həm hazırlıq və həm də əsas hissəsində aparılmalıdır. Hazırlıq 
hissədə verilən izahat əsas hissədə aparılan izahat işindən fərqlənməlidir. Dərsin hazırlıq hissəsində, 

 133
əsasən hazırlıq hissədə keçirilən tədris materialı üzrə konkret məlumat verilməli, onların metodiki, 
tərbiyəvi və sağlamlaşdırıcı xüsusiyyətləri  şərh olunmalıdır. Məsələn, müəllim I sinifdə bir sıraya 
düzülməyi öyrədirsə, o, sıraya necə düzülməyi  əvvəlcə özü göstərir və lazımi izahat verir, sonra 
düzülməni fəallar, nəhayət, bütün şagirdlər yerinə yetirirlər. Müəllim bir sıraya düzülməni öyrədərkən də 
onun qaydalarını, cərgə ilə fərqini və növlərini (bir, iki, üç və s.) şərh etməlidir. 
              Dərsin hazırlıq hissəsində,  əsas hissədə keçiriləcək hərəkət və mütəhərrik oyunlar barədə  qısa 
məlumat verilməlidir. Bundan başqa, onların əsas metodik xüsusiyyətləri, öyrədilən hərəkətlərin bədənin 
normal inkişafı üçün əhəmiyyəti, vətənin müdafiəsinə hazırlıq işində onların rolu və s. şərh edilməlidir. 
              Pedaqoji-metodiki ədəbiyyatın təhlilindən və məktəb təcrübəsindən aydın olur ki, bədən tərbiyəsi 
üzrə nəzəri məlumatların təlim prosesində nə vaxt verilməsinə dair müxtəlif fikirlər vardır. Bəzi müəllim-
metodistlər, tədqiqatçı alimlər fiziki tərbiyə üzrə nəzəri məlumatları üç-beş dəqiqə ərzində dərsin hazırlıq 
hissəsində, bəziləri isə onların öyrədilən hərəkətlərlə  əlaqədar dərsin  əsas hissəsində verilməsini 
məqsədəuyğun hesab edirlər. 
              Tədqiqat göstərir ki, ibtidai siniflərdə fiziki tərbiyə və idman üzrə nəzəri məlumatları şagirdlərə 
dərsin hazırlıq və  əsas hissəsində çatdırmaq mümkündür. Lakin bu, ibtidai siniflər üçün daha 
məqsədəuyğundur. Çünki ibtidai sinif şagirdlərinə  dərsin hazırlıq hissəsində,  əsas hissədə öyrədilən 
hərəkətlər haqqında məlumat vermək o qədər də maraqlı olmur. Buna görə də, kiçik məktəbyaşlı uşaqlara 
dərsin hazırlıq hissəsində, bu hisədə öyrədilən və ümumi xarakter daşıyan əsas hissədə isə əsas hissənin 
hərəkətləri və mütəhərrik oyunlar haqqında konkret məlumat vermək əlverişlidir. Bu öyrədilən hərəkət və 
oyunların məna və əhəmiyyətini şagirdlərin daha dərindən, daha şüurlu mənimsəməsinə zəmin yaradır. 
              Salamlaşma. Bədən tərbiyəsi dərslərinin ən gözəl və tərbiyəvi cəhətlərindən biri salamlaşmadır. 
Salamlaşma dərsin hazırlıq hissəsində düzülmələrdən sonra aparılmalıdır. Salamlaşmaya şagirdlər yalnız 
yuxarı siniflərdə deyil, həmçinin I-II sinifdən etibarən daha yaxşı yiyələnirlər. 
              Salamlaşma  şagirdlərin  əməyə, qarşıdakı  işə ruhlandırır, onların məsuliyyətini, fəallığını, 
işgüzarlığını, qətiliyini artırır. Bundan əlavə, kollektivə  vərdiş etməyi, müəllimi sevməyi, onun 
tapşırıqlarını  həvəslə icra etməyi öyrədir. Salamlaşma uşaqlarda hərbi-vətənpərvərlik, beynəlmiləlçilik, 
kollektivçilik hissi yaradır, xarici görünüşü gözəlləşdirir, xüsusən qaməti daha da gözəlləşdirir və 
çevikliyi  artırır. Bütün bunlara görə  də salamlaşma yüksək zövqlə, emosionallıqla və xoş  təəssüratla 
həyata keçirilməlidir.  Salamlaşma zamanı  tələsməməli, səslərdə ümumi ahəngdarlıq,  oxşarlıq və 
uyğunluq olmalıdır.  Əlbəttə, deyilənlərə  əməl edilməsi tədrisin keyfiyyətini yüksəltmək, dərs zamanı 
işlərini yaxşılaşdırmaq üçün vacib şərtdir. 
              Dönmə, yeriş, qaçış  və hoppanmalar.  Dərsin hazırlıq hissəsində orqanizmin funksiyasının 
formalaşdırılmasında diqqətin toplanıb tədris fəaliyyətinə istiqamətləndirilməsində  rəngarəng, maraqlı 
yeriş, qaçış  və hoppanma hərəkətlərinin icrası böyük əhəmiyyətə malikdir. Qarşıda duran vəzifələrin 
həyata keçirilməsində ritmik yeriş, qaçış  və dönmələrə, hoppanmalara şagirdlərin tədricən müstəqil 
yiyələnmələrinə xüsusi diqqət verilməli, bunun üçün hər cür şərait yaradılmalıdır. 
              Şagirdlər I sinifdən başlayaraq düzgün yeriş qaydalarını bilməlidirlər. Təəssüf ki, əksəriyyət sinif 
müəllimləri  şagirdlərin düzgün yeriməsinə lazımi  əhəmiyyət vermirlər. Buna görə  də, I, II və III- IV 
siniflərdə belə kiçik məktəbyaşlı  uşaqlar düzgün yeriməyi bacarmırlar. Onlar ayaqları düzgün yerə 
qoymur, pəncələr bəzən daxilə, bəzən də xaricə meyl edir. Addımlar bəzən iri, bəzən də qısa olur. Bir sıra 
uşaqlar yeriş, qaçış və hoppanmalar zamanı gövdəni düz saxlamır, ayaqları isə bir-birinə uyğun hərəkət 
etdirə bilmirlər. 
              Yeriş, qaçış  və hoppanma hərəkətlərinin icra olunması sağlamlıq və estetik baxımdan ritmik 
yerinə yetirilməli, gövdə düz tutulmalı, gərginləşdirilməli, baş əyilməməli, addımlar nə böyük, nə də qısa 
olmalı, çiyinlər bir qədər arxaya dartılmalıdır. Bundan əlavə,  əl və ayaqları bir-birinə uyğun hərəkət 
etdirməlidir. Ayaqlar yerdən yüngül götürülməli, yerə yumşaq qoyulmalı  və sürtünməməlidir. Yerişdə 
yerə  əvvəlcə daban qoyulmalı, sonra isə  ağırlıq pəncələr üzərinə keçməlidir. Pəncə ilə  təkan verdikdən 
sonra qıç dizdən bükülməməlidir, irəliyə- daban üstə yumşaq addım atılmalıdır. Nəhayət, ağırlıq pəncə-
daban üzərinə salınmalıdır. 
              İbtidai siniflərdə bir, iki sırada, habelə dairə üzrə sağa, sola, geriyə dönməklə yeriş  vərdişləri 
aşılanır. Pəncə və daban üzərində yerişlə növbələşdirməyi şagirdlərə öyrətmək lazımdır. Bu hərəkətlərdə 
əsas məsələ onların yerinə yetirilməsi deyil, necə icra olunmasıdır. 

 134
              Qaçış. Qaçış,  əsas təbii hərəkətlərdəndir. Qaçış addımları yüngül, çevik və sürətlə atılmaqla 
yanaşı, həm də, bərabər ölçüdə  və tempdə olmalıdır. Dərsin hazırlıq hissəsində  də qaçış elementlərini 
öyrətmək mümkündür. Məsələn, bunun üçün 8-10 paralel xətt çəkməli və şagirdlərə öyrətmək lazımdır ki, 
onlar ayaqları növbələşdirərək bu və ya digər  xətti üzərinə qoyaraq qaçsınlar. Qaçış vaxtı pəncə-daban və 
dizlər yuxarı qaldırılmalı, bədən  şux tutulmalı, tənəffüsün müntəzəmliyi  əsas diqqət mərkəzində 
olmalıdır. 
              Hoppanmalar. Hoppanmaların dərsin hazırlıq hissəsində icra etdirilməsi  şagirdlərin hərəkət 
fəaliyyətini və idrak fəallığını artırmaqla yanaşı, eyni zamanda kiçik məktəbyabşlı  uşaqların marağına 
səbəb olur, onların əsas hissədə eyni adlı hərəkətlərin yerinə yetirilməsinə hazırlayır. Məhz buna görə də, 
hazırlıq hissədə müxtəlif növ hoppanmalara geniş yer verilməli, onlar ritmlə, sürətlə və xüsusi cəldliklə 
yerinə yetirilməlidir.  Bütün bunlar həmin hərəkətlərin gözəlliyini, estetik imkanlarını daha da artırır. 
Hoppanmaları hazırlıq hissədə  əşyasız, həmçinin  əşyalarla (qısa iplərlə, toplarla və s.) icra etmək olar. 
İbtidai siniflərdə hoppanmaqla 45 
o
, 90 
o
, 180 
o 
dönmə hərəkətlərini də öyrətmək məsləhətdir. 
              Ümuminkişaf hərəkətləri.  Bədən tərbiyəsi dərslərinin hazırlıq hissəsində ümuminkişaf 
hərəkətləri yerinə yetirilir.  Həmin hərəkətlər ayrı-ayrı əzələ qruplarına təsir edir və oqranizmi qarşıdakı 
tədris yükünə hazırlayır. Lakin belə  hərəkətlərin icrasına bəzən çox vaxt sərf etmək lazım gəlsə  də, 
hazırlıq hissə üçün ümuminkişaf hərəkətlərini seçib tərtib edərkən diqqətli olmaq lazımdır. Təcrübə 
göstərir ki, planlaşdırma nəinki  əsas tədris materialları üzrə, həm də ümuminkişaf, xüsusi və hazırlıq 
hərəkətləri üzrə  də aparılmalıdır. Dərsin hazırlıq hissəsində, qabaqcadan müəyyənləşdirilmiş plan 
əsasında, il boyu, müntəzəm və ardıcıl keçirilən ümuminkişaf hazırlıq və xüsusi hərəkətlər  şagirdlərin 
fiziki təhsilində mühüm rol oynayır. Bu, öyrənilmiş hərəkətlərin təkrar olunması, qazanılmış bacarıq və 
vərdişlərin qorunub saxlanılmasını, fiziki hərəkət keyfiyyətlərinin müntəzəm inkişaf etdirilməsini təmin 
edir. 
              Məlumdur ki, tədris planı  əsasında illik qrafik və yarımillik plan tutulur, dərslər seriyalara 
bölünür, ümuminkişaf hərəkət kompleksləri həmin yarımillik dərs materiallarına uyğun olaraq 
müəyyənləşdirilir.Hərəkət kompleksləri tərtib olunarkən 5 mühüm metodiki-psixoloji cəhəti nəzərə almaq 
lazımdır.  
              1.  Hərəkət kompleksi dərsin qarşısında qoyulmuş  vəzifələrin yerinə yetirilməsinə 
yönəldilməlidir. Məsələn, dərsdə şagirdlərin cəldliyini, çevikliyini artırmaq, elastikliyini inkişaf etdirmək 
və yaxud onlarda tullanma (hündürlüyə) vərdişləri aşılamaq əsas vəzifə kimi qarşıya qoyularsa, bu zaman 
ümuminkişaf hərəkət kompleksinin tərkibinə  cəldlik, çeviklik, elastiklik və hoppanma elementləri olan 
hərəkətlər daxil etmək lazımdır. Bütün bunlar isə birbaşa və ya dolayı yolla qarşıda duran vəzifələrin 
yerinə yetirilməsinə kömək edir. Lakin bu vaxt hər bir hərəkətin neçə  dəfə  təkrar olunması tempinə, 
tənəffüsün müntəzəmliyinə, ardıcıllığına xüsusi diqqət verilməlidir. 
              2. Hərəkət kopleksi planlaşdırılarkən məktəbin idman bazası mütləq nəzərə alınmalıdır. Təəssüf 
ki, bəzi məktəblərdə ümuminkişaf hərəkətləri məktəbin ləvazimat və avadanlıqları  nəzərə alınmadan, 
formal şəkildə tərtib olunur. Bu da nəticə etibarı ilə həmin materialın keçirilməməsinə səbəb olur. Əgər 
məktəbdə idman meydançası, gimnastika ağacları, tir, qumla doldurulmuş kisəciklər, müxtəlif rəngli 
bayraqcıqlar, hündürlüyə tullanma dayaqları  və s. yoxdursa, onda sinif müəllimi bunları yuxarı sinif 
şagirdlərinin köməyi ilə, əmək təlimi emalatxanasında düzəltdirməlidir. 
              3.  Ümuminkişaf hərəkət kompleksləri yerli iqlim şəraiti nəzərə alınmaqla tərtib olunmalıdır. 
Sentyabr, oktyabr, noyabr,  aprel, may aylarında təxminən sürəti, cəldliyi və dözümlülüyü  inkişaf etdirən, 
dekabr, yanvar, fevral, mart aylarında isə güc və qüvvə  tələb edən hərəkət kompleksləri seçilməlidir. 
Çünki isti aylarda orqanizm güc, qüvvə tələb edən hərəkətləri yerinə yetirmək qabiliyyətinə o qədər hazır 
olmur. Bu zaman əzələ boşalır, onun qüvvəsi, işgörmə qabiliyyəti aşağı düşür. Soyuq havada isə əksinə, 
yəni əzələ daha möhkəm olur, onun qüvvəsi xeyli artaraq güc tələb edən hərəkətlərə qarşı daha davamlı 
olur. 
              4.  Hərəkət kompleksləri konsentrik olaraq tərtib edilməlidir. Yəni müəyyən bir əzələ qrupunu 
inkişaf etdirmək üçün verilən kompleks hərəkətlər unudulmamalı, bir müddət keçdikdən sonra yenə  də 
təkrar olunmalıdır. Yaxud, hərəkət kompleksləri elə seçilməlidir ki, o növbə ilə orqanizmin bütün 
hissələrinə təsir etmiş olsun. 

 135
              5. Ümuminkişaf hərəkət kompleksləri yarımildə təxminən 3-4 dəfə dəyişdirilməli və bu zaman 
şagirdlərin fiziki hazırlığı nəzərə alınmalıdır. 
              Fiziki  hərəkət komplkksləri tərtib olunarkən sinif müəllimi baş  bədən tərbiyəsi müəllimi və 
məktəb həkimi ilə  məsləhətləşməlidir. Hərəkətlərin orqanizmə  təsir qüvvəsi (dozası) təxminən də olsa 
müəyyənləşdirilməlidir. Hərəkətlər uşaqları yormamalı, həyəcanlandırmamalı, tənəffüs orqanlarına və 
sistemlərinə yumşaq təsir göstərməlidir. 
              Fiziki hərəkətlər yerinə yetirilərkən fiziki yük tədricən artırılmalı, sonra isə azaldılmalıdır. Tədris 
ilində  uşaqlara verilən fiziki yük hərəkət komplekslərinin mürəkkəbləşdirilməsi və intensivləşdirilməsi 
hesabına artırılmalıdır.  Şagirdlərin hərəkətləri daha yaxşı icra etməsi məqsədi ilə  dərs keçilən yerdə 
plakatlar, sxemlər və illüstrativ şəkillər asmaq lazımdır. 
              Müşahidələr göstərir ki, bəzi məktəblərdə ibtidai sinif şagirdlərinin diqqəti ümuminkişaf hərəkət 
kompleksinin 2-ci və  ya 3-cü hərəkətindən sonra yayınır, onu icra etməyə həvəs azalır, uşaqlar hərəkəti 
inamla yerinə yetirmir, bir çox səhvlər buraxırlar. Bu isə şagirdlərin işgörmə qabiliyyətini aşağı salır. Bəzi 
məktəblərdə isə  həmin hərəkətləri  şagirdlər axıra kimi böyük həvəslə, inamla, səlis yerinə yetirirlər. 
Həmin şagirdlərin iş qabiliyyəti və fəallığı daha da yüksəlir. Çünki müəllim, dərs prosesində elə metodiki 
priyomlardan istifadə edir ki, onlar ümuminkişaf hərəkətlərinin axıra kimi fəal yerinə yetirilməsinə səbəb 
olur. Bu isə müxtəlif növ fiziki hərəkətlərin öyrədilməsinə imkan verir. 
              Ümuminkişaf  hərəkətlərinin böyük fəallıqla yerinə yetirilməsində, ilk növbədə, görmə, eşitmə, 
duyğu orqanlarının, habelə  hərəkət-əzələ hisslərinin inkişaf etdirilməsində  şagirdlərə öz hərəkətlərini 
idarə etmələrini öyrətmək xüsusi ilə vacibdir. 
              Məlum olduğu kimi, şagirdlər müxtəlif səs siqnallarının verilməsi ilə ümuminkişaf hərəkətlərini 
daha yaxşı icra edirlər. Buna görə  də  əl çalmaqla, fitlə, kollektiv şəkildə saymaqla hərəkətləri icra 
etdirmək məqsədəuyğundur. Bu zaman hərəkət xarakterinə uyğun olaraq yavaş, orta və sürətli templə 
yerinə yetirilməlidir. 
              Ümuminkişaf hərəkətlərinin yarış elementləri formasında icra etdirilməsi tədrisin səmərəliliyini 
yüksəldir. Yarış formasında yerinə yetirilən hərəkətlər müxtəlif siqnallarla, qolu qaldırmaqla, fit 
verməklə, əl çalmaqla icra olunmalıdır. Yarış hərəkətlərinin düzgün yerinə yetirilməsi, sürət, çeviklik və 
davamlılıq keyfiyyətinin inkişafına, şagirdlərin mənəvi tərbiyəsinə və onların intizamlı olmasına müsbət 
təsir edir. 
              Bakının Yasamal rayonundakı 158 saylı  məktəbin müəllimi Rəna Quliyeva yeri gəldikcə 
hərəkətlərin yarış formasını da öyrədir. Məsələn, kim döşəməyə üzüquylu uzanmış  vəziyyətdən  əllərin 
köməyi ilə, dizləri bükmədən tez qalxa bilər? Kim qıçlar irəlidə düz olmaqla, oturma vəziyyətindən əllər 
boynun arxasında daha sürətlə qalxa bilər? və s. Oyunda sürətlilik, çeviklik və  hərəkəti səlis yerinə 
yetirənlər qalib hesab edilirlər. İndii də ibtidai siniflərdə tətbiq olunan hərəkət komplekslərinə aid nümunə 
verək: 
 
                                          I  S İ N İ F 
                           Başa kisəcik qoymaqla hərəkətlər     
                        I. Ç.v. – əsas duruş, əllər beldə, kisəcik başda. 1-2 sayda dirsəklər yaxınlaşdırılmaqla (döş 
qəfəsi bir qədər irəli çıxır), pəncələr üzərinə qalxmalı; 3-4 sayda çıxış vəziyyətinə qayıtmalı. Hərəkət 3-4 
dəfə təkrar olunur. 
              II. Ç.v.- əsas duruş, qollar yanlarda, kisəcik sağ əldə. 1-2 sayda qıçı dizdən büküb qaldırmalı, əllə 
dabana çatdırmaqla kisəciyi sol ələ ötürməli, 3-4 sayda çıxış  vəziyyətinə qayıtmalı, hərəkəti sol qıçı 
qaldırmaqla da yerinə yetirmək lazımdır. Hərəkət 4-5 dəfə təkrar edilir. 
              III. Ç.v. – ayaqlar çiyin bərabərində aralı, əllər aşağıda – Budda, kisəcik başda. 1-2 sayda sağa 
dönməklə qolları yana qaldırmalı; 3-4 sayda çıxış vəziyyətinə qayıtmalı. Hərəkət 3-4 dəfə təkrar olunur. 
              IV. Ç.v. – ayaqlar çiyin bərabərində aralı olmaqla çöməlməli, kisəcik döşəmədə. 1 sayda sol qıçı 
düzəldib kisəciyi barmaqlarla tutub qaldırmalı. 2 sayda kisəciyi  əvvəlki yerinə qoyub çıxış  vəziyyətinə 
qayıtmalı. Hərəkət sağ qıçla da yerinə yetirilməlidir. 
              V. Ç.v. – əsas duruş, qollar qabaqda, kisəcik başda. 1 sayda sol ayağı arxaya aparıb pəncə üstə 
qoymalı; 2 sayda çıxış vəziyyətinə qayıtmalı; 3-4 sayda hərəkəti sağ ayaqla təkrar etməli. 
              Hərəkət hər ayaqla 4 - 5  dəfə təkrar olunur. 

 136
              VI. Ç.v. – əsas duruş, əllər beldə, ktsəcik döşəmədə.  4 sayda hər iki ayaq üstdə, 4 sayda sağ, 
sonra isə sol ayaq üstdə, 4 sayda hər iki ayaq üstdə hoppanmalar. Yerində addımlama. 
     
                                       II   S İ N İ F 
              I. Ç.v. – əsas duruş, top əllərdə, irəlidə, 1 – 2 sayda sol əli topla yuxarı qaldırmalı, sağ əli isə 
aşağı salıb arxaya aparmalı; 3-4 sayda çıxış vəziyyətinə qayıtmalı. 
              II. Ç.v. – top sağ əldə, ayaqlar aralı. 1 – 2 sayda sağ tərəfə əyilməklə topu boyun arxasında solə 
lə ötürməli; 3- 4 sayda hərəkəti sol tərəfə əyilərək  təkrar etməli. Bu zaman topu sağ ələ ötürməli, əlləri 
boyun arxasına apararkən nəfəs almalı, əvvəlki vəziyyətə gətirərkən nəfəsi buraxmalı. 
              III. Ç.v. – əsas duruş, top sağ əldə, çiyin səviyyəsində – qabaqda. Topu döşəməyə buraxmalı, top 
döşəməyə dəyib sıçradıqdan sonra 360
o
 dönməklə (sağdan) onu tutmalı. Həmin hərəkəti əks tərəfə 360
o
 
dönmədə (soldan) icra etməli. Bu vaxt top sol əllə döşəməyə buraxılır. 
              IV. Ç.v.- əsas duruş, sağ əl beldə, top sol əldə – (açıq ovucun içərisində) qabaqda.  1-2 sayda, 
həmin vəziyyətdə oturmalı. Bu vaxt sağ  qıç düz saxlanılır, sol qıç isə dizdən bükülərək pəncə-daban 
üstündə olur;  3-4 sayda çıxış vəziyyətinə qayıtmalı. 
              V. Ç.v. – əsas duruş, top sağ əldə. 1-2 sayda topu döşəməyə buraxmalı. Dəyib sıçrayan topu sağ 
qıçı yuxarı qaldırmaqla diz bükümünün altında tutmalı; 3-4 sayda top sol əldə, sol qıçı qaldırmaqla onu 
tutmalı. Hərəkət icra olunarkən gövdəni əyməməli.  Qıç diz bükümündən mümkün qədər çox açılmalı və 
düz saxlanmalıdır. 
              VI. Ç.v. – əsas duruş, top sağ əldə. Topu yuxarı atıb arxada əl çaldıqdan sonra döş qarşısında onu 
tutmalı. Həmin hərəkəti top sol əldə olmaqla da icra etməli. 
              VII. Ç.v. – əsas duruş, əllər beldə, top sağ tərəfdən – döşəmədə. Topun üstündən  sağdan sola – 
sağ ayaqdan sol ayaq üstünə və əksinə hoppanmalı. 
              VIII. Ç.v. – əsas duruş, əllər beldə. Əvvəlcə növbə ilə (sağ və sol), sonra isə hər iki ayaq üstdə 
hoppanmalı. 
       
                                    
 
 
III   S İ N İ F 
              I.  Ç.v.    –  əllər döş qarşısında. 1 sayda qolları dirsəkdən bükülü vəziyyətdə arxaya dartmalı, 
kürəkləri bir-birinə yaxınlaşdırmalı; 2 sayda qolları  çıxış  vəziyyətinə  gətirməli; 3 sayda qolları yanda 
dirsəkdən tam açmalı (ovuclar yuxarı baxır); 4 sayda qolları çıxış vəziyyətinə gətirməli. 1-2 sayda nəfəs 
almalı; 3-4 sayda nəfəsi buraxmalı. Tənəffüs müntəzəmdir. 
              II.  Ç.v.  –  əsas duruş, ayaqlar aralı. 1-2 sayda sağ qolu irəlidən yuxarı – arxaya, sol qolu isə 
aşağıdan arxaya aparmalı. Dərin nəfəs almalı; 3-4 sayda qolları çıxış vəziyyətinə qaytarmalı. Dərin nəfəs 
verilməli. Həmin hərəkəti sol qolu irəlidən yuxarı-arxaya aparmaqla da icra etmək olar. Tənəffüs 
müntəzəmdir. 
              III. Ç.v. – ayaqlar bir yerdə, qollar irəlidə – çiyin bərabərində aralı ( ovuclar aşağı baxır). 1 sayda 
sol ayağı yellədərək sağ  ələ toxundurmalı; 2 sayda çıxış  vəziyyətinə qaytarmalı; 3 sayda sağ ayağı 
yellədərək  sol ələ toxundurmalı; 4 sayda çıxış  vəziyyətinə qayıtmalı. Ayaqlar əllərə çatdırılarkən 
gövdənin  əyməməli, qıç isə dizdən bükülməməlidir.  Əl və ayaqlar bir-birinə toxunan zaman nəfəsi 
verməli, çıxış vəziyyətinə qayıdarkən nəfəs almalı. 
              IV. Ç.v. – ayaqlar çiyin bərabərində aralı, qollar yanda (ovuclar aşağı baxır). 1-2 sayda əlləri sağ 
ayağa toxundurmalı (yayvarı); 3-4 sayda çıxış  vəziyyətinə qayıtmalı. Hərəkəti,  əlləri sağ ayağa 
çatdırmaqla təkrar etməli.  Əyilərkən nəfəsi buraxmalı, çıxış  vəziyyətinə qayıdarkən nəfəs almalı.  Əllər 
ayağa toxundurularkən qıçları dizdən bükməməli. 
              V. Ç.v. – dayaqlı çöməlmə. 1 -2 sayda əlləri irəlidə döşəməyə qoymaqla əl və ayaqlar dayaqlı 
vəziyyət almalı; 3-4 sayda çıxış vəziyyətinə qayıtmalı. 
              VI.  Ç.v.  -    Başı sağa və sola döndərməklə yeriş. 1 sayda başı sağa döndərməli, 2 sayda çıxış 
vəziyyəti, fasilə (təxminən 1 – 2 sayda), 3 sayda başı sola döndərməli, 4 sayda çıxış  vəziyyəti, fasilə, 
hərəkət 3 – 4 dəqiqə təkrar olunur. 

 137
              Müəllim I – IV siniflərdə ümuminkişaf hərəkətlərini öyrətməzdən  əvvəl onun adını, həcmini, 
neçə  dəfə  təkrar edilməsini  şagirdlərə çatdıfrmalıdır. Bu, şagirdlərin hərəkətləri böyük həvəslə yerinə 
yetirməsinə  səbəb olur. Məsələn,  əllər belldə irəli və arxaya əyilmək – 5 dəfə, dizləri bükmədən  əlləri 
döşəməyə çatdırıb çıxış vəziyyətinə qayıtmaq – 6 dəfə, qolların qabağa və dala dairəvi hərəkəti – 4 dəfə, 4 
dəfə də əksinə; ovuclar bir-birinə baxmaaqla, əllər baş üzərində olmaqla yarımçöməlib qalxma – 3 dəfə; 
əllər beldə, belin sağdan sola və əksinə dairəvi hərəkəti  - 2 dəfə sağa, 3 dəfə sola; arxasıüstə uzanmadan 
çöməlmə  vəziyyətinə qayıtmaq – 5 dəfə, arxası üstə uzanmadan qolları yuxarı qaldırmaq və  əvvəlki 
vəziyyətə gətirmək – 4 dəfə; əllər boyun arxasında, ayaqlar çarpaz vəziyyətdə qalxmaq, ilkin vəziyyətə 
qayıtmaq və s. 
              Ümuminkişaf hərəkətlərin müxtəlif  əşyalarla, məsələn, iplərlə, kiçik və böyük doldurulmuş 
toplarla, qum doldurulmuş kisəciklərlə yerinə yetirmək olar. Belə hərəkətlərə ipi ayaq altından fırlatmaqla 
(8 dəfə) hoppanma, fasilə verdikdən sonra yenidən 8 dəfə hoppanma, topu 6-8 dəfə yuxarı atıb – tutma, 
topu yuxarı atıb tullanıb onu tutma (5-6), topu yerində və hərəkət zamanı çiləmə və s. hərəkətlər aiddir. 
              Bütün  hərəkətlər müəllimlərin siqnalı, yaxud işarəsi ilə müvafiq templə yerinə yetirilməlidir. 
Tapşırıqdan sonra uşaqlar əsas duruş vəziyyətini almalı, sonra qollarını yuxarı qaldırmalı və əksinə aşağı 
salmalıdır.  Əşyalı  və  əşyasız hərəkətlərin yuxarıda göstərilən formada icrası müəllimin  şagirdlərin 
nöqsanlarını yaxşı görməsinə və onların aradan qaldırılmasına imkan yaradır. 
              Tapşırıq səciyyəli oyunlar. Bədən tərbiyəsi dərslərinin hazırlıq hissəsində müxtəlif məzmunlu, 
sadə  və  cəlbedici oyunların keçilməsi  şagirdlərin hərəki fəaliyyətinin artmasına, dərsin intensivliyinin 
yüksəlməsinə zəmin yaradır. Lakin müşahidələr göstərir ki, bir sıra müəllimlər oyunları məqsədəuyğun 
seçmirlər ki, bu da ibtidai siniflərin bədən tərbiyəsi dərslərinin tədrisinə öz mənfi təsirini göstərməyə 
bilməz. Dərsin hazırlıq hissəsi üçün oyunlar seçərkən müəllim 3 cəhətə daha diqqət yetirməlidir: 
1.
 
Oyunlar tədris mahiyyəti daşımalıdır; 
2.
 
Oyunlar uşaqların mənəviyyətana və əxlaqına tərbiyəedici təsir göstərməlidir. 
3.
 
Oyunlar orqanizmi psixoloji və fiziki baxımdan növbəti tədris fəaliyyətinə hazırlamalıdır. 
              Oyunlar keçirilərkən müəllim onların praktik əhəmiyyəti haqqında şagirdlərə nəzəri məlumatlar 
verməklə yanaşı, şagirdləri nizam-intizama, oyun qaydadarına dəqiq əməl etməsinə çalışmalıdır. Məqsədə 
nail olmaq üçün oyunun qaydadarı aydın dildə izah edilməlidir. Bu prosesdə  əyaniləşqdirməyə – əyani 
təlimə geniş yer vermək lazımdır.  Əyaniləşdirmə bir tərəfdən tərbiyəvi  əhəmiyyət daşıyırsa, digər 
tərəfdən tədris fəaliyyətinin müvəffəqiyyətlə keçirilməsi üçün zəruridir. 
              Bakının Yasamal rayonundakı 173 saylı məktəbin sinif müəlimi Svetlana Məmmədova hazırlıq 
hissədə «Diqqətli olun» oyununu keçərkən oyunu şagirlərə  aşağıdakı kimi başa saldı: «Mən indi 
meydançanın hər hansı bir hissəsinə tərəf gedəcəyəm. Siz isə icazəm olmadan, yerinizdən tərpənmədən 
məni diqqətlə müşahidə edin. Elə ki, dayanıb geriyə, sizə tərəf   döndüm, onda dağınıq halda mənə tərəf 
qaçın. Qaçan zaman bir-birinin qababğına keçməyin, yoldaşı itələməyin. İki addım məndən aralıda rahat 
vəziyyətdə dayanıb verəcəyim tapşırıqlara diqqətlə qulaq asın. Burada əsas məqsəd məsafəyə tez çatmaq 
deyil, hərəkəti nizam-intizamla düzgün yerinə yetirməkdir».  Bundan sonra müəllim işarə, yaxud siqnal 
verir, şagirdlər ona tərəf qaçırlar. 
              Bu  oyunda  əgər  şagirdlər müəllimin işarəsindən  əvvəl qaçmışlarsa, yaxud deyilən məsafədə 
durmamışlarsa, intizamı pozmuş və məsafə saxlamamışlarsa, hərəkət yenidən təkrar olunur. 
              Müşahidələrdən aydın olur ki, həmin oyun ilk dəfə keçirilərkən uşaqlar qayda-qanunlara lazımi 
səviyyədə riayət edə bilmirlər. Oyunun qaydaları tez-tez pozulur, şagirdlər sürətlə qaçır və düzgün 
düzülmürlər. Bunlar isə  tədris prosesində  zəruri  şərtdir. Odur ki, müəllim  şagirdlərə  fərdi yanaşmalı, 
buraxılmış nöqsanları aradan qaldırmaq üçün onlara kömək göstərməlidir. O, həm də yeri gəldikcə bu 
hərəkətlərin məktəbdə  və ictimai həyatdakı rolunu (kollektiv şəkildə müəllimə müraciət etməkdə, 
yeməkxanada əlverişli hərəkət etməklə, paltar asılan yerlərdə, kino-teatrlarda müvafiq yer seçməkdə və 
s.) izah etməlidir. 
              «Diqqətli olun» oyununu bir çox variantlarda aparmaq olar. Oyun komandalarla da yerinə 
yetirilə bilər. Məsələn, «Mənə  tərəf addımla marş!» (qaçaraq, tullanaraq), «Yerində addımla marş!» 
(qaçaraq, tullanaraq). Belə oyunlar keçirilərkən kiçik məktəbyaşlı  uşaqların düzgün qaçmasına, 
tullanmasına və qamətini  şux tutmasına mühüm əhəmiyyət vermək lazımdır. Bütün bunlar şagirdlərin 

 138
qaçış və tullanmaların texnikasına yiyələnməsinə kömək edir, hər hansı bir obyektə (əşyaya) yaxınlaşmaq 
bacarığını və bələdləşmək hisslərinin inkişafına səbəb olur. 
              Şagirdləri fəallaşdıran, lakin fiziki cəhətdən o qədər də gərginlik tələb etməyən tapşırıq xarakterli 
mütəhərrik oyunlara aid bir neçə nümunə verək. 
              «Fiqurlar». Müəllimin siqnal və işarəsi ilə (bu zaman siqnal və işarə bir dəfə verilir) şagirdlər 
sıradan çıxaraq zal və meydançada sərbəst gəzişirlər. 
              İkinci siqnalda (iki dəfə əl çalmaq və fit vermək) uşaqlar yerində durur və müəllimin tapşırığı 
üzrə «fiqurları» yerinə yetirirlər. Məsələn, boksçunun, voleybolçunun, futbolçunun, idman və  bədii 
gimnastika ilə məşğul olanın çıxış vəziyyətini alırlar. 
              Üçüncü siqnalda isə (üç dəfə əl çalmaq, fit vermək) şagirdlər sırada öz yerlərini tuturlar (qaçaraq, 
qoşa və tək ayaqlı hoppanaraq). Bundan sonra müəllim tapşırığın ən yaxşı icraçılarının adlarını çəkir. 
              «Ləkə vurmaq». Bu oyun «Qaçdı-tutdu» oyunu da adlanır.  Şagirdlər musiqinin müşayiəti ilə 
rəqs hərəkətlərini (yanlara, irəli və geriyə) və müxtəlif gəzişləri yerinə yetirirlər. Musiqi kəsilən kimi 
uşaqlar öz yerlərində dayanır, qaməti düzgün saxlamaq şərti ilə  əsas duruş  vəziyyətini alırlar. Aparıcı 
tapşırığın necə icra olunmasını yoxlayır. Kim əsas duruş  vəziyyətini düzgün almamışsa, o «ləkələnir», 
yəni ona əl və ya topla toxunurlar. Oyun bir neçə  dəfə  təkrar edilir. Oyunda ləkələnməyən uşaq qalib 
hesab olunur. 
              Həmin oyunu şagirdlərin   zal və ya meydançada müstəqil gəzişməsi ilə də yerinə yetirmək olar. 
Bu zaman tapşırıqlar müəllimin işarəsi, yaxud siqnalı ilə icra olunur. 
              «Öz  bayrağına doğru».  Şagirdlər 3-5 komanda da sıraya düzülürlər. Komanda kapitanlarının 
bayraqları müxtəlif rəngdə olur. Müəllim «Dağılın!» komandası verir. Bu zaman kapitanlardan başqa 
hamı zalda (meydançada) müəllimin tapşırığı və musiqinin müşayiəti ilə müvafiq hərəkətlər edirlər. 
              «Dur!»  komandasında  şagirdlər dayanaraq gözlərini yumur və yerində gözəl qamət vəziyyəti 
alırlar (qamət üzrə  əvvəl öyrənilmiş  hərəkətlərdən biri yerinə yetirilir). Bu vaxt kapitanlar yerlərini 
dəyişirlər.  
              «Öz  bayrağına doğru!» komandasında isə oyunçular gözlərini açır və öz kapitanlarına doğru 
qaçırlar. Sonra əl-ələ tutub rəqs edirlər. Hərəkətləri düzgün və tez yerinə yetirən komanda qalib gəlir. 
Oyunu 3 dəfə təkrar etmək olar. 
              «Bayquşcığaz». Oyun top və kisəciklərlə keçirilir. Oyunda ediləcək hərəkətlər  şagirdlərə 
qabaqcadan öyrədilir. Hərəkətlər musiqinin müşayiəti ilə yerinə yetirilir. Musiqi dəyişən kimi oyun 
başlanır.  Hamı öz vəzifəsini icra edir. Yəni bayquş (aparıcı) qamətini düzgün tutmayanı, yaxud kisəciyi 
(topu) döşəməyə salanı öz yuvasina aparır. Oyun 4-5 dəfə təkrar olunur. «Bayquşcığaz» tərəfindən heç 
aparılmayan oyunçu oyunun qalibi hesab olunur. 
              Oyunun  təşkili və gedişindən göründüyü kimi, dərsin hazırlıq hissəsində verilən həmin 
mütəhərrik oyunlar şagirdlərin musiqi qabiliyyətini, estetik zövqünü artırır, sürət, çeviklik, dözümlük 
kimi fiziki-psixoloji keyfiyyətləri inkişaf etdirir, onları tədris fəaliyyətinə hazırlayır. 
 
2.2. Dərsin əsas hissəsi 
              a)  Dərsin  əsas hissəsinin mahiyyəti və  vəzifələri.  Dərsin  əsas hissəsi – 25-30 dəqiqə davam 
edir. Dərsin  əsas hissəsində ardıcıl surətdə yeni bilik, bacarıq və vərdişlər öyrədilir. Hərəkət vərdişləri 
formalaşdırılır, həm də hərəkət texnikasının mənimsənilməsi, təkmilləşdirilməsi, öyrədilən materialların 
daha da dərinləşdirilməsi, hərəkətlərin kəmiyyətcə tədricən artırılması və s. işlər həyata keçirilir. Bununla 
bərabər, dərsin  əsas hissəsində güc, çeviklik, davamlılıq artırılır, möhkəm iradə,  əxlaqı keyfiyyətlər 
tərbiyə olunur. Fiziki hazırlıq və fiziki inkişaf yüksəldilir.  Əsas hissədə proqramın aşağıdakı 
materiallarından istifadə olunur: əşyasız və  əşyalarla ümumi inkişafetdirici hərəkətlər, rəqs hərəkətləri, 
yeriş, qaçış, cisim atmaq, tullanmalar, kəndirə dırmaşmaq və dırmaşıb aşmaq, müvafiq rəqs hərəkətləri, 
ümumi inkişafetdirici elementlərə malik oyunlar, sürətlə qaçmaq üçün oyunlar və s. 
              Dərsin əsas hissəsində mövcud sinfin proqramdakı hərəkətlərin hamısından istifadə etmək olar. 
              Dərsin əsas hissəsi aşağıdakı  təhsil, tərbiyə və gigiyenik (sağlamlıq) vəzifələri yerinə yetirilir; 
şagirdlərin sağlamlığını möhkəmləndirir və fiziki inkişafına kömək edir; qaçış, tullanma, cisim atma, 
dırmaşma, müvazinət hərəkətləri üzrə bacarıq və  vərdişləri formalaşdırır, təkmilləşdirir; hərəkətin bu 
növlərinin düzgün əsasını yaradır, yeni hərəkət növləri təlim edir; hərəkət keyfiyyətlərini inkişaf etdirir; 

 139
sakit vəziyyətdə və hərəkət zamanı qaməti düzgün saxlama vərdişlərini formalaşdırır; şagirdləri «Vətənin 
müdafiəsinə hazıram» fiziki tərbiyə hərəkətlərini tədricən yerinə yetirməyə hazırlaşdırır;  bədən tərbiyəsi 
və idman sahəsində  məlumatlar verir; mənəvi – iradi keyfiyyətlər tərbiyə etdirir; mədəni davranış 
vərdişlərini formalaşdırır; bədən tərbiyəsi ilə məşğul olmaq üçün möhkəm vərdiş və maraq tərbiyə edir; 
idman məşğələlərinə həvəs yaradır. 
              Dərsin əsas hissəsinin qarşısında aşağıdakı mühüm vəzifələr yerinə yetirilir: 
              1.  Fiziki  tərbiyə üzrə ardıcıl surətdə yeni biliklər mənimsənilir, yeni bacarıqlar qazanılır və 
vərdişlər aşılanır; 
              2. Mənimsənilmiş hərəki vərdişlər formalaşdırılır. Hərəkətin yerinə yetirilməsi texnikası və onun 
təkmilləşdirilməsi başa çatdırılır; 
              3. Fiziki hərəkətlər üzrə tədris materialları daha da dərinləşdirilir, hərəkətlər tədricən kəmiyyətcə 
artırılır; 
              4. Güc, çeviklik, dözümlülük, cəldlik, sürət hərəki keyfiyyətləri inkişaf etdirilir; 
              5. Şagirdlərin fiziki hazırlığı və fiziki inkişafı yüksədilir; 
              6. Möhkəm iradə, əxlaqi-mənəvi, estetik keyfiyyətlər və əməksevərlik tərbiyə olunur. 
              Əsas hissənin qarşısında qoyulmuş vəzifələrin həyata keçirilməsində fiziki tərbiyənin aşağıdakı 
vasitələrindən – bütün fiziki hərəkətlərdən, o cümlədən, qamət üçün hərəkətlərdən, müvazinət, dırmaşma, 
rəqs, cisim atma, həmçinin müxtəlif növ mütəhərrik oyunlardan istifadə olunur. Bundan əlavə, dərsin əsas 
hissəsində  şagirdlərin müvafiq (əsas hissəsinin tədris materialına uyğun) hərəki bacarıq və  vərdişlərə 
yiyələnməsi, orqanizmin ümumfiziki yükə hazırlanması  məqsədilə xüsusi və ümuminkişaf 
hərəkətlərindən, mütəhərrik oyunlardan da istifadə edilir. 
              Qeyd etməliyik ki, bədən təbiyəsi dərslərinin effektli olması əsas hissəsinin düzgün təşkilindən 
asılıdır. Çünki əsas hissədə qarşıya qoyulmuş başlıca vəzifələr – hərəkət texnikasının öyrənilməsi kimi 
vacib bir proses həyata keçirilir və fiziki hərəkət keyfiyyətləri inkişaf etdirilir. Dərsin  əsas hissəsinin 
düzgün təşkili və keçirilməsində kömək edə biləcək bir sıra pedaqoji – metodik amillər mövcuddur. Biz 
indii yalnız üç məsələni: bədən tərbiyəsi dərsinin  əsas hissəsində  şagirdlərin fəallığının artırılması  və 
onların fəaliyyətinin tapşırıqlar üzrə  səmərəli təşkilini, meydançanın düzəldilməsini, ləvazimat və 
avadanlıqla təmin olunmasını şərh etməyi nəzərdə tuturuq. 
              b)  Dərsin  əsas hissəsində  şagirdlərin fəallığının yüksədilməsi.  Bədən tərbiyəsi dərsinin  əsas 
hissəsinin səmərəli təşkili şagirdlərin məqsədyönlü formalaşması və tədris fəaliyyətinin artırılması ilə sıx 
bağlıdır. Hazırlıq hissədə olduğu kimi, əsas hissədə də qarşıya qoyulmuş vəzifələr konkret olması və onun 
mahiyyəti  şagirdlərin nəzərinə çatdırılmalıdır. Məqsəd və  vəzifənin düzgün seçilməsi, bir-birinə 
uyğunlaşdırılması  şagirdlərin hərəkət fəallığını yüksəldir. Bundan başqa, onların idman göstəricilərinə 
daha tez nail olmasına, hərəkət texnikasına sürətlə yiyələnməsinə kömək edir. Bura şagirdlərin yaş 
xüsusiyyətlərini, bilik, bacarıq və vərdişlərini, fiziki hazırlığını nəzərə almaq lazımdır. 
              Məktəblərdə apardığımız müşahidələr göstərir ki, ibtidai sinif şagirdləri bədən tərbiyəsi dərsləri 
üçün müəyyənləşdirilmiş məqsəd və vəzifəni o qədər də asan və tez anlamırlar. Odur ki,  hər hansı bir 
fiziki hərəkət, ya mütəhərrik oyun verilirsə, mütləq onun məna və praktik əhəmiyyəti  şagirdlərə izah 
olunmalıdır. 
              Yasamal  rayonundakı 52 saylı    məktəbin sinif müəllimi Arifə Quliyeva tədris prosesində bu 
məsələyə həmin baxımdan yanaşır. O, hərəkəti keçməzdən əvvəl onun sağlamlıq və həyati əhəmiyyətini 
ətraflı şəkildə  başa salır. Məsələn, müəllim akrobatika üzrə «Oturmadan əlləri yerə dayaq verib irəli və 
geri aşmaq, arxası üstə uzanmadan bədəni yığcam hala salmaq dayaqlı çöməlmədən irəliyə  və geriyə 
mayallaq aşmaq, dayaqlı çöməlmədən irəliyə mayallaq aşmaq və  bədəni yığcam vəziyyətə  gətirib 
qalxmaq» (II sinif) hərəkətlərini öyrətməzdən  əvvəl, onun insan orqanizmi üçün nə kimi əhəmiyyəti 
olduğunu şagirdlərə aşağıdakı kimi izah edir: 
              O, deyir: «Uşaqlar (oğlanlara) siz yəqin ki, hamınız futbol oynamağı sevirsiniz, bir çoxunuz isə 
həyat və meydançalarda futbol oynamaqdan doymursunuz. Sizlərdən hər biriniz çalışır ki, öz komandası 
qalib gəlsin, özünüz də qol vurmağa ciddi səy göstərirsiniz. Top rəqib komandanın qapısından keçəndə 
şənlənirsiniz. Uşaqlar, kim daha yaxşı futbol oynamaq və sağlam olmaq istəyirsə, bilirsiniz nə etməlidir? 
Bax, o, ilk növbədə, cəldliyini, çevikliyini, habelə  bədənin elastikliyini, daha çox isə fiziki yükə qarşı 

 140
dözümlülüyünü və gücünü artırmalıdır. Həmin işdə bu gün keçəcəyimiz hərəkətləri daha  
yaxşı 
öyrənmək böyük əhəmiyyətə malikdir». 
              Bundan sonra müəllim hərəkətin adını söyləyir və onu icra etmək qaydalarını uşaqlara göstərir. 
Dərsin axırında isə şagirdlərə akrobatikanın gigiyenik əhəmiyyəti haqqında qısa məlumat verir. 
              İndii də müəllimin başqa bir təcrübəsinə müraciət edək. Müəllim «Bir sırada yeriş, sol ayaqdan 
yeriş, meydança ətrafı (zal) addımlama» (I sinif) mövzuları üzrə  hərəkət texnikasını  şagirdlərə 
öyrətməzdən  əvvəl bu hərəkətin düzgün icra olunmasının xarici gözəlliyə, cəld, gözəl və ritmik yerişə 
yiyələnməkdə nə kimi rol oynadığını konkret və aydın şəkildə şərh edir. Sonra o, şagirdlərin qarşısında 
belə bir maraqlı sual qoyur: Kim deyər, əsgərlər körpüyə çatanda onlara nə üçün belə bir komanda verilir: 
addımlamaq sərbəstdir! Yəni, bu o deməkdir ki, bütün əsgərlər körpüdən keçərkən addımlarını eyni 
vaxtda yerə qoymaya bilərlər. Müəllim  şagirdlərin köməyi ilə sualın cavabını izah edir. Beləliklə, 
şagirdlər öyrənirlər ki, 8-10 sıra ilə ahəngdar nizami yerişlə addımlayan əsgərlər eyni vaxtda ayaqlarını 
körpü üstündə yerə vurursa, bu körpünün uçmasına və ya tezliklə sıradan çıxmasına səbəb ola bilər. Sonra 
müəllim  şagirdlərə «Bir sırada yeriş, sol ayaqla yerişə başlamaq» və s. hərəkətlərə oxşar düzülmə 
elementlərini öyrədir. 
              I – IV siniflərdə böük və kiçik toplarla hərəkətlər, cisim atmaq, sürünmə, müvazinət, dırmaşma, 
aşma, qaçış  və  s.  kimi  tədris materialının praktik vacibliyi mənimsədilməklə yanaşı, onlar həyati 
misallarla da əlaqələndirilməlidir. Hər iki hal bütövlükdə kiçik məktəbyaşlı şagirdlərin hərəkət fəallığını 
artırmaqla yanaşı, həm də onların bilik, bacarıq və  vərdişlərə yiyələnməsinə yaxından kömək edir. 
Məsələn, topu yuxarı atmaq və geriyə dönməkdə tutmaq, topu döş qarşısında bir-birinə atıb-tutmaq və s. 
hərəkət elementləri öyrədilirsə, eyni zamanda şagirdlərin düzgün yer seçməyi, topu yoldaşa necə 
ötürməyi, topu harada və necə  qəbul etməyi, bu vaxt əl, ayaq və  qıçların vəziyyəti qeyd edilməlidir. 
Bundan başqa, ötürülən topun səmtini gözəyarı  təyin etməyə aid şagirdlərə metodik  məsləhətlər 
verilməlidir. Öyrətmə prosesində şagirdlərə aid idman kinofilmlərinin göstərilməsi, yeri gəldikcə kadrları 
dayandırıb izahat vermək, habelə kinofilm materialının yekunlaşdırılması və bu zaman şagirdlərlə sual – 
cavab keçirilməsi hərəkət fəallığının artmasında və əsas hissənin səmərəli təşkilində vacib şərtlərdəndir. 
              Müəllim  əsas hissə üçün vəzifələr müəyyənləşdirərkən onun şagirdlərin  şəxsi marağına səbəb 
olmasını da nəzərdə saxlamalıdır. Məlum olduğu kimi, kiçik məktəbyaşlı uşaqlar bir-birilə bəhsə girməyə, 
yarışmağa, hər hansı bir tapşırıq üzrə qələbə çalmağa can atırlar. Bu cür keyfiyyətlərin yaranmasında və 
inkişafında  əsas hissə materialının yarış formasında keçirilməsi xüsusilə faydalıdır. Tədris prosesində 
keçirilən yarış  əsasən iki istiqamətdə aparıla bilər: 1) hərəkət texnikasının dəqiq və düzgün yerinə 
yetirilməsi; 2) idman göstəricilərinin müəyyənləşdirilməsi )bu uzununa  və hündürlüyə tullanma, qaçış və 
s. üzrə ola bilər). 
              Tədrisin yarış və oyun formasında keçirilməsi şagirdlərin əhval-ruhiyyəsini yaxşılaşdırır, onların 
tədris -  iş qabiliyyətini yüksəldir, tədris fəaliyyətinə dözümlüyünü artırır. 
              Müşahidə olunmuşdur ki, bəzi müəllimlər dərsdə mütəhərrik oyunların düzgün təşkili və 
keçirilməsinə lazımi əhəmiyyət vermirlər. Bəzi oyunlar isə həddən artıq təkrar olunur. Bir çox hallarda 
mütəhərrik oyunlar keçirilərkən nizam-intizam pozulur, şagirdlər arasında narazılıq yaranır. Bütün bunlar 
öz-özlüyündə tədris prosesinin istənilən səviyyədə qurulmasına bu və ya digər dərəcədə mane olur. Oyun 
prosesinin aşağı  səviyyədə keçməsinə 3 pedaqoji amil daha mənfi təsir göstərir: 1) müəllimin nəzəri 
hazırlığının aşağı olması; 2) proqramdakı oyunların məzmununun, onların oynama qaydalarının şagirdlərə 
lazımi səviyyədə çatdırılmaması; 3) oyunun uşaqların yaşına və fiziki inkişafına uyğun seçilməməsi və 
maraqsız keçirilməsidir. 
              Oyunun maraqsız və şagirdlərin yüksək hərəkət fəallığı şəraitində keçilməməsinə zəmin yaradan 
əsas səbəblərdən biri də təlim prosesinin ikitərəfli deyil, birtərəfli aparılması, müəllim və şagird arasında 
qarşılıqlı əlaqənin düzgün təşkil olunmamasıdır. Başqa sözlə desək, şagirdlər oynayır, müəllim isə dərs 
zamanı qeyri-fəal müşahidəçiyə çevrilir. Müəllimin qeyri-fəallığı şəraitində keçən həmin oyun, əslində, 
tərbiyəedici xarakter daşımır, əksinə, şagirdlərin mənəvi tərbiyəsinə mənfi təsir göstərir. Bu isə uşaqların 
kortəbii olaraq yalnız fiziki işlə, yəni fiziki hərəkətlərlə təmin edir. 
              Şübhəsiz ki, dərsdə keçilən oyun şagirdlərin təlim-tərbiyəsinə yönəldilməlidir. Həmin prosesdə 
şagirdlərin fəallaşdırılması, oyuna marağın artırılması ön plana keçməlidir. Oyunların maraqlı  və  fəal 
şəraitdə keçməsində, onun uşaqların yaşına münasibliyi, müxtəlifliyi mühüm şərtdir. Bundan əlavə, hər 

 141
hansı bir mütəhərrik oyun keçərkən, müəllim şagirdlərə oyun qaydalarını gözləməyi, öz komanda yoldaşı 
ilə  əlaqə saxlamağı, bir-birini başa düşməyi, rəqib komandanın üzvləri ilə  fəal mübarizə aparmaq kimi 
bacarıq və vərdişləri aşılamalıdır. Buna görə də müəllim, gimnastika tədris materiallarında olduğu kimi, 
oyun dövründə də iki pedaqoji məsələyə diqqət yetirməlidir. Əvvəla o, oyunun hərəkət texnikası, onun 
qaydaları  və bu qaydaların həyata keçirilməsi üzrə  şagirdlərə  nəzəri məlumatlar verməlidir: oyunun 
orqanizmə təsiri, tərbiyəedici xarakteri,  onun gimnastika hərəkətləri ilə əlaqəliliyi qısa və konkret şəkildə 
şagidlərə izah olunmalıdır. 
              Bütün  bunlardan  sonra  oyuna  başlamalı, onun məzmunu  şagirdlərə öyrədilməlidir. Oyun 
haqqında məlumat vermək, onun keçirilməsi texnikasının öyrədilməsi ilə kifayətlənmək  tədris işinin bir 
cəhətidir. Burada oyunun taktiki variantlarının şagirdlərə çatdırılmasının özü də vacib amildir. Mütəhərrik 
oyunlar zamanı  şagirdlərə söylənilməli taktiki variantlara komandanın özünə başçı seçməsi və hamının 
onu eşitməsi, hər bir oyunçunun gücündən düzgün istifadə edilməsi, hərəkət enerjisinin oyun müddətində 
düzgün bölüşdürülməsi, oyuna başlamaq və müvəffəqiyyətlə finiş etmək, rəqib komandanın qüvvətli və 
zəif cəhətlərini öyrənib hərəkət etmək və s. daxildir. Oyun prosesində dözümlü və təmkinli olmaq tövsiyə 
edilməlidir. Oyun zamanı ibtidai sinif şagirdlərinin fəallığının səmərəli təşkilində  məzmuna münasib 
metodikanın seçilməsi də başlıca rol oynayır. Biz burada şerli-nəğməli oyunların  şer deməklə, avazla 
oxumaqla, musiqinin müşayiətilə keçirilməsini mühüm amil kimi nəzərdə tuturuq. Təəssüf ki, əksər 
müəllimlər oyun prosesində  şagirdlərin fəallığının artırılması  məqsədi ilə qabaqcadan heç bir hazırlıq 
işləri görmürlər. Xüsusilə, şerli oyunların nə sözləri əzbərlənir, nə də avazla oxunmasına səy göstərilir. 
Əlbəttə, oyunun sönük keçməsinə, maraqsız olmasına belə bir vəziyyət mütləq mənfi təsir göstərir.  Buna 
görə  də müəllim  şer səciyyəli oyunların sözlərini  əvvəlcədən uşaqlara öyrətməli və musiqisini 
mənimsətməlidir. 
              Sabunçu  rayonundakı 72 saylı  məktəb-liseyin ibtidai sinif müəllimi Dinar İbişova 
«Kosmonavtlar» oyununu öyrədərkən həmin məsələlərə xüsusi diqqət yetirir. O, «Kosmonavtlar» 
oyunundakı  şeri öyrənmək üçün şagirdlərə ev tapşırığı verir. Uşaqlar növbəti dərsə oyunun sözlərini 
öyrənib  gəlirlər. Oyunun avazzla oxunması  dərsdə  təşkil olunur. Oyun belə başlanır: uşaqlar  əl-ələ 
tutaraq avazla oxuyurlar: 
                    Sürətli raketlər gözləyir bizi 
                    Uçub planetdə gəzməyimizi. 
                    Biz hansını istəsək 
                    Onunla uçarıq. 
                    Oyunda bir sirr var 
                    Gecikənə yoxdur yer. 
        Axırıncı söz deyilib qurtardıqdan sonra uşaqlar tapşırıq üzrə qaçırlar. Oyunun məzmunundan 
məlumdur ki, bütün «raketdromlarda olan dairələrin cəmi  şagirdlərin sayından az olur. Şeri oxuduqdan 
sonra, qaçıb raketdromda olan dairələrin birində özünə yer tuta bilməyən oyunçu uduzmuş hesab olunur. 
Bunlar meydançanın mərkəzindəki dairənin ortasında toplaşırlar. Yer tutanlar isə uçuş yollarını elan 
etməklə (Yer-Ay-Yer-Mars-Yer-Venera-Yer və s.) özlərini kosmosda gəzən kimi təsəvvür edirlər. Sonra 
bütün uşaqlar bir yerə toplanıb dairə üzrə düzlənir və əl-ələ tutub, dairə boyunca gedərək, oyunu bir neçə 
dəfə təkrar edirlər. 
              Oyun prosesinin təhlilindən aydın olur ki, bir tərəfdən şagirdlərin avazla oxuması, digər tərəfdən 
raketdromlarda özünə yer tuta bilməyənlərin şagirdlər qarşısında rəqs etməsi, yaxud da müəyyən idmançı 
fiquru göstərməsi (bu elementi oyuna müəllim özü əlavə edib), oyunun yarış formasında keçirilməsi 
şagirdlərin hərəkət və zehni fəallığına, onlarda müsbət emosiyanın yaranmasına səbəb olur. Oyun vaxtı 
fəallıq göstərilməsi, həmçinin  şagirlərin qısa bir vaxtda oyunun hərəkət texnikası  və taktikasına 
yiyələnməsinə də kömək edir. 
       Bir  cəhəti də qeyd etmək lazımdır ki, oyun qaydalarına, onun texniki fəndlərinə  və taktikasına 
bütövlükdə, yəni kompleks şəkildə yiyələnmək  şagirdlərdə kollektivçilik, əməksevərlik keyfiyyətlərinin 
aşılanmasına, habelə dostluq, yoldaşlıq, çətin gündə yoldaşın köməyinə  gəlmək, vətənpərvərlik, 
beynəlmiləlçilik, düzlük və doğruçuluq hisslərinin inkişafına zəmin yaradır. A.S.Makarenko düzgün 
təşkil edilmiş oyunları yüksək qiymətləndirir və bu haqda yazır: «Uşvq oyunda necədirsə, böyüyəndən 

 142
sonra işdə də bir çox cəhətdən elə olacaqdır. Ona görə gələcək xadimin tərbiyəsi, hər şeydən əvvəl, oyun 
prosesində keçir»
119
. 
      İbtidai sinif şagirdlərində səmti tapma bacarığının və dözümlüyünün inkişaf etdirilməsində, məkan və 
zaman anlayışları haqqında təsəvvürlərin yaradılmasında,  şagirdlərin qüvvəsi ilə oyun meydançasının 
(zalın) nişanlanması xüsusi əhəmiyət kəsb edir. Nişanlanma əməliyyatı «Sərhədin» çəkilməsində, «Evin» 
tikilməsində və estafet oyunlarında start və finiş xəttinin müəyyənləşdirilməsi zamanı aparıla bilər.  
Şagirdlər çəkilmiş xətlərin məqsəd və mahiyyətinə uyğun hərəkət etməlidirlər. Yəni onlar oyunda, rəqibin 
«evinə» daxil olmadan onu çəkib çıxartmalı, işarə verilməmiş «sərhədi» keçməməli, öz mərhələsini qaçıb 
qurtarmamış estafet ağacını digər komandanın  üzvünə ötürməməli, qısa məsafəyə qaçışda başqasının 
qabağına keçməməli, öz yolu ilə qaçmalıdırlar və s. 
              Oyun  zamanı  bəzən oyun qaydaları (oyun qaydasını bilmədikdə) qəsdən, yaxud təsadüfən 
pozulur.  
              Əgər uşaq oyunun  qaydasını  qəsdən pozursa, o mütləq müvafiq şəkildə  cəzalandırılmalı, ya 
müvəqqəti olaraq oyundan kənar edilməli və ya da töhmətləndirilməlidir. Bilmədən oyunun qaydası 
pozulduqda isə bir daha oyun qaydasını  şagirdə izah etmək lazımdır, onun qıraqda dayanıb nümunəvi 
oyun nümayiş etdirənlərin oyununa baxması təşkil  olunmalıdır. Təsadüfən  oyunun qaydası pozulduqda 
isə xəbərdarlıq edilməlidir. 
              Topla  oyunlarda  şagirdlərə  əvvəlcə topla rəftar etmək qaydasını (topun qəbulu və ötürülməsi 
üzrə elementar texniki fəndləri) öyrətmək lazımdır. Bundan sonra topun sürətlə atılması  və müxtəlif 
vəziyyətlərdə qəbulu (döş qarşısında, baş üzərində, aşağıda və s.), topun bir-birinə iki əllə və ya sağ (sol) 
ələ ötürülməsi, daha sonra yeriş, qaçış, hoppanma və dönməklə topun ötürülməsi öyrənilməlidir. 
              Tədqiqat göstərir ki, şagirdlər bütövlükdə oyun dövründə, həmçinin onun ayrı-ayrı 
mərhələlərində qayda – qanunların və texniki fəndlərin öyrədilməsində  və taktiki variantların həyata 
keçirilməsində formalaşırlar. Məsələn,  əgər müəllim «Ördəklər və ovçular» oyununu keçirsə o, 
hücumçulara («ovçulara») hücum, «ördəklərə» isə müdafiə taktikasını öyrətməlidir. «Ovçular» 
bilməlidirlər ki, «ördəkləri» vurmaq üçün topu («ördəklərə») yaxın yoldaşa ötürmək lazımdır. Çünki 
qəflətən belə vəziyyətin yaradılması «ördəyin» hədəfdən yayınmasını xeyli çətinləşdirir. «Ördəklər» isə 
hədəfdən qaçmaq üçün bir yerdə dayanmamalı, o tərəf- bu tərəfə hoppanmalı, diqqəti daima topda olmalı, 
onun uçma istiqamətini müəyyənləşdirməli, «təhlükə» zamanı daha da cəldldik və çeviklik göstərməlidir. 
Göründüyü kimi, mütəhərrik oyunun taktikasına yiyələnmək  şagirdlərin hərəkət fəallığını artırmaqla 
yanaşı, həm də onları formalaşdırır, tədris prosesinə olan marağını yüksəldir. Bütün bunlar oyunun 
səmərəli təşkili və keçirilməsini təmin edir. 
                                  2.3.Dərsin tamamlayıcı hissəsi.  
              Dərsin tamamlayıcı hissəsi 3-5 dəqiqə davam edir.  İbtidai siniflərdə bədən tərbiyəsi dərslərinin 
tamamlayıcı hissəsinin qarşısında duran xarakterik vəzifələr bunlardır: 
              - ayrı-ayrı əzələ qruplarını yüksək fiziki yükdən azad edib, gərginliyini azaltmaq və adi normal 
vəziyyətə gətirmək; 
              - dərsin əsas hissəsində verilən fiziki yükü tədricən aradan qaldırmaq, yəni bədəni sakitləşdirmək 
və dərsin başlanğıc vəziyyətinə yaxınlaşdırmaq; 
              - tənəffüs, sinir sistemi və ürək – damar sisteminin fəaliyyətini azaldıb, təxminən dərsəqədərki 
vəziyyətə endirmək; 
              - şagirdlərin səhhətinin emosionallığını nizama salmaq; 
              - dərsə yekun vurmaq və qısamüddətli izahat işləri aparmaq, şagirdlərə ev tapşırığı vermək; 
              -  bədəni  əvvəlki vəziyyətə  gətirmək məqsədilə yeriş zamanı yerində  və  hərəkətdə olarkən 
orqanizmi sakitləşdirici hərəkətlər, həmçinin tənəffüs hərəkətləri icra etmək; 
              - müəllim tərəfindən şagirdlərin müvəffəqiyyətini qiymətləndirmək; 
              -  dərsə aid qeydləri  şagirdlərə çatdırmaq, xüsusən  şagirdlərin nöqsanını  və müsbət cəhətlərini 
onların nəzərinə çatdırmaq. 
                                                 
119
 
А.С.Макаренко. Сечилмиш педагожи ясярляри, «Азярбайъан мяктяби» журналынын няшри, Бакы, 1950-ъи ил, сящ. 
376.
 
 

 143
              Tamamlayıcı hissənin böyük təlim-tərbiyəvi  əhəmiyyəti vardır ki, bu da orqanizmi normal 
fəaliyyətə  gətirməklə  bərabər, həm də zehni yorğunluğu aradan qaldırmaqdan ibarətdir. Bu isə zehni 
əməklə fiziki əməyin növbələşməsi deməkdir. Dərsin tamamlayıcı hissəsində adi yeriş, qaçış (asta), 
diqqəti cəlbedici və qamət hərəkətləri, rəqs hərəkətləri və müxtəlif növ sadə mütəhərrik oyunlar keçirilir. 
Bütün bunlar ürək – dammar, tənəffüs və sinir sisteminin funksional gərginliyinin tədricən aşağı 
düşməsinə, bədənin elastikliyinin artmasına, uşaqların əhval-ruhiyyəsinin yaxşılaşdırılmasına yönəldilir. 
              Tədris keyfiyyətinin yüksədilməsində hazırlıq və əsas hissədə olduğu kimi, tamamlayıcı hissədə 
də  təşkili işlərə xüsusi diqqət yetirmək lazımdır. Dərsin gündəliyinə tamamlayıcı hissə üçün elə fiziki 
hərəkətlər və mütəhərrik oyunlar daxil etmək lazımdır ki, bunlar həm sadə, həm də hazırlıq və  əsas 
hissədə keçilən tədris materialına uyğun olsun, bir növ onları sadə şəkildə tamamlasın. Məsələn, müəllim 
dərsin  əsas hissəsində «Bir-iki saymaq» qaydasını öyrədirsə, o, tamamlayıcı hissədə  həmin qaydanı 
bilavasitə öyrədən oyunlardan, fiziki hərəkət elementlərindən istifadə etməlidir.  Əgər müəllim 
tamamlayıcı hissədə əsas hissədə öyrədilmiş «Bir-iki saymaq» qaydasını bir daha dərinləşdirmək və ya 
təkrarlamaq məqsədini qarşıya qoymuşsa, o, əvvəlcə şagirdlərə bir- iki saydırır, hamı öz nömrəsini yadda 
saxlayır və nömrələr üzrə verilmiş tapşırıqları icra etməyə başlayır: bir sayanlar əllər baş arxasında 
olmaqla – 4 sayda pəncələr üzərində yeriyir; iki sayanlar əllər beldə, yarımçömələrək ikinci sayda 
irəliləyirlər. Növbəti 4 sayda 1-ci nömrələr hərəkəti çömələrək, 2-ci nömrələr isə pəncələr üstə yeriməklə 
icra edirlər. Həmin hərəkətlər əks istiqamətdə (geriyə dönməklə) bir sırada yerişlə də yerinə yetirilə bilər. 
Bir – iki saymaqla icra olunan hərəkətləri sağa (sola) dönüb cərgə ilə  addımlamaqla da yerinə yetirmək 
olar. Göründüyü kimi, tamamlayıcı hissə üçün hərəkətlərin  əsas hissəyə uyğun seçilməsi bir tərəfdən 
tədris məqsədi daşıyır, uşaqların zehnini inkişaf etdirir və onlardan daha diqqətli olmağı tələb edir, digər 
tərəfdən də orqanizmin funksional fəaliyyətini dərsəqədərki vəziyyətə yaxınlaşdırır. Tamamlayıcı 
hissənin materialları  əsas hissənin tədris materiallarına uyğun seçilməsi,  şagirdlərin eşitmə, görmə  və 
hissetmə, düyğu orqanlarını inkişaf etdirir, dərsə marağı artırır, fiziki hərəkətləri könüllü yerinə yetirməyə 
zəmin yaradır. 
              Müşahidələr göstərir ki, bəzi sinif müəllimləri tamamlayıcı hissəni düzgün keçirmir və  həmin 
prosesin təhsil-tərbiyəvi əhəmiyyətini nəzərə almırlar. Şagirdləri əsas hissədə aldığı fiziki yükdən sonra 
birbaşa soyunub-geyinmə otağına, oradan da sinfə göndərirlər. Bunlar tənəffüs dövründə şagirdlərin səs-
küy salmasına, intizamsızlığına və növbəti dərsə marağı və zehni fəallığın zəifləməsinə səbəb olur. 
              Müasir  dərsə verilən tələblərdən biri də onun digər dərslə  əlaqəli təşkili və keçirilməsidir. Bu 
baxımdan tamamlayıcı hissənin digər tədris fənləri ilə  əlaqələndirilməsi xüsusi zərurət  təşkil edir. 
Şagirdlərin zehni fəallığını yüksəltmək, onları təbiət haqqında anlayışlarla tanış etmək və ya bu sahədə 
təsəvvür yaratmaq məqsədilə mütəhərrik oyunlardan istifadə etmək vacibdir. Hərəkətlər cərgədə 
durmaqla icra olunarsa, müəllim  əvvəlcə  uşaqlara meydançada (zalda) cəhətləri təyin etməyi öyrədir. 
Bundan sonra onların nəzərinə çatdırır ki, hansı cəhətin adı çəkilsə, o istiqamətə dönüb, verilən tapşırığı 
yerinə yetirsinlər. Tapşırıq: «şimal» - əllər beldə; «cənub» - əllər boyun arxasında;, «şərq» - qollar 
yuxarıda; «qərb» - qollar aşağı və s. 
              Tamamlayıcı hissənin səmərəli təşkili üçün bir çox maraqlı və müxtəlif növ mütəhərrik oyunlar 
da var. Biz onlardan ən maraqlısını seçib təqdim edirik. 
              «Siqnalı yadda saxla».  Şagirdlər cərgədə dayanmaqla müəllimin verdiyi müxtəlif siqnallara 
diqqətlə qulaq asdıqdan sonra hər bir siqnalın mənasına uyğun hərəkətlər edirlər. Məsələn, bir siqnal 
verildikdə dayaqlı çöməlmə, başqa növ siqnalda isə 360
o
 dönmə  və i.a.  Bu oyunu keçməzdən  əvvəl 
siqnalın mənası üzrə  bir neçə dəfə məşq etmək lazımdır. Siqnallar müxtəlif ola bilər: qısa, uzun və ya 
aramsız (bir neçə saniyə). 
              «Dəqiq vaxt». Şagirdlər bir-birinin ardınca yeriyir və qaçırlar. Müəyyən vaxtdan bir dayanır (60 
və 30 san.), sonra isə yenə  də tapşırıq üzrə  hərəkət edirlər. Müəllim  əlində saniyəölçən,  şagirdlərin 
fəaliyyətini müşahidə edir, hərəkəti müəyyən edilmiş vaxt ərzində icra edənin adını dəftərinə qeyd edir. 
Tapşırıqlar zal ətrafında dizləri yuxarıya qaldırmaqla qaçış; əli hündürdən asılmış əşyaya çatdırmaq; zal 
ətrafında dövrə vurmaq; maneələri keçib finiş xəttinə çatmaq və s. ola bilər. 
              «Ən yaxşı icraçı». Şagirdlər bir sıraya düzlənib sıra nömrəsi ilə sayırlar. Müəllimin sayması ilə 
şagirdlər eyni hərəkəti icra edir, lakin hərəkəti cüt nömrəlilər bir, tək nömrəlilər isə digər tərəfə yerinə 
yetirirlər. Məsələn, cüt nömrəlilər 1 sayda ayaqla sağa bir addım atır, 2 sayda sol ayağı sağa birləşdirir, 3 

 144
– 4 sayda sola dönür,  5 sayda bir addım irəli, 6 sayda sağı sola birləşdirir, 7-8 sayda sağa dönürlər. Tək 
nömrəlilər hərəkəti digər ayaqdan başlamaqla  əks tərəfə yerinə yetirirlər. 9 sayda isə  əvvəlki vəziyyətə 
qayıdıb, zal ətrafında yeriyirlər.                
              «Siqnalla  icra  et». Müəllim yeriş  və qaçış zamanı qabaqcadan müəyyənləşdirilmiş  hərəkətləri 
icra etmək üçün şagirdlərə müxtəlif siqnal və işarələr öyrədir. Siqnal və işarələrlə aşağıdakı hərəkətləri 
icra etmək olar: qollar yanlara, 360 
o
 dönmək, qollar yuxarıya, iki ayaqla təkan vermək, hoppanmalar və 
əllər beldə çöməlmələrlə yeriş və qaçışlar. 
              «Ən yaxşı heykəltəraş».  Şagirdlər 2 – 3 addım məsafə saxlamaqla bir-birinin ardınca sakitcə 
yeriyirlər. Müəllim hər hansı bir idman növünün adını  çəkir. Bu vaxt hamı durur və  həmin idman 
növünün rəmzinə uyğun fiqur (futbolçu, voleyboolçu, qaranquş və s.) göstərirlər. Müəllim idman növünə 
rəmzi fiqur göstərən «heykəltəraş» şagirdin adını çəkir. 
              Tamamlayıcı hissədə  dərsə yekun vurmalı,  şagirdlər qiymətləndirilməli, dərs vaxtı özünü 
nümunəvi aparanların, hərəkəti yaxşı icra edənlərin Adı  çəkilməli və yüksək mədəniyyət nümayiş 
etdirənlər rəğbətləndirilməlidir. Oyun zamanı qaydanı pozan, öz hərəkətləri ilə yoldaşlarını təngə gətirən 
uşaqlar tənbeh edilməli və onlarla qısamüddətli tərbiyəvi söhbətlər aparılmalıdır. 
              Tamamlayıcı hissədə verilən ev tapşırıqları məqsədindən asılı olaraq əsasən 3 istiqamətdə verilə 
bilər: 1) təhsil əhəmiyyətli; 2) gün rejimi çərçivəsində sağlamlıq işləri; 3) yay üçün ev tapşırıqları (həmin 
tapşırıqlar pioner düşərgəsi və ailə şəraiti üçün verilə bilər). 
 
2.4.
 
Dərsin hissələri arasında inteqrasiya 
              Bədən tərbiyəsi tədrisinin səmərəli təşkili, qarşıda duran vəzifələrin yerinə yetirilməsi dərsin 
ayrı- ayrı hissələrində keçilən hərəkətlərin bir-biri ilə əlaqəliliyi ilə bağlıdır. 
              Metodik  yazıların  əksəriyyətində  dərsin hazırlıq hissəsini 5-10, əsas hissəni 25-30 və 
tamamlayıcı hissəni isə 3-5 dəqiqə müddətində keçirmək məsləhət görülür.  Təcrübə göstərir ki, ibtidai 
siniflərdə siniflərdə göstərilən vaxt ərzində dərsin hissələrini təşkil edib başa vurmaq və həmin hissə üçün 
nəzərdə tutulmuş  əsas məqsədə nail olmaq mümkündür, hər bir hissədən ötrü vaxt ayrılması  və buna 
riayət edilməsi bir dərs müddətində  hər üç hissə üçün qarşıya qoyulmuş  məqsəd və  vəzifələri lazımi 
səviyyədə yerinə yetirilməsinə imkan verir. 
              Lakin  müəyyən müddətdə hazırlıq və digər hissələrin başa çatdırılması  çətin və mürəkkəb 
pedaqoji prosesdir. Dərsin ayrı-ayrı hissələrinin vəzifələrini qoyulmuş vaxt ərzində  həyata keçirmək 
müəllimdən yüksək elmi-pedaqoji hazırlıq və metodiki ustalıq tələb edir. Çünki məsələdə, hər  şeydən 
əvvəl, dərsin hissələri arasında məzmun, vəzifə  və forma etibarı ilə uyğunluq yaratmaq ön plana 
çəkilməlidir. Bunun üçün müəllim, əvvəlcə, yarımillik tematik planı dəqiqləşdirməli, yəni hər bir dərsin 
əsas hissəsindən ötrü fiziki hərəkətləri, hər cür mütəhərrik oyunları müəyyənləşdirməlidir. Hazırlıq və 
tamamlayıcı hissələrin vəzifələrini və məzmununu əsas hissədə tədris olunacaq materiallara uyğun aşkara 
çıxarmalıdır. Bu məqsədlə müəllim, ilk növbədə, xüsusi metodik ədəbiyyatla tanış olub, müvafiq 
materiallar seçməli, həmin materiallar üzərində qabaqcadan mütaliə  və  məşq etməlidir. O, mütaliə  və 
məşq sayəsində artıq nəyin çatışmadığını müəyyən etməli, lazımi tədbir görməlidir. Dərsin hissələri 
arasında daha yaxından uyğunluq yaratmaq məqsədilə görüləcək tədbirlər təxminən 5 istiqamətdə ola 
bilər: 1) lüzumsuz materialları  kənar edib, əvəzinə  dərsin  əsas hissəsinə daha uyğun xüsusi materiallar 
daxil edilməsi; 2) dərs materiallarının azadılması, yüngülləşdirilməsi, tədris materiallarının orqanizmə 
təsiri; 3) şagirdlərin diqqətinin dərsə cəmləşdirilməsi; 4) hərəki fəallığının artırılması; 5) tədris prosesinin 
fərdiləşdirilməsi, differensiallaşdırılması və inteqrasiyası. 
              Müşahidə olunmuşdur ki, dəqiq vaxt ərzində  dərsin ayrı-ayrı hissələrinin başa çatdırılması bəzən 
formalçılıqla nəticələnir. Çünki dərs prosesində (dərsin hansı hissəsi olursa-olsun) bəzi hallarda 
gözlənilmədən belə məsələlərlə üzləşirsən: bir neçə şagird yeni materialı öyrənə bilmir, nizam – intizam 
pozulur, zədələnmələr meydana çıxır, qabaqcadan müəyyən edilmiş vaxt ərzində  dərsin bir hissəsini 
qurtarıb, digərinə keçmək mümkün olmur. Belə olduqda bəzi müəllimlər dərsi bir növ başa vurmağa ciddi 
səy göstərir və  tələsikliyə yol verirlər. Onlar bu zaman hərəkətlərin düzgün icrasına lazımi səviyyədə 
diqqət yetirmir, yalnız nəzərdə tutulmuş materialların nəyin hesabına olursa-olsun (sürət, hərəkətlərin 
miqdarca təkrarı  və s.) keçirilməsinə çalışırlar. Nəticədə  tədris prosesi dövründə  tənəffüs müntəzəmliyi 

 145
gözlənilmir, hərəkətlər ritmik icra olunmur, lazımi sayda təkrar edilmir və s. Ümumiyyətlə, tədris 
prosesinin belə təşkilində şagirdlər bir növ müəllimin nəzarətindən kənarda qalırlar. 
              Şübhəsiz, vaxta uyub hər bir hissənin vəzifələrini tələsik yerinə yetirmək tədrisin səmərəliliyinə 
mənfi təsir göstərir. Dərsin plan üzrə aparılmasına mane ola biləcək səbəbləri təxmini də olsa müəllim 
qabaqcadan aşkara çıxarmalı və profilaktik tədbirlər görməlidir. Dərsin normal keçməməsinə aşağıdakılar 
da səbəb olur: 
              İbtidai siniflərdə, xüsusən dərs ilinin əvvəllərində  bəzi  şagirdlər hərəkətlərin icrası  və oyun 
dövründə intizamsızlıq edir, oyunun qaydalarına  əməl etmək istəmir, qalib gəlmək üçün hər  şeyə  əl 
atırlar. Rəqib oyunçunu itələyir, dabanlarını tapdalayır, ayaqlarını ilişdirərək onu yıxır, hətta  oyun 
dövründə öz komanda yoldaşını və yaxud rəqib komandanın üzvünü təhqir edən şagirdlərə də rast gəlinir. 
Belə vəziyyətin yaranmaması üçün həmin şagirdlərə ciddi nəzarət etməli, bunların diqqəti əsas məqsədə 
yönəldilməlidir. Məsələn,  şagird «B» dərsin  əsas hissəsində intizamı pozmuşsa, onunla uzun - uzadı  
deyil, qısa söhbət aparmalı, tutduğu qəbahət işlərin nə ilə  nəticələnə biləcəyini başa salmaq lazımdır. 
Deyilənlərlə kifayətlənməyib, mövcud nöqsanları aradan qalıdrmaq yollarını müəyyənləşdirib konkret 
şəkildə həmin şagirdin nəzərinə çatdırmaq lazımdır. 
              Dərs zamanı intizamın pozulması yeni və çətin hərəkətlərin tədrisi, keçilmiş materialların həddən 
artıq təkrarı  nəticəsində  də meydana çıxır. Çünki yeni və  çətin hərəkətlər keçilərkən  şagirdlərin heç də 
hamısı bu hərəkətlərin eyni səviyyədə, həm də müəyyən bir vaxt ərzində düzgün yerinə yetirə bilmirlər. 
Hərəkəti lazımi dərəcədə icra etməyi bacarmayan şagirdlər, onu yerinə yetirməkdən imtina edir. Həmin 
şagirdlərin verilmiş tapşırığı icra etməməsi bir yana dursun, onlar həm də yoldaşlarına mane olur, onları 
söhbətə tutur, diqqətini yayındırırlar. Buna görə  də müəllim bütün şagirdlərin fəaliyyətini dərsə  cəlb 
etməlidir. Şagird hərəkəti yerinə yetirə bilməsə də, o, öz növbəsində alətə yaxınlaşmalı, müəllimin və ya 
yoldaşlarının yaxından köməyi ilə onu icra etməyə səy göstərməlidir.  
              Müəllimin köməyi ilə edilən hərəkət şagirdlərin inamını artırır, onları tədris fəaliyyətinə daha da 
ruhlandırır. Fiziki hazırlığı zəif olan və intizamı pozan şagirdlər müəllimin nəzarəti altında olmalı, onların 
bütün fəaliyyəti sağlamlıq, tərbiyə  məsələlərinə  və  hərəkətlərin dəqiq yerinə yetirilməsinə 
yönəldilməlidir. Bundan əlavə, yeri gəldikcə  şagirdlərə  fərdi yanaşmalı, müstəqillik xarakteri daşıyan 
tədris yükü verilməlidir. 
              Yuxarı siniflərə nisbətən, ibtidai sinif şagirdlərinin psixologiyası çox cəhətlidir. Məhz buna görə 
də, onların intizamsızlığı  və tapşırıqlardan imtina etmələrinə adi uşaq dəcəlliyi və  şıltaqlığı kimi deyil, 
ciddi qayğı tələb edən didaktika prinsipləri kimi qiymətləndirilməlidir. Çünki vaxtında qarşısı alınmayan 
mənfi xüsusiyyətlər getdikcə  uşaqların xasiyyətində formalaşır və eqoizmlə  nəticələnir. Odur ki, təkcə 
nəzarət etmək onların mənfi xüsusiyyətlərini aradan qaldırmaz, əksinə onları həm də passivləşdirər.