Çağdaş Azərbaycan nəsri
başlanğıcı, yəni ilk addımı, ikinci addımı, ortası və sonu
Yüklə 5,38 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
başlanğıcı, yəni ilk addımı, ikinci addımı, ortası və sonu var...” Demək istədiyim odur ki, elə bu gündən,- İlin- Ayın son günündən sabahını sahmana sal, nə eləyəcəyini bil, birinci addımı atmamış ikincini düşün. Bunu özün daha yaxşı demisən: “Çay gəlməmiş çırmanma”, “Son sözünü
yeniləşməsi, yenidən qurulması, yalanın, yanlışın, səhvin doğrulması deməkdir. Biz də səhvmizi doğruldaq, bilək və düşünək ki, yerini səhv salsaq da keçirtdiyimiz bu bayram çərşənbələri yalnız çalıb-oynamaq üçün yox, həm də düşünmək üçündür: işlədiyimiz günahları səmimi qəlbdən anlayıb heç olmasa özümüz özümüzlə üz-üzə durub etiraf etməyi bacaraq ki, il boyu dinc, rahat yaşaya bilək. Belə olmasaydı bu bayramımız, indi baş-ayaq da olsa www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
ona görədir ki, İlin-Ayın son gecəsində baş verən bu böyük Doğuş-Yaranış bayramı daha çox elmi əsaslara söykənən, yaşadığımız fəsillərin-mövsümlərin gəlib getməyi kimi, gecənin –gündüzün açılmağı kimi var olan, öz dəqiqliyi, düzəni-sahmanıyla yaşayan, yerindən tərpənmədiyi üçün minillik ərəb əlyazmalarının “topal
İl-Ay gecələrinin, yəni ilin-ayın son çərşənbələrinin,- bütövlükdə Novruz bayramının dərk edilən elmi əsaslarıyla yanaşı anlaşılmaz, sirrli, daha çox yuxulara yaxın məqamları, anları da çoxdur. Dediyim kimi yarandığı gündən dini -siyasi istilalara, qadağalara, yasaqlara baxmadan bu bayramı qeyd edən Xalq bu məqamları, sirrləri dərindən anlamasa da bilir; nağıla, yuxuya bənzəsə də bilir ki, bu ərəfədə hərəkətdə-ya- şamaqda olan hər şeydə talelərimiz haqda qeydə rast gəlmək mümkündür; bilir ki, “qapı pusmağa” gələn də ona görə o qapıya gəlir ki, o qapıda onun haqqında söz www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
var, hər an rastına çıxa bilər. “Tanrı rastına çıxartsın” ifadəsi demək istədiyim fikri daha yaxşı anladır. Inanır ki, “su çərşənbəsi”ndə axar sular damar gətirir, yəni daha da canlanır, duaların olduğu yerə can atır. Bir qab su bəlkə də başına yığışıb qaba üzük atan, iynə atan qızların duyğularına çevrilir. Bəlkə də...bu hər halda bizlik deyil, müasir dünya elminin də əlinin çatmadığı yerdi. Amma gerçəklərlə doludu. Minlərlə insandan soruş, doğru olduğunu söyləyəcək...
***
Kəndimiz irili-xırdalı dağ çaylarının arasında “dəvə beli” iki dağın üstündə yerləşirdi. Bütün qeydlərimdə o kənddə gördüklərimə, yaşadıqlarıma əsaslanıram...Su çərşənbəsində “o başdan”, yəni dan sökülməmişdən demək olar ki, böyüklü- kiçikli hamını su üstündə görmək olardı. Hamı alaqaranlıqda çığırışa-çığırışa yuyunub yaxanmaqda olardı. Hər bayram ərəfəsində çay yanı, yəni suya yaxın torpaqda “Dəlmə keçid” deyilən keçid düzəldərdilər, hər ev həyətinə gedən yolun girəcəyində öz www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
od-tonqalını qalayardı, suda
yuyunub, ağırlanıb- uğurlananlar: “Sudan keçdim, ağırlandım-uğurlandım,
keçid”dən, deşmədən keçərdilər, keçib də hərə öz tonqalına tərəf qaçardı, tonqalın üstündən atdanıb özünü oda verərdi. Istər qar olsun, istər yağış olsun, mənim təmsil olunduğum nəsil ilin-ayın son (axır) bayramını belə keçirən görmüşük, belə keçirmişik... Bir çox elm adamları fikrini, - su çərşənbəsindən sonra od çərşənbəsinin gəldiyini sübut etmək üçün ustad aşıq Ələsgərin məşhur şeirindən misal çəkir: “abı, atəş,
tutmayaq”, bədahətən deyilən şeirin düzəni-sahmanı bunu tələb edib. Hecanın, bölgünün, vəznin pozulmaması üçün belə lazım olub. Özü də farsca, heç nəyə də əsaslanmadan deyilib... Belə olmasaydı, dava-dalaş salan adamlara, ailələrə deyilən “biriniz od olanda, biriniz su olun” kimi ifadələr yaranmazdı.
*** www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
Ola bilsin, çox şeylər təsadüflərə bağlıdır, çox ola bilər, amma xalq yaratdıqlarını yaşadır, yaşadıqlarını da təsadüfi hesab etmir...Bu məqamları, sirrləri yaşamağa can atması da ona görədi. Xalqın bu sirrlər haqda düşündüklərini bir-iki kəlməylə belə ifadə edə bilərəm: “bizlik olmayan yerin elmi...” ***
Torpaq çərşənbəsi... Həmişə suyla bir yerdədir, heç kəs torpağı sudan ayrı bilməz. Təsəvvürə belə gələn deyil. Təsəvvürdə, yaddaşda yəni, ancaq bir şey var; sudan torpağa çıxmaq, torpağa, www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
yəni yaşamağa...Sudan Oda çıxış yoxdu, ola da bilməz. Sudan Oda gedən yol məhvə, yox olmağa aparar. Suyla torpaq bir yerdə bətn kimidir, ana bətni kimi...Var olan hər şey bir-birinə bağlıdır, hər şey, əgər hərəkətdədirsə, öz yerini,-nədən sonra nəyin gəldiyini bilir. Bununla da Yaranışın əbədi hərəkəti alınır. Bax, od indi gəlir, yalnız indi bu əbədi hərəkətə qatılır: ilıq-ilıq, gülümsəyə- gülümsəyə suyla torpağı-ana bətnini isitməyə, cücərt- məyə gəlir...Bu cücərmə, yəni yerin, el diliylə desək, cü- cük çağı əslində suyla torpağın qovuşduğu vaxta deyilir. Bu vaxt ana bətnində olduğu kimi, torpağa düşən toxum zamanı gələndə suyla torpağın tərkibindəki istiliklə-odla mayalanır, cücərir və Günəşi içir... “Günəşi içənlərin şərqisi...” Mənim düşüncəmə görə insanların bu bayramla bağlı bildikləri də dediyim həmin əbədi hərəkətin, - bu əbədi düzənin içindədir. Xalq bu əbədi düzənin içində olduğuna görə də bildiklərini hardan bildiyini anlamır, anlamaq da lazım olmur, təbiətə qarışıb yaşayır. Ona görə də təbiətin qanunauyğunluğu kimi insanlarımızın da bildikləri belə dəqiqdi, gözlə görünə biləcək, əllə toxunulacaq qədər gerçəkdir. Gecəylə Gündüzün bərabər olmağından böyük gerçəklik təsəvvür eləmək mümkün- dürmü?! Əgər bu Xalq bu böyük həqiqəti bilibsə və bildiklərini xırdalıqlarınacan qoruyub yadında saxlayıbsa,
www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
bununla
da əhatəsində olduğu xalqlardan öz möhtəşəmliyiylə seçilib (bəlkə də qorxudub decək düz olar) bayramını keçirirsə elmi tədqiqatlar,-araşdırmalar adına alimlik edib ona mane olmağımız nəyə lazım?! İndi qalxıb hərə bir söz deyir; biri deyir, dörd ünsürlə bağlı çərşənbələr olmayıb. Ola bilsin, elə bölgəmiz var ki, bu adətləri çoxdan unudub...Amma bütün hallarda Xalq elliklə suyun ilk və sayalı-sınaqlı olduğunu bilib; torpağı, odu, havanı da eləcə. Bu dörd ünsürün üstündə inanclarını yaşadıb, özü demiş: oğrun-doğrun bayramını keçirdib. Dediyim kimi torpaq çərşənbəsində əsas olan “Deşmə keçid”dir. Torpağın elə vaxtıdır ki, el diliylə desək elə bil “dincə qoyulub”, indi gərnəşəcək, yəni torpağın suya açılan vaxtıdı, suyu içib üzünü Oda çevirəcək, isinib nəfəsini dərəcək...Bu ara həm də səməninin cücüyə qoyulması çağıdı. Ən çox da “Deyin səmənisi”...Yeniyetmə (ərlik) qızlar bu vaxtlar bəxtlərinə səməni göyərdirlər. Bu cür deyin səmənisi cücərdənlər əllərində də səməni “deşmə keçid”dən bu alxışlarla keçirlər: “Anam torpaq ağırla-uğurla məni, suçumu-günahımı al, ağırlığımı-yağırlığımı götür, dilək səmənisi böyütdüm, www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
Böyük bacılarımın, böyük bibilərimin yeniyetmə çağlarında hərənin
öz səmənisi olardı; deyin
səmənisi...Deyin-niyyət eləyib səməni böyüdərdilər. Üç- dörd yaşım olardı, az-çox yadımdadı, dili dualı, alxışlı “Deşmə keçid”dən keçərdilər. Sonrakı nəsillərdə artıq bunları görmədim, beş-on ilin içində çox şey dəyişmişdi; “Deşmə keçid”i də su yuyub aparmışdı. Kolxoz işindən başı ayılan yox idi ki, yeni “deşmə” açsınlar. Amma evimizin yanından axan çay öz əbədi yürüşüylə hələ də axıb getməyindəydi; İlin Ayın son gecələrində bizi yenə ağırlayır-uğurlayır, vaxtını
keçirdib solub-saralmış səməniləri axıdıb aparırdı... 1970-ci illərin əvvəllərində “Bulaq” radio verilişinə gələn məktubların arasında “Deşmə keçid” haqda bir məktub vardı. Elə həmin vaxtlarda da işləyib verilişdə səsləndirdim. Amma bu keçidin Novruz bayramıyla heç bir əlaqəsi, bağlılığı yox idi...Keçid bir təpə ətəyində qazılır, əyrim-üyrüm yollarla gedib təpənin başqa bir yanından çıxır; bu keçidə el arasında “yenidən doğulma” keçidi də deyilirmiş...
www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
El arasında bağışlanmaz suçu olanlar, günah işləyənlər; namusa toxunanlar, yurd satanlar, yurd batıranlar, kasıbdan, sahibsiz qadından oğurluq eləyənlər “eldən dışarı” edilərdi, yəni bu cür adamaları elliklə
Indi də tez-tez işlədilən belə bir ifadə var: “filankəs eldən dışqarı adamdı”. “Kəndə qoyulası adam deyil” Eldən getməyi istəməyənlər, bağışlanmağını istəyənlər o şərtlə bağışlanardı ki, “Deşmə keçid”dən keçsin, yəni yenidən doğulsun. “Deşmə keçid”dən keçənlər adını keçiddə qoyub çıxırdı, çoxunun paltarları da keçiddə qalırdı. Ona görə də çıxacaqda bürüncəklə gözləyirdilər ki, onu çağa kimi doğuzdursunlar, qundaq kimi də bələyib büksünlər... Əllərindən tutub dartıb çıxardırdılar, sonra da: -Ay camaat, -deyirdilər, -Əli (adlar təxminidir) yenidən doğuldu, indi adı Lətifdi, Əli kimi yaşayammadı, indən belə Lətif kimi yaşayacaq... Yaddaşımıza qayıtsaq belə maraqlı etnoqrafik qay- naqlardan yəqin ki, çox tapa bilərik. Yuxarıda dedim ki, ola bilsin, bu adətin Novruz bayramıyla sıx bağlılığı yoxdur, amma torpağın ciddi səhvlər etmiş insanı yenidən doğmağı, yenidən həyata gətirməyi mənasında məncə bu günün özündə də çox xarakterikdir.
www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
İlin-Ayın son çərşənbələrində Su, Torpaq kimi Od da adi od kimi, yəni yalnız qaladığımız ocaq kimi, əlimizi yandıran, yaxan istilik kimi xatırlanmır, sayalı, müqəddəs, duyğularla anılır. Böyük alimimiz mərhum prof. Məmmədhüseyn Təhmasibin dediyi kimi Xalq odu atəşpərəstlikdən, zərdüşdlükdən də öncələrdə qoruduğu, sirlərini, alxışlarını ifadə etdiyi, ən əsası dualarını tapındığı vasitə kimi yaşadır... İl-Ay bayramında Od daha çox təmizlik vasitəsi kimi lazım olur. Bayram tonqalını həyətin girəcəyində qalayır ki, həyətə keçən özüylə ağırlıq gətir- məsin, pis niyətsiz, ağırlıqsız-yağırlıqsız keçsin. Xalqın özü məsəl çəkir: “Od yuduğunu su yumaz” Ona görə də deyir, heç olmasa ildə bir kərə özünü təmizlə, canını oddan keçirt, atıl tonqalın üstündən... “Qara yerdən üstünə qonan görünməzlər var, oda ver, yandır”. Doğrudan da oddan sonra adam özündə yüngüllük hiss edir. Ola bilsin ki, sudan çıxdıqlarına görə də bayram tonqalının alovu hamıya rahatlıq, dinclik gətirir...
www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
El arasında odla bağlı deyimlər çoxdur, amma bunları təsnif etmək lazımdır. Mənim fikrimcə odla bağlı Novruz bayramı ərəfəsində deyilən ifadələr adi günlərdə deyilən ifadələrdən seçilir. Od çərşənbəsinə aid olan ifadələrdə birbaşalıq var, quraşdırma, əfsanə, nağıl yoxdur; yəni başqa, -adi vaxtlarda od-ocaq səs eləyəndə közə-kösövə duz səpib “pisliyimizi danışan, gözün bu odda yansın” deyimini Od çərşənbəsində,- İlin-Ayın son çərşənbəsində deməzlər. İlaxır çərşənbədə “Oda arxa çevirmə”, “Oda tüpürmə”, “Gorum ol, ocaq, gorumda yan” ifadələrini, deyimlərini işlətməzlər. Bəzi toy adətlərimizdə olduğu kimi qız evinin adamları oğlan evindən “köz oğurlamağa” cəhd etməz. Novruz bayramı ərəfəsində elə bil Odun ilkinə-doğuluşuna qayıdılır; Oda tapınmağa, Odun böyüklüyünə sığınmaq istəyi yenidən yaranır, hardasa böyüklü-kiçikli özümüzdən asılı olmadan, hansısa bir təbii qüvvənin təsiriylə oda sığınırıq da, tapınırıq da. Eyni zamanda demək olar ki, Odun üstünə çıxırıq, Odun üstündən keçirik, başqa vaxtlarda nə olur-olsun Odu tapdamazdıq, heç arxamızı da çevirməzdik, amma İlin- Ayın son çərşəmbəsində Odla ağırlığımzı-yağırlığımızı yuyuruq, keçən ildən qalma gərəksiz şeyləri yandırırıq, səhərəcən tonqallarımız yanıb bizim üçün iş görür, könlümüzə-ruhumuza ümidlər, uğurlar verə-verə bizi
www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
sabahlara göndərir. Suyla yuyunub-yaxandığımız kimi odla da yuyunuruq. Odun-ocağın bizdən aşağıda, ayağımızın altında olmağı lazım gəlir, üstündən atdanırıq, üstümüzün suyunu,-ağırlığımızı Oda tökürük, yanımızı, arxamızı çeviririk...Başqa vaxt belə eləməzdik. Hamısı ona görədir ki, biz həmin Anda Başlanğıcı, böyük Doğuluşu, hər şeyin, əsasən də dörd ünsürün,- Suyun, Torpağın, Odun, Havanın yenidən bir-birinə qovuşması, təmizlənməsi dönəmini yaşayırıq...Keçirdiyimiz həmin An-Od, yəni İlin- Ayın Od çərşənbəsində qaladığımız tonqallardakı alov yaşadığımız bütün zamanlardan bizə daha yaxın, daha səmimi, daha istiqanlıdır. Ona görə də bilməliyik ki, o an hər şey yaranışdan,-doğuluşdan nece varsa eləcədir; bütün başlanğıclarda, doğuluşlarda olduğu kimi təmiz, arı- durudur...
El arasında Ağyel-Qarayel ifadələri alxışlar-qarğışlar mənasında çox tez-tez işlədilir. Alxış kimi: “Üstünnən qara yellər əsməsin” , “Ağ yelə tuş olasan səni”, “Xıdır Nəbi www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
babanın Yel atı dadına çatsın həmişə”, “Üstündən acı yellər əsməsin”, “Günün ağ olsun...” Qarğış kimi: “Qarayeldən gözün açılmasın”, “Yoluna Qarayellər əssin” Səmt-yön mənasında da ifadələr var: “Yağış Ağyel səmtdəndi, tez kəsəcək”, “Üzü Qarayelə getmə...” Ağyel deyəndə cənub-güney, Qarayel deyəndə şimal-quzey nəzərə alınır. Belə deyimlər var: “Ağyel çox olarsa yan- dırar”, “Qarayel çox olarsa dondurar”... “Yüyət gününü duru havada elə”. “Yüyət günü” yuyunma, təmizlik gününə deyilir. Nəsilliklə bizim yüyət günümüz adna günüydü, yəni həftənin beşinci günü. Heyif ki, son zamanlar yüyət günü ifadəsi çox az-az işlədilir, unudulmaq üzrədir, bir çox bölgələrimizdə artıq unudulub. Hava nəmli olanda ilkindi vaxtı, yəni səhər tezdən xalçaları, gəbələri şehə çıxardardılar, göy otluğa sərib çırpar, tozunu alardılar. Xalçalar cılxa yun olduğuna və bitgi boyalarıyla boyandığına görə ilmələr gül-çiçək kimi doğrudan da havanın nəminə açılırdı... El-elat dediyim kimi ilkindi çağından havaya göz atıb gündəlik işini havaya görə qurardı. Gedişat, yəni güzəran havadan asılı idi, asılıdır, desək daha düz olar... Yüklə 5,38 Mb. Dostları ilə paylaş:
|