Az ərbaycan Respublikası Sə hiyy

V

ərəm xəstələri ilə təmas (pasiyentin və yaxud ailə üzvlərinin)

 

 

Hal-

hazırda qəbul edilən dərman preparatları (opioidlərlə əvəzedici 

terapiyada (OƏT) daxil olmaqla)  

Psixoaktiv madd

ələrin tətbiqi 



 

narkotikl

ər (keçmişdə və hal-hazırda, onların istifadə yolları)  



 

alkoqol  

 

 

 

 

 

 

Klinik protokol Az

ərbaycan Respublikas

ı S

əhiyy

ə Nazirliyinin 

İctimai S

əhi

yy

ə v

ə 

İslahatlar M

ərk

əzind

ə haz

ırlanm

ış

dı

r. 

 

11 

Reproduktiv v

ə seksual sağlamlıq  



 

kontrasepsiya metodları (qadınlarda)  



 

hamil

əlik haqqında məlumatlar (keçmişdə, hazırda, planlaşdırılan)  

Sosial anamnez  



 

partnyor, ail

ənin tərkibi (ər/arvad, uşaqlar, ailənin digər üzvləri)  



 

əmək məşğuliyyəti və peşə  



 

sosial yardım (sosial və tibbi sığorta, ictimai təşkilatlar və pasiyentin 

İİV statusu barədə məlumatı olan yaxınları və s. tərəfindən dəstək)  

Fizikal müayin

ə 

Fizikal müayin

ə zamanı mövcud simptom və əlamətləri, eləcə də 

pasiyentin v

əziyyətindəki dəyişiklikləri digər həkimlərin müəyyən 

ed

ə bilmələri üçün obyektiv göstəriciləri sənədləşdirmək lazımdır (C). 

Anamnezin  toplanması  və  müayinə  üçün (Cədvəl 2) 

standartlaşdırılmış sorğu vərəqələrin istifadəsi məqsədəuyğundur. 

C

ədvəl 2. İlkin fizikal müayinə 

Ümumi v

əziyyət: 



 

boy v

ə çəki 



 

b

ədən quruluşu (lipodistrofiya) 



 

Karnofski şkalası və ya digər standart şkalalar üzrə fiziki vəziyyət 

Əsas fizioloji göstəricilər:  



 

arterial t

əzyiq 



 

b

ədənin temperaturu 



 

n

əbz 



 

t

ənəffüsün sayı 

Limfa düyünl

əri 

D

əri (bütün bədən):  



 

aktiv v

ə ya keçirilmiş kəmərləyici dəmrov əlamətləri  



 

qaraciy

ər xəstəliklərinin əlamətləri  



 

Kapoşi sarkoması  



 

seboreyalı dermatit  



 

İNİ-lərdə inyeksiyaların izləri 

 

Xalların  ölçüsü və  rənginin dəyişməsi və  tünd ləkələrin  əmələ  gəlməsi 

kimi d

əri dəyişikliklərinin sənədləşdirilməsi üçün daha yaxşı olar ki, şəkil 

ç

əkilsin  ki,  (konturların  sürətini, həmçinin  şəffaf lent üzərindən də  etmək 

olar) d

əyişiklikləri növbəti müayinələrdə qiymətləndirmək mümkün olsun. 

 

 

 

 

 

 

Klinik protokol Az

ərbaycan Respublikas

ı S

əhiyy

ə Nazirliyinin 

İctimai S

əhi

yy

ə v

ə 

İslahatlar M

ərk

əzind

ə haz

ırlanm

ış

dı

r. 

 

12 

Ağız-udlaq:  



 

kandidozlu stomatit  



 

ağız boşluğunun tüklü leykoplakiyası  



 

birincili sifilis  

Döş qəfəsi və ağciyərlər:  



 

t

ənəffüs, öskürək, təngnəfəslik  



 

döş qəfəsinin forması  



 

ağciyər emfizemasının inkişaf riskinin kontrolu 

Süd v

əziləri – süd vəzi xərçənginin inkişaf riskini aşkar etmək məqsədilə 

müayin

ə (qadınlar və kişilərdə)  

Ür

ək-damar sistemi: ARV  preparatlarının  qəbulu  zamanı  ürək-damar 

f

əsadları riski yüksək olan və ya inyeksion narkotiklərin tətbiqi ilə əlaqədar 

yüks

ək endokardit riski olan pasiyentlərdə  cari vəziyyətin 

qiym

ətləndirilməsi 

Qarın  və  mədə-bağırsaq  traktı  (MBT)  –  ARV  preparatlarının  əlavə 

t

əsirin, xüsusən də  xronik hepatit, qaraciyərin sirrozu və  alkoqol 

z

ədələnməsi olan pasiyentlərdə, qiymətləndirilməsi üçün cari məlumatlar  



 

qaraciy

ərin və dalağın konsistensiyası, ölçüsü və konfiqurasiyası  



 

bağırsağın peristaltikası  



 

ağrılılıq  



 

qarnın ön divar əzələlərinin gərilməsi  



 

ür

əkbulanma, qusma, disfagiya 

Cinsi orqanlar v

ə perianal nahiyə:  



 

herpetik infeksiya 



 

sitomeqalovirus (SMV) infeksiyası  



 

sifilis  



 

insanın papilloma virusunun (İPV) törətdiyi infeksiyalar (itiuclu 

kondilomalar, anus karsinoması); digər CYYİ  



 

erektil disfunksiya  

Aşağı  ətraflar  (yeriş, oynaqlarda hərəkətin həcmi, lipodistrofiya) – ART-

nın əlavə təsirlərini qiymətləndirmək üçün son məlumatlar  

Nevroloji status (neyropatiya 

əlamətləri də daxil olmaqla)  

Psixi status 

Görm

ə və eşitmə 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Klinik protokol Az

ərbaycan Respublikas

ı S

əhiyy

ə Nazirliyinin 

İctimai S

əhi

yy

ə v

ə 

İslahatlar M

ərk

əzind

ə haz

ırlanm

ış

dı

r. 

 

13 

Laborator v

ə digər tədqiqatlar 

C

ədvəl 3. Laborator tədqiqatlar (Əlavə 2) (C) 

İİV infeksiyasının aşkarlanması və qiymətləndirilməsi:  



 

İİV  üzrə  seroloji testlər (adətən,  immunoferment  analizi  (İFA)  və  ya 

ekspress-test), 

sonrakı təsdiqləyici testlər (adətən immunoblottinq) (A) 



 

immunodefisitin ağırlığını qiymətləndirmək üçün CD4 limfositlərinin sayı (A) 



 

virusun replikasiya aktivliyini qiym

ətləndirmək üçün VY-nin polimeraz 

z

əncirvari reaksiya PZR üsulu ilə təyini (A)

 

 

Dig

ər infeksiyalara müayinə: 

  Mütl

əq müayinələr:  



 

İFA üsulu ilə sifilisə müayinə 



 

hepatit A, C v

ə  B üzrə  seroloji testlər (hepatit C virusuna (HCV) 

anticisiml

ərin və hepatit B virusunun (HBV) səthi antigeninin - HBsAg 

mü

əyyən olunması) (A) 



 

toksoplazmaya  qarşı  IgG  anticisiminin  seroloji  müayinəsi:  (B)  mənfi 

n

əticədə – yoluxma riskini qiymətləndirmə, müsbət nəticədə və mərkəzi 

sinir sisteminin (MSS) z

ədələnməsi  əlamətləri  zamanı  –  toksoplazma 

ensefalitinin inkar edilm

əsi 



 

sitomeqalovirusa (SMV

) qarşı IgG anticisiminin seroloji müayinəsi:  mənfi 

n

əticədə  –  yoluxma riskini qiymətləndirmə, müsbət nəticədə  və  CD4 

s

əviyyəsi  <100/mkl  olan  pasiyentlərdə  SMV-retinit və  qastroenteritin 

inkar edilm

əsi 



 

uşaqlıq  boynundan  götürülmüş  yaxmanın  sitoloji  müayinəsi (Pap-yaxma), 

h

ər il (İPV ilə əlaqədar olan uşaqlıq boynu xərçənginin aşkar edilməsi)  



 

CYYİ  mövcuddursa:  qonoreyaya  və  Chlamydia trachomatis-ə  yaxma 

(göst

ərişlərə görə: uşaqlıq yolu, cinsiyyət üzvü və ya anusdan)  



 

CD4 <200 hüc/mkl v

ə meningit və ya ensefalit simptomları olan pasiyent-

l

ərdə zərdab və onurğa beyni mayesində kriptokok antigeninin təyini 

Ümumi laborator müayin

ələr:  



 

qanın ümumi müayinəsi (trombositlərin təyini və differensiasiyası) 



 

qaraciy

ərin  funksiyasının  biokimyəvi göstəriciləri (alanin-aminotransferaza 

(ALT), aspartataminotransferaza (AsAT), q

ələvi fosfataza) (A) 



 

bilirubin 



 

böyr

əklərin funksiyası (zərdabda kreatinin) (A) 



 

laktatdehidrogenaza (LDH) (limfomalar, h

əmçinin ağciyər infeksiyaları, 

miokard  infarktı,  əzələlərin zədələnməsi və  s. zamanı  hüceyrələrin 

aktivlik markeri) 



 

acqarına qlükozanın səviyyəsi (A) 



 

amilaza 

 

 

 

 

 

 

Klinik protokol Az

ərbaycan Respublikas

ı S

əhiyy

ə Nazirliyinin 

İctimai S

əhi

yy

ə v

ə 

İslahatlar M

ərk

əzind

ə haz

ırlanm

ış

dı

r. 

 

14 

C

ədvəl 4. Əlavə müayinələr

 



 

xolesterin (yüks

ək  sıxlıqlı  lipoproteidlər  (YSL),  çox  aşağı  sıxlıqlı 

lipoproteidl

ər (ÇASL), triqliseridlər 



 

İİV-in dərmana davamlı mutasiyalarının təyini məqsədi ilə müayinə 



 

ART-y

ə başlamazdan əvvəl hamiləlik testi  



 

döş qəfəsinin rentgenoqrafiyası 



 

M.tuberculosis 

üçün spesifik olan γ-interferonun səviyyəsinin qanda təyini 



 

v

ərəm simptomu olmayan, anamnezində  vərəm məlum olmayan 

pasiyentl

ərdə tuberkulin sınağı  



 

aktiv v

ərəm  əlamətləri və  simptomları  olan  pasiyentlərdə  bəlğəmin 

r

ənglənmiş yaxmalarının mikroskopiyası 



 

göz dibinin müayin

əsi (SMV-retinitin  aşkar  edilməsi üçün CD4 

limfositl

ərinin sayının <100/mkl olduğu halda hər 3 ayda təkrar etmək) 



 

ART fonunda yüks

ək ürək-damar xəstəlikləri riski ilə əlaqədar olaraq EKQ-

d

ə QT və PQ intervallarının uzanması ilə aritmiyalar, sonrakı müqayisə üçün 

cari m

əlumat kimi faydalı ola bilər  

C

ədvəl 5. Tövsiyə olunan mütəxəssis konsultasiyaları (Əlavə 3)  



 

nevropatoloqun 



 

oftalmoloqun  



 

ginekoloqun  (bütün  qadınlar  üçün  ildə  1 dəfə,  uşaqlıq  boynundan 

götürülmüş,  Papanikolau  üsulu  ilə  rənglənmiş  yaxmanın  sitoloji 

müayin

əsi daxil olmaqla) 



 

narkoloqun  



 

psixiatrın  



 

onkoloq v

ə hematoloqun  



 

kardioloqun  



 

ehtiyac olduqda, dig

ər mütəxəssislərin  

 

Pasiyentd

ə  müşahidə  edilən  yanaşı  gedən xəstəliklərdən  asılı 

olaraq 

əlavə müayinələr tələb oluna bilər. Məsələn, HCV/İİV və ya 

HBV/İİV-in  koinfeksiyası  zamanı  qaraciyər və  dalağın  ölçü  və 

formasını  qiymətləndirmək  üçün  qarın  boşluğunun  ultrasəs 

müayin

əsi (USM); MSS-nin zədələnməsi  zamanı  –  lyumbal 

punksiya, kompüter v

ə ya maqnit-rezonans tomoqrafiya; xəstəliklərin 

d

əri izharı hallarda – dərinin biopsiyası. MBT xəstəliklərinin klinik 

əlamətlərinin  varlığında  MBT-nin  yuxarı  və  aşağı  şöbələrinin 

endo

skopiyası.  Endoskopik  müayinələrin nəticələri  şəkillərlə 

müşayiət olunmalıdır. 

 

 

 

 

 

 

Klinik protokol Az

ərbaycan Respublikas

ı S

əhiyy

ə Nazirliyinin 

İctimai S

əhi

yy

ə v

ə 

İslahatlar M

ərk

əzind

ə haz

ırlanm

ış

dı

r. 

 

15 

İİV infeksiyası ilə bağlı məsələlər üzrə konsultasiyalar 

 

İİV  infeksiyasına  dair  məsələlər  üzrə  İYİ-lərlə  konsultasiyanın 

keçirilm

əsinə  müalicə  həkimi cavabdehdir. Konsultasiyanın  əsas 

komponentl

əri RQMM-in psixoloqu tərəfindən aparılır (C).  

Konsultasiya  İİV  infeksiyalı  pasiyentlərin  aparılma  strategiyasının 

mühüm komponentidir v

ə  eləcə  də  pasiyent və  tibb  işçisi  arasında 

etibarlılıq  əsasında  qarşılıqlı  münasibətlərin  yaradılması  üçün 

m

əqamdır. 

Konsultasiyaya 

pasiyentin 

sosial 

şəraitinin 

aydınlaşdırılması və müzakirəsi ilə başlamaq lazımdır.  

 

Aşağıdakıları aydınlaşdırmaq vacibdir:  



 

cinsi 

partnyorun mövcudluğu və ona İİV-in ötürülmə ehtimalı  



 

əmək məşğuliyyəti, işin növü və şəraiti 



 

pasiyentd

ə  İİV  infeksiyası  olduğunu  bilən və  yaxud bu barədə 

x

əbərdar edilməli şəxslər 



 

tibb işçiləri ilə pasiyentin səhhətini müzakirə edə biləcək şəxslər 



 

qohumlar il

ə münasibətlər 



 

h

əyat tərzinin müalicəyə mənfi təsir edə biləcək xüsusiyyətləri 

İYİ-ləri  konsultasiya edən  tibb  işçisi  mütləq  qaydada  aşağıdakı 

m

əsələləri pasiyentlə müzakirə etməli və pasiyentin onları anladığına 

əmin olmalıdır: 



 

İİV-in ötürülmə  riskini azaltma tədbirlərinə  (təhlükəsiz cinsi 

əlaqə,  inyeksiyaların  daha  təhlükəsiz edilmə  praktikası  və  s.) 

əməl edilməsinin vacibliyini müzakirə etmək 



 

pasiyentl

əri  onların  qanun  qarşısında  məsuliyyəti və  hüquqları 

bar

ədə məlumatlandırmaq 



 

İİV-in ARV preparatlarına davamlı ştammı ilə yoluxmaya səbəb 

ola bil

əcək  İİV  infeksiyalı  partnyorlarla  qorunmamış  cinsi 

əlaqələrin təhlükəsi barədə xəbərdarlıq etmək 



 

pasiyentin yoluxmuş olduğunu öz partnyorlarına, dostları və ailə 

üzvl

ərinə  söyləməsinin  aşağıdakı  səbəblərdən vacibliyini izah 

etm

ək:  



 

cinsi partnyorun İİV-ə müayinəsi üçün  



 

psixoloji d

əstəyin və  eləcə  də  müalicə  zamanı  dəstəyin 

alınması üçün  



 

İİV-in ötürülməsinin qarşısını almaq üçün 

 

 

 

 

 

 

Klinik protokol Az

ərbaycan Respublikas

ı S

əhiyy

ə Nazirliyinin 

İctimai S

əhi

yy

ə v

ə 

İslahatlar M

ərk

əzind

ə haz

ırlanm

ış

dı

r. 

 

16 



 

müalic

ənin mümkünlüyü, onun üstünlükləri, ona hazırlıq, sonrakı 

n

əticələr və müalicə rejiminə əməl etmənin vacibliyini müzakirə 

etm

ək 



 

pasiyentl

əri baş verə biləcək Oİ-nin simptom və əlamətləri və onlar 

t

əzahür etdikdə həkimə müraciət edilməsi barədə xəbərdar etmək 



 

narkotikl

ərdən istifadə  edən pasiyentlərlə  bu vərdişdən  əl 

ç

əkməyin vacib olduğunu müzakirə etmək 



 

əgər pasiyent narkotiklərdən imtina etmək istəmir, yaxud 

bacarmırsa, ona zərərin azaldılması tədbirləri (yalnız şəxsi şpris, 

iyn

ə və digər ləvazimatlardan istifadə etmək), eləcə də narkoloji 

müalic

ə  (opioid ilə  əvəzedici terapiya)  barədə  məlumat vermək 

lazımdır 



 

dig

ər infeksiyaların profilaktika tədbirlərini müzakirə etmək 



 

pasiyenti 

sağlam həyat tərzi keçirməyə həvəsləndirmək 

Opportunist v

ə digər infeksiyaların profilaktikası 



 

Aktiv v

ərəmin  qarşısının  alınması  məqsədilə  İYİ-lərə  müalicə 

h

əkimi tərəfindən  verilmiş  göndərişə  əsasən vərəm  əleyhinə 

dispanserd

ə döş qəfəsinin rentgenoqrafiyası, tuberkulin sınağı və 

ftiziatrın müayinəsi ildə 1 dəfə aparılmalıdır 



 

İİV  infeksiyalı  pasiyentlərdə  HBV və  HCV  koinfeksiyası  riski 

yüks

əkdir.  Bütün  İYİ-lərə  qeydiyyata götürülərkən HBV və 

HCVüzr

ə  seroloji testlər  aparılır;  mənfi nəticə  alındıqda  –  risk 

qrupu nümay

əndələri üçün ildə 1 dəfə müayinələr təkrarlanır 



 

İİV-in  anadan  uşağa  ötürülməsinin  profilaktikası  (AUÖP) üzrə 

tövsiy

ələr vermək vacibdir 



 

İYİ-lərə B və A hepatitləri və qripə qarşı peyvəndlərin olunması 

vacibdir 



 

CD4 limfositl

ərinin sayı  <200  hüceyrə/mkl olan bütün 

pasiyentl

ərə  bəzi  Oİ-lərin, xüsusilə  pnevmosist  pnevmoniyanın    

–  PSP (tör

ədicisi  Pneumocystis jirovecii)  kotrimoksazol ilə 

profilaktikası  keçirilir.  Kotrimoksazolun  qəbulunu  yalnız       

CD4 limfositl

ərinin sayı ART fonunda 3 ay ərzində stabil olaraq 

>200/mkl olduqda k

əsmək olar (A) 



 

əgər pasiyentdə  toksoplazmaya  qarşı  anticisim  yoxdursa,  ona 

toksoplazmaya  yoluxmanın  yolları  və  bu xəstəliyin profilaktika 

 

 

 

 

 

 

Klinik protokol Az

ərbaycan Respublikas

ı S

əhiyy

ə Nazirliyinin 

İctimai S

əhi

yy

ə v

ə 

İslahatlar M

ərk

əzind

ə haz

ırlanm

ış

dı

r. 

 

17 

üsulları barədə danışmaq lazımdır (ev heyvanları ilə əlaqədar risk 

daxil olmaqla) 

Antiretrovirus terapiyası 

ARV  terapiyasına  göstərişi  olan  bütün  xəstələrdən onun 

aparılması  üçün  məlumatlandırılmış  razılıq  alırlar  (Əlavə  4). ARV 

terapiyası (müalicə sxemi) RQMM-in həkimi tərəfindən təyin edilir, 

ekspert  komissiyası  üzvləri tərəfindən isə  təsdiq edilir. Pasiyentin 

v

əziyyətindən  asılı  olaraq  göstərişlərə  görə  xəstəyə  ARV  terapiyası 

ya RQMM-in 

stasionar şöbəsində, ya da ambulator şöbədə başlanır. 

X

əstənin sonrakı müalicəsi və monitorinq müayinələri regional ARV 

terapiyası mərkəzlərində davam edilir (Əlavə 5). 

ART-

nin başlanması 

Bir neç

ə  qrup  araşdırmalar  ART-nin  başlanılması  üçün  CD4 

limfositl

ərinin sayının və İİV infeksiyasının klinik mərhələsinin 3 və 

yaxud 4 

olmasını  ən  yaxşı  ilkin  meyarlar,  köməkçi meyar kimi  isə 

VY-nin s

əviyyəsini göstərir.  ART-dən  əvvəl pasiyentin müalicəyə 

bağlılığın təminatı məqsədilə onunla iş aparılmalıdır.  

Klinik v

ə immunoloji meyarlar 

C

ədvəl 6-da Ümumdünya Səhiyyə  Təşkilatı  (ÜST)  tərəfindən 

ART-

nin  başlanmasına  göstərişlər kimi tövsiyə  edilmiş  klinik  və 

immunoloji meyarlar t

əqdim edilmişdir.  

CD4 limfositl

ərinin  başlanğıc  göstəricisi  ARV  terapiyasına 

immunoloji  cavabın  qiymətləndirilməsində  həlledici göstərici hesab 

edilir. ART-

nin başlanması barədə qərar, laboratoriyanın səhvini və 

dig

ər xətaları  (məsələn,  yanaşı  gedən xəstəliklər) istisna etmək 

m

əqsədilə, 7 gündən az olmayan fasilə  ilə  CD4 limfositlərinin iki 

müxt

əlif hesablanmasının nəticələrinə əsaslanmalıdır.  

İmmunoloji müayinənin aparılması üçün ən əlverişli vaxt pasiyentdə 

heç bir Oİ olmadığı zamandır. 

Pasiyentd

ə  yanaşı  gedən kəskin xəstəlik olduqda, CD4 

s

əviyyəsinin təkrar müayinəsini yalnız bu xəstəlikdən müalicə edilib 

sağaldıqdan sonra aparmaq lazımdır. Lakin əgər pasiyent özünü pis 

hiss ed

ərsə, yaxud təkrar CD4 müayinəsinin tez aparılması mümkün 

deyils

ə, ART-nin təyini gecikdirilməməlidir. 

 

 

 

 

 

 

Klinik protokol Az

ərbaycan Respublikas

ı S

əhiyy

ə Nazirliyinin 

İctimai S

əhi

yy

ə v

ə 

İslahatlar M

ərk

əzind

ə haz

ırlanm

ış

dı

r. 

 

18 

C

ədvəl 6. ART-nin başlanması üzrə tövsiyələr 

İYİ-lərin 

qrupu 

Klinik 

m

ərhələ 

(ÜST)

а

 

CD4 

limfositl

ərinin 

sayı 

Tövsiy

ələr 

Klinik 

simptomsuz 

şəxslər