Ўзбекистон банклари ассоциацияси
Yüklə 0,64 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
t/r
Davlatlar Foyda solig‟i miqdori, foizda 1. Yaponiya 37 2. Italiya 27,5 3. Ispaniya 30 4. Niderlandiya 25 5. Avstriya 25 6. Frantsiya 34,4 7. Buyuk britaniya 23 8. Avstraliya 30 9. Germaniya Federativ Respublikasi 30,2 10. Koreya 24,2 11. O‘zbekiston Respublikasi 14 Jadval ma‘lumotlarini tahlil qiladigan bo‘lsak, foyda solig‘i stavkasi dunyoda iqtisodiy salohiyati bo‘yicha faqat AQShdan keyingi o‘rinda turgan Yaponiya mamlakatida 37 foizni yoki korxonalar moliyaviy natijasining 1/3 qismidan ko‘pini tashkil etmoqda. Bu O‘zbekiston Respublikasida o‘rnatilgan soliq stavkasiga qaraganda esa 2,5 barobardan ham ko‘pni tashkil etmoqda. Umuman olganda nomlari keltirilgan davlatlar ichida O‘zbekistonda eng kam stavka bo‘lmoqda. Xorijiy mamlakatlarda soliqlarning turlari ko‘pligiga qaramay, ularni eng kam darajaga keltirishga va tarkibini maqbullashtirishga bo‘lgan intilish hozirgi davrning asosiy masalalaridan hisoblanadi. Bu borada mamlakatimizda ham muayyan islohotlar amalga oshirilib, kichik korxonalar uchun yagona soliq, qishloq xo‘jalik korxonalari uchun yagona yer solig‘i joriy etildi. Bu o‘zgarishlar o‘tish sharoitida korxonalarning moliyaviy faoliyatini mustahkamlashga xizmat 6 http:// www. OECD.ORG. 2017. 20 qilmokda. Lekin ushbu soliqlarni ixchamlashtirish tadbirlari yalpilik tamoyili asosida olib borilganda va faqat past fiskalli soliqlar ixchamlashtirilganda, yanada samarali natijalarga erishish mumkin. Xulosa qilib aytganda, soliqlar orqali iqtisodiyotni tartibga solish mexanizmi uzoq davom etgan tarixiy rivojlanish natijasi bo‘lib, u har bir mamlakat iqtisodiyotining o‘ziga xosligi, xo‘jalik yurituvchi subektlarning xatti-harakatlari, davlat rivojlanishining mintaqaviy omillari va tarixiy rivojlanish xususiyatlari bilan belgilanadi. Shu sababli xorij modellaridan ko‘r-ko‘rona nusxa ko‘chirish yaramaydi. Fikrimizcha, xorijiy mamlakatlar tajribasiga, mamlakatimizning nazariy va amaliy tajribalariga tayangan holda soliq solishning istiqbolli tartiblarni ishlab chiqish mumkin. Soliqlarning iqtisodiy o‘sishni ta‘minlovchi tadbirkorlikka ta‘siri, uning avvalo, investitsiyalarning hajmiga bog‘liq, bular esa jamg‘armalar va yig‘imlarning etarliligi bilan belgilanadi. Tadbirkorlikni rivojlantirish uchun kapital kiritishni kengaytirish, jamg‘arishni yo‘lga qo‘yish va ularni investitsiyalarga aylantirish zarur. Jamg‘armalar va yig‘imlarning o‘sishi resurslarni investitsiyalash sharoitlarini yaxshilaydi, ishlab chiqarish va bandlikni oshiradi. Davlat uchun kapital yig‘ilishi jarayoni uchun qulay sharoitlarni yaratish, tadbirkorlik faoliyatiga investitsiyalarni jalb qilish maqsadga muvofiqdir. Soliqlarning yuqori va past stavkalari xo‘jalik jarayonlariga va korxonalarning iqtisodiy faolligiga turli darajada ta‘sir ko‘rsatadi va investitsion siyosatga nisbatan turli ta‘sirlarni vujudga keltiradi. Soliq stavkalarini o‘zgartirish yo‘li bilan davlat xo‘jalik yurituvchi sub‘ektlarning tadbirkorlik faoliyatini rivojlantirish uchun mablag‘larni investitsiya qilishni yo‘lga qo‘yishi mumkin. Soliq stavkalari qisqarishining umumiy taklifga ta‘siri aholi va tadbirkorlar daromadlarining ortishiga olib keladi, natijada, jamg‘armalarning o‘sishi va kapitalning to‘planishi yuz beradi. Xo‘jalik yuritishning amaldagi tajribasi shuni tasdiqlaydiki, soliq stavkalarini belgilangan darajadan oshirish: mehnat va iqtisodiy faollikning pasayishiga, 21 jamg‘armalarning xorijga olib chiqib ketilishiga, tadbirkorlarning xufyona iqtisod sohasiga o‘tib ketishiga olib keladi. Soliqlarni qisqartirish tadbirkorlarning iqtisodiy manfaatlariga ijobiy ta‘sir ko‘rsatadi, mamlakat, hududlar, sohalar doirasida, tadbirkorlik va alohida korxonalar uchun qulay sharoitlar tug‘diradi. Davlat soliq stavkalarini o‘zgartirib, investitsion qarorlarga, tadbirkorlik faoliyati va iqtisodiy faollikning kengayishi yoki torayishiga ta‘sir ko‘rsatadi. Hozirgi sharoitlarda keynschilarning va A.Lafferning g‘oyalari soliq stavkalari va ishlab chiqarishning o‘sishi darajasi o‘rtasidagi elastik bog‘liqlilik qonuniyatlarini shakllantirishda namoyon bo‘ladi. Rivojlangan bozor iqtisodiga ega mamlakatlarda tadbirkorlikni rivojlantirish maqsadida davlatlar soliq stavkalarini kamaytirish va qulay boshqarish siyosatini olib bordilar. Barcha rivojlangan mamlakatlarda amalga oshirilgan soliq islohotlari korporatsiyalar daromadi solig‘ining sezilarli darajada kamayishiga olib keldi. Bunday soliq stavkasini kamaytirish jamg‘arishni va investitsiyalarni kengaytirish, bu esa, o‘z navbatida, iqtisodiy faollikni oshirish yo‘llaridan biri hisoblanadi. AQShda 1981 yildagi soliq islohoti natijasida korporatsiyalar va jismoniy shaxslar daromad solig‘ining amaldagi stavkalari kamaygan. AQShda 1985-2004 yillarda soliq stavkasining 46 dan 35% gacha, Buyuk Britaniyada - 45 dan 24%gacha, Frantsiyada - 50 dan 37%gacha, Yaponiyada - 43,3dan 32,0%gacha, Kanadada - 36 dan 28% gacha pasaygani qayd etilgan. Soliq stavkalarini o‘zgartirish iqtisodiy faollikni boshqarishning muhim uslubi hisoblanadi. Biroq, u yoki bu uslubni qo‘llash ijtimoiy-iqtisodiy tusdagi muayyan qiyinchiliklarni aniqlash bilan bog‘liq. Bu, eng avvalo, iqtisodiy faollikni oshirish maqsadida ko‘p variantlilik va soliqqa tortishning differentsiatsiyasi muammolarining soliq tushumlari hajmini o‘zgartirish, soliqqa tortish usullari va shakllari manipulyatsisi, soliq stavkalarining differentsiatsiyasi, ularning ta‘sir doirasini o‘zgartirish, soliq transferti tizimi bilan birga, soliq imtiyozlarini qo‘llash va soliqqa tortishni differentsiatsiyalash, u yoki bu 22 soliq siyosatini va davlat soliq boshqaruvi usullarini olib borishning asosiy vositalaridan biri hisoblanadi. Hozirgi sharoitlarda soliq boshqaruvishgag tadbirkorlikni rivojlantirishga qaratilgan eng keng tarqalgan usullaridan biri soliq imtiyozlaridan foydalanishdir. Ulardan foydalanish davlatga iqtisodiy kon‘yunkturaga qarab kapital yig‘ilishining jadalligini boshqarish imkonini beradi. Davlat soliq imtiyozlari orqali kapital kiritishni rag‘batlantiradi, aholining iste‘mol va ishlab chiqarish mollariga bo‘lgan talabini qondirish uchun qulay sharoitlar yaratadi. Ko‘plab mualliflar haqli ravishda shuni ta‘kidlaydilarki, soliqlar bo‘yicha imtiyozlar faqatgina imtiyozlarning o‘zi uchun emas, balki iqtisodiy jarayonga faol ta‘sir ko‘rsatish uchun joriy etiladi. Davlat soliq imtiyozlarini bekor qilib, iqtisodiyotga ta‘sir ko‘rsatish dastaklarini qo‘ldan boy berishi mumkin, joriy, nisbatan fiskal vazifalar doirasida iqtisodiy o‘sish strategiyasiga putur etkazib o‘z imkoniyatlarini toraytiradi. Soliq imtiyozlari soliqqa tortiladigan minimum, to‘lovchi-larning bir nechta turdagi xarajatlari va daromadlarini soliqqa tortish bazasidan chiqarish, soliqlardan to‘liq yoki qisman ozod qilish, to‘lov muddatini kechiktirish, soliq chegirmalari va kreditlar ko‘rinishida bo‘lishi mumkin. Qamrovining kengligi bo‘yicha imtiyozlarni ikkita katta guruhga bo‘lish mumkin: sohalararo va individual. Sohalararo imtiyozlar xalq xo‘jaligining barcha sohasidagi korxonalarga beriladi. Ularning maqsadi butun xalq xo‘jaligi doirasida ishlab chiqarishni rag‘batlantirish va investitsiyani yo‘lga qo‘yishdan iborat. Sohalararo imtiyozlarning eng muhim turlari tezlashtirilgan amortizatsiya va soliq investitsion kredit hisoblanadi. Imtiyozlar turli xil yo‘nalishga berilgani holda, ko‘plab mamlakatlarda tadbirkorlik holatiga qarab davlat maqsadli soliq imtiyoziga taalluqli investitsion soliq kreditidan foydalanadi. U tadbirkorlarga ularning yillik daromadlarini soliqqa tortishda asosiy jihozlarni sotib olish uchun soliq to‘lovlarini kechiktirishni ko‘zda tutadi. Investitsion soliq krediti xo‘jalik yurituvchi sub‘ektlar kapital qo‘yilmalarining bir qismini davlat tomonidan kreditlash usuli sifatida qaralishi mumkin. O‘z 23 mohiyatiga ko‘ra, investitsion soliq krediti - bu eskirgan jihozlarni almashtirish hamda yangi texnika va texnologiyalarni joriy qilish uchun soliq to‘lovini kechiktirish demakdir. Soliq krediti, odatda, yangi kapital qo‘yilmalarning umumiy hajmlariga foizlarda belgilanadi. Oddiy chegirmalardan farqli o‘laroq, soliq krediti ajratilgan soliq summasidan to‘g‘ridan-to‘g‘ri chiqariladi. Soliqni to‘lashdan bosh tortish bilan bir qatorda imtiyozlarning mavjudligi ichki yalpi mahsulotdagi soliq tushumlari ulushi bilan samarali soliq stavkalari va to‘lovlar o‘rtasidagi sezilarli farqlanishga olib keladi. Zamonaviy bosqichda ko‘p mamlakatlarda yuridik shaxslardan daromad solig‘i kamaytirilganda soliq imtiyozlarining qisqarishi tendentsiyalari kuchayadi (ayniqsa, yakka tartibda namoyish qilinganda). Daromad solig‘ining byudjet daromadlaridagi ulushining muayyan darajada kamayishi davlat tomonidan olib borilayotgan soliq siyosatining ilg‘orligidan dalolat beradi, chunki bunday yondashish tadbirkorlarning investitsion imkoniyatlarini kengaytiradi. Soliq imtiyozlarini kamaytirish kompaniyalarning daromad solig‘ini kamaytirish uchun qisman kompensatsiya vositasi hisoblanadi. Shunday qilib, soliqlarning tadbirkorlikni va iqtisodiy faollikni rivojlantirishga ta‘siri quyidagi xulosalarga olib keladi: - ko‘rilgan usullar bilan bir qatorda iqtisodiy faollikni soliqlar orqali boshqarish tajribasida soliq stavkalarining differentsiatsiyasi, soliq turlarining almashinishi, soliqqa tortish sub‘ektlari va ob‘ektlari, soliqqa tortish mexanizmini o‘zgartirish qo‘llaniladi. Bevosita va bilvosita soliqlar o‘rtasidagi soliq imtiyozlari va ratsional nisbatlari soliq boshqaruvining imkoniyatlariga qo‘shimchalar kiritadi va kengaytiradi. Iqtisodiy faollikni boshqarish mamlakatdagi muayyan iqtisodiy holatlar va tadbirkorlikni rivojlantirishning har bir davrida davlat oldida to‘rgan maqsadlarga bog‘liq. Ushbu barcha usullarning eng maqbul tarzda uyg‘unlashtirilishigina soliqqa tortishning moslashuvchanligini, buning natijasida korxonalar iqtisodiy faolligini soliqlar yordamida samarali boshqarishni ta‘minlaydi. 24 Germaniyada korporatsiyalar foydasiga soliq solishda soliqqa tortilmaydigan minimumlar bor. Soliq stavkasi 25 foizni tashkil etadi. Korporatsiyalar foydasini soliqqa tortishda foyda ikkiga bo‘linadi; taqsimlanadigan va taqsimlanmaydigan 7 . Fransiyada esa korxonalar foydasidan olinadigan soliq - bu korxonani barcha operatsiyalar yig‘indisi bo‘yicha olingan sof foydasidan undiriladi. Hozirgi kunda soliqning asosiy stavkasi 33,3 foiz bo‘lib, ushbu soliq stavkasiga pasaytiruvchi koeffitsientlar qo‘llaniladi. Eng yuqori soliq stavkasi 42 foizdir. Yaponiyada korporatsiyalar foydasiga soliqning stavkasi 37 foizni tashkil etadi. Ushbu soliqqa nisbatan ham pasaytiriluvchi koeffitsientlar qo‘llaniladi. Eng yuqori soliq stavkasi 48,8 foizni tashkil etadi 8 . Kanadada korxonalar foyda solig‘i stavkalari federatsiya stavkalari va provintsiyalar stavkalariga bo‘linadi. Federatsiya stavkalari 28 foiz (sanoatni qayta ishlash bilan shug‘ullanuvchilar uchun 23 foiz), provintsiyalarda esa amal qiluvchi foyda solig‘i stavkalari har bir hudud uchun alohida belgilangan. Foyda solig‘i bo‘yicha beriladigan imtiyozlar asosan soliq stavkalarini pasaytirish orqali namoyon bo‘ladi. 500 ming Kanada dollaridan ko‘p investitsiyalarni jalb etgan kompaniyalar uchun 2 barobar pasaytirilgan soliq stavkalari amal qiladi. Korporatsiya solig‘i, ya‘ni kompaniyalardan olinadigan foyda solig‘i Buyuk Britaniyada 1965 yilda joriy qilingan. 1965 yilgacha ular jismoniy shaxslar bilan teng soliqqa tortilgan va bunga qo‘shimcha 15 foizli foyda solig‘ini to‘laganlar 9 . Buyuk Britaniyada 1965 yildan 1973 yilgacha amal qilgan korporatsiya solig‘ining klassik tizimi o‘rniga imputatsion tizim deb ataluvchi (imputation system) korporatsiya solig‘ini undirish tizimi vujudga keldi. Korporatsiya solig‘i rezident kompaniyalarning butun soliq yili davomida olgan foydalariga qo‘llaniladi. Angliya soliq qonunchiligi ―kompaniya‖ 7 James E.Smith. West Federal taxation: Taxation of business entities. 2005 e. р. 121. 8 Бард В., Павлова Л. Налоги в условиях экономической интеграции. //. –М.: ―Кнорус‖. 2004. Стр. 102. 9 Griffin & Ebert. Business. 7th edition. Prentice-Hall. 2004. р. 258. 25 tushunchasiga quyidagilarni kiritadi: korporativ organlar, korporativ assotsiatsiyalar (o‘rtoqliklardan tashqari). Korporatsiya solig‘i kompaniyalar foydasidan barcha ruxsat etilgan chegirmalarni ayirib tashlangandan so‘ng undiriladi. Soliq stavkasi davlat byudjeti bilan birgalikda har yili tasdiqlanadi va kelgusi moliya yili daromadlariga qo‘llaniladi. Hozirgi vaqtda 30 foiz va 24 foiz (kichik biznes uchun) stavkalari amal qilmoqda. Korporatsiya solig‘iga tortish 12 oydan oshmaydigan hisobot davridan kelib chiqib amalga oshiriladi. Agar hisobot davri 2 moliya yiliga to‘g‘ri kelsa, kompaniya foydasi 2 qismga bo‘linadi va har biriga mos moliya yilidagi soliq stavkasi qo‘llaniladi. Odatda soliq hisobot davri tugagandan keyin 9 oy o‘tgandan so‘ng to‘lanadi 10 . Imputatsion tizimga muvofiq, kompaniya olgan barcha foyda summasidan korporatsiya solig‘ini to‘laydi. Agar bu foyda aktsionerlar o‘rtasida taqsimlansa, u holda kompaniya tomonidan to‘langan soliqning unga mos qismi aksionerlardan daromad solig‘ini undirishda hisobga olinadi. Imputatsion tizim 5 asosiy xususiyat bilan harakterlanadi: kompaniya (korporatsiya) solig‘ini o‘zining hamma foydasi (taqsimlangan va taqsimlanmagan)dan so‘ng yagona stavkada to‘laydi: dividendlar bo‘yicha daromad solig‘i manbada undirilmaydi. agar kompaniya dividend to‘lasa, u holda u korporatsiya solig‘i hisobiga oldindan to‘lovni amalga oshirishi, ya‘ni aktsiyadorlar o‘rtasida taqsimlanadigan foyda summasiga hisoblangan korporatsiya solig‘i bo‘yicha bo‘nak to‘lovlarini to‘lashi kerak. Buyuk Britaniyada dividend oluvchi rezidentlarga foyda solig‘ini to‘lashda bo‘nak to‘lov summasiga chegirma qilishga ruxsat etiladi. Chegirma stavkasi shaxsiy daromad solig‘ining asosiy stavkasiga bog‘liq. 10 Бард В., Павлова Л. Налоги в условиях экономической интеграции. //. –М.: ―Кнорус‖. 2004. Стр. 104. 26 hisobot davri tugaganda kompaniya tomonidan korporatsiya solig‘i bo‘yicha to‘langan bo‘nak to‘lovlari korporatsiya solig‘i hisobiga, majburiyatlardan chegirib tashlanadi. Norezident korporatsiyalar, agar ular o‘z filiallari yoki bo‘limlari orqali Buyuk Britaniyada savdo-sotiqni amalga oshirsa, korporatsiya solig‘iga tortiladilar. Norezident kompaniyalar (Buyuk Britaniyada o‘z bo‘limlari orqali savdo-sotiq bilan shug‘ullanadigan) quyidagilar bo‘yicha korporatsiya solig‘iga tortiladi: o‘z bo‘limlari orqali to‘g‘ridan-to‘g‘ri yoki bilvosita amalga oshirilgan savdo-sotiqdan olingan daromadlar bo‘yicha; bu bo‘limlar foydalanadigan mulkka egalik huquqidan yoki mulkdan olinadigan daromadlar bo‘yicha; bo‘limlar foydalanadigan aktivlardan olingan (kapital) sarmoya o‘sishidan. Norezident kompaniya Buyuk Britaniyada olingan, kapital o‘sishdan olinadigan korporativ soliqqa tortilmaydigan har qanday daromaddan bazaviy stavkada foyda solig‘iga tortiladi. Norezident kompaniya taqsimlangan foydadan korporatsiya solig‘ining bo‘nak to‘lovlarini to‘lamaydi. Kompaniyalarning soliqqa tortiladigan foydasi kompaniyaning yalpi daromadidan hisobot soliq yilida qilingan, qonunchilik tomonidan ruxsat etilgan barcha harajatlarni chegirish yo‘li bilan aniqlanadi. Chegirib tashlanishi uchun bu xarajatlar ―joriy-xarajatlar‖ bandiga kirishi va tadbirkorlik faoliyatida to‘liq foydalanishi shart. Quyidagi harajatlar yalpi daromaddan chegirib tashlanadi: 1. Faoliyat bilan bog‘liq joriy xarajatlar. 2. Ishlab chiqarish ehtiyojlardan kelib chiqib, ishchi va xizmatchilarni bo‘shatishda to‘lanadigan kompensatsion to‘lovlar, kadrlarni texnik va malakaviy qayta tayyorlash harajatlari, mukofotlari va sovg‘alar ko‘rinishidagi to‘lovlar. 27 3. Kompaniyaning moliyaviy masalalari bo‘yicha yuridik maslahatlarga ketadigan harajatlar, buxgalteriya hisobi bo‘yicha xizmatlar uchun to‘lovlar, ishlab chiqarish faoliyati bilan bog‘liq transport harajatlari. 4. Litsenziya to‘lovlari va shunga o‘xshash to‘lovlar, shuningdek kelgusida foyda olish bilan bog‘liq to‘lovlar, masalan: bir necha yildan so‘ng hosil beradigan qishloq xo‘jalik ekinlari uchun qilinadigan harajatlar. 5. Kompaniya hamkorlariga va xorijiy sheriklariga qilinadigan ko‘ngil olish harakteridagi vakillik harajatlari (agar ular tadbirkorlik maqsadlarida qilinmasa) ma‘lum chegarada va boshqa xarajatlar. Buyuk Britaniya kompaniyalari kapitalning o‘sishidan soliqni ham to‘laydilar. Norezident kompaniyalar bu soliqni to‘lamaydilar 11 . Shveytsariyada korxonalar foydasiga solinadigan federal soliq progressiv soliq bo‘lib, u uch darajali shkala bo‘yicha undiriladi. Soliqqa tortiladigan foydaning 4,0 foizdan ko‘p daromad keltiradigan qismidan 3,63 foiz miqdorida qo‘shimcha soliq undiriladi. 4,84 foiz miqdoridagi ikkinchi qo‘shimcha soliq foydaning 8,0 foizdan ko‘p daromad keltiradigan qismidan undiriladi. Eng yuqori soliq stavkasi jamlama foydaning 9,8 foizidan oshishi mumkin emas 12 . Soliq bazasini aniqlash uchun umumiy daromaddan foyda olish bilan bog‘liq bo‘lgan barcha bevosita xarajatlar chegiriladi. Demak rivojlangan industrial mamlakatlarda korporatsiyalarning foydasidan olinadigan soliqning davlat byudjeti daromadlaridagi salmog‘i pasayish tendentsiyasiga ega bo‘lmoqda. Chunonchi, ikkinchi jahon urushi arafasida mazkur soliq bo‘yicha olingan tushum summasi AQSh federal byudjetiga jami soliq tushumlarining 50 foizga yaqin qismini tashkil qilar edi. 1955 yilga kelib bu ko‘rsatkich 30 foizni, 1975 yilda 15 foizni, 1998 yilda esa 12 foizni tashkil qildi 13 . Mazkur soliqning davlat byudjeti daromadlari hajmidagi ahamiyatini pasayib borishi, asosan, ushbu soliq 11 Перов А., Толкушкин А. Налоги и налогообложение. //Учебное пособие. -М.: ―Юрайт- Издат‖. 2003. Стр. 108. 12 Бард В., Павлова Л. Налоги в условиях экономической интеграции. //. –М.: ―Кнорус‖. 2004. Стр. 113. 13 James E.Smith. West Federal taxation: Taxation of business entities. 2005 e. р. 128. 28 turiga nisbatan soliq imtiyozlarini doimiy ravishda qo‘llanilayotganligi va soliq stavkalarini pasaytirib borilayotganligining oqibatidir. Yüklə 0,64 Mb. Dostları ilə paylaş:
|