Bəzi yem bitkilərinin ümumi qidalılığı cədvəli (2012-ci il)
Cədvəl 2
s/s
Yembitkilərininadı
Q
u
ru
m
ad
d
ə
(h
av
ad
a)
Kimyəvitərkibi (%-lə)
Həzməgedənqidamaddələri
Energetikqidalı
lıq
X
a
m
p
ro
te
in
X
am
ya
ğ
X
am
se
llü
lo
z
X
am
kü
l
AEM
H
əz
m
əg
ed
ən
p
ro
te
in
H
əz
m
əg
ed
ən
ya
ğ
H
əz
m
əg
ed
ən
se
ll
ü
lo
za
H
əz
m
əg
ed
ən
A
E
M
1
kq
ya
şı
lo
td
a
E
Y
V
1
k
q
q
u
ru
o
td
a
E
Y
V
1
Xaşa-495,qönçələməninəvvəli
203,3
9,88
3,69
16,5
7,2
62,73
7,193
2,324
9,983
47,424
1,035
5,091
2
YoncaHindistan,qönçələməninəvvəli
154,3
7,81
3,84
15,0
8,4
64,95
5,895
2,459
8,315
46,303
0,978
6,338
3
Xaşa-495, qönçələmə
169,7
16,0
1,90
26,0
10,0
46,10
12,448
1,136
13,442
35,912
0,967
5,698
4
YoncaAbşeron,qönçələməninəvvəli
181,3
18,9
1,90
32,0
8,85
38,35
14,704
1,136
16,544
29,875
0,960
5,259
5
Yonca Yemçilik-16 qönçələməninəvvəli
191,9
16,2
1,56
31,0
9,35
41,89
12,604
0,933
16,027
36,632
1,009
5,258
6
YoncaAranqönçələməninəvvəli
160,6
18,1
2,95
28,0
11,35
39,60
14,082
1,764
14,476
30,848
0,954
5,94
7
YoncaSinskayaqönçələməninəvvəli
161,1
19,75
3,33
19,0
9,8
48,12
14,907
2,133
10,532
34,305
0,978
6,071
8
Qırmızıçiçəküçyarpaqyonca,qönçə,əvvəli
246,8
3,6
0,6
7,1
1,7
87
2,102
0,307
3,536
56,463
0,929
3,764
9
Ağçiçəküçyarpaqyonca,tamçiçəkləmə
901,0
10,94
0,9
34,5
7,4
46,26
8,008
0,441
18,113
34,279
0,907
1,007
10 Qırmızıçiçəküçyarpaqyonca,çiçəkləmə
600,2
10,01
2,15
11,42
4,60
71,82
7,287
1,355
6,909
54,296
1,066
1,776
11 Xaşa-495 tam,çiçəkləmə
326,3
16,18
2,40
33,50
5,25
42,67
12,167
1,603
23,383
27,095
0,982
3,010
12 Yoncasarıçiçək,tamçiçəkləmə
289,4
13,70
2,75
24,50
9,30
49,75
10,302
1,84
17,101
31,591
0,937
3,238
13 Gülül
155,3
16,75
2,51
10,20
45,54
11,65
1,558
12,68
26,68
26,951
0,823
5,299
360
Bəziyembitkilərininümumiqidalılığı (2013-cüil)
Cədvəl 3
s/s
Yembitkilərininadı
Q
u
ru
m
ad
d
ə
(h
av
ad
a)
Kimyəvitərkibi (%-lə)
Həzməgedənqidamaddələri
Energetikqidalılıq
X
a
m
p
ro
te
in
X
am
ya
ğ
X
am
se
llü
lo
z
X
am
kü
l
AEM
H
əz
m
əg
ed
ən
p
ro
te
in
H
əz
m
əg
ed
ən
ya
ğ
H
əz
m
əg
ed
ən
se
ll
ü
lo
za
H
əz
m
əg
ed
ən
A
E
M
1
kq
ya
şı
lo
td
a
E
Y
V
1
k
q
q
u
ru
o
td
a
E
Y
V
1
Arpa (sünbülləməninbaşlanğıcı)
176,8
16,0
2,61
24
7,9
49,49
11,477
1,495
11,748
35,029
0,925
5,25
2
Gülülkayseriqönçələməninbaşlanğıcı
180,7
12,4
2,8
25
9,4
50,49
9,62
0,63
12,93
39,33
0,945
5,23
3
YoncaAranqönçəəvvəli
258
15,6
2,13
26
7,55
48,72
11,33
1,2
12,25
34,38
0,91
3,53
4
YoncaAbşeronqönçəəvvəli
252,3
17,3
1,90
23
8,75
49,05
13,46
1,14
11,89
38,21
0,997
3,951
5
Yonca Yemçilik-16 qönçəəvvəli
275,8
17,5
1,56
30
9,05
41,89
13,62
0,932
15,51
32,632
1,233
4,471
6
YoncaHindistanqönçəəvvəli
228,5
16,9
1,61
26
9,5
45,99
13,15
0,963
13,442
35,286
1,208
5,287
7
YoncaSinskayaqönçəəvvəli
286,5
17,25
3,11
2,5
9,45
43,69
13,421
1,86
13,701
34,035
1,223
4,269
8
Gülülkayseriqönçələmə
349,2
13,91
2,45
26,5
11,55
45,59
10,822
1,465
13,701
35,515
1,187
3,399
9
Yoncakayseriqönçəəvvəli
173,1
6,34
2,09
33,5
12,8
45,27
4,413
1,135
16,784
36,216
0,877
5,066
10 XaşaLütfibəyqönçəəvvəli
196,2
10,94
2,08
29,5
9,35
48,13
8,063
1,173
16,638
38,215
1,262
6,432
11 XaşaKayseriqönçəəvvəli
249,6
15,2
2,1
33
8,6
41,1
11,473
1,345
18,292
29,436
0,927
3,714
12 XaşaProtenzeqönçəəvvəli
193,9
12,64
2,12
36
11,6
37,64
9,505
1,416
25,128
23,902
0,906
4,673
13 Kalbeyazlıqağüçyarpaqyonca
449,3
7,34
1,07
15,5
7
69,09
4,257
0,482
7,57
41,65
0,808
1,798
361
2012-2013-cü illərdə qəbul edilmiş metodika əsasında laboratoriyada aparılmış
analizlərdən alınan nəticələrə əsasən yoncanın 3 sortunda (Abşeron, Aran və
Yemçilik-16) qida maddələrinin miqdarında müxtəliflik müşahidə olunmuşdur.
2012-ci ildə yonca “Abşeron” sortunda qönçələmənin əvvəli fazasında ən
yüksək nəticə xam protein (18,9%), xam sellüloza (32%), həzmə gedən protein
(14,704), həzmə gedən yüksək nəticə quru maddə 191,9, AEM 41,80, həzmə gedən
AEM-də 36,632% olmuşdur. “Aran” sortunda isə qönçələmənin əvvəli fazasında
xam yağ 2,95%, xam kül 11,35% həzmə gedən yağ 1,764% olmuşdur.
2013-cü ildə isə iqlim dəyişkənliyinin təsiri ilə nəticələrdə müəyyən
dəyişiklik yaranmışdır. “Aran” sortunda ən yüksək nəticə xam yağ 2,13%, həzmə
gedən yağ 1,2% olmuşdur. “Abşeron” sortunda ən yüksək nəticə AEM 49,05%,
həzmə gedən AEM 38,21% olmuşdur.
Ən yüksək nəticə isə institutun “Yemçilik-16” sortundan alınıb: xam protein
17,5%, xam sellüloza 30%, xam kül 9,05%, həzməgedən protein 13,62%,
həzməgedən sellüloza 15,51% olmuşdur.
Beləliklə, yemin növü, hazırlanma texnologiyası, onun keyfiyyəti, kimyəvi
tərkibi, yemləməyə hazırlanması, hətta rasionun tip və strukturu qidalı maddələrin
həzməgediciliyinə təsir edərək kənd təsərrüfatı heyvanlarının məhsuldarlığında
özünü biruzə verir.
ƏDƏBİYYAT
1.
L.Durst, M.Vittman “Kənd təsərrüfatı heyvanlarının yemlənməsi”. 2015-ci il
2.
E.M.Qurbanov, D.B.Məmmədova “Sumqayıtçay hövzəsinin yarımsəhra
bitkiləri və onun yem əhəmiyyəti”. Azərbaycan Aqrar Elmi-Nəzərijurnalı
Bakı-2014, səh. 37-40
3.
Q.B.Xəlilov “Heyvan biokimyasının əsasları”. Bakı-1887, “Maarif” səh.
18-132
4.
Ç.S.Əliyev,
A.M.Adıgözəlov,
S.G.Abbasquliyeva,
T.Y.Rüstəmova
“Yemlərin kimyəvi tərkibinin və qid amaddələrinin heyvan orqanizmində
rolu” “Azərbaycan Aqrar Elmi-Nəzəri” jurnalı Bakı-2014, səh. 73-76.
ПРОИЗВОДИТЕЛЬНОСТЬВЯВЛЕНИЕСЕЛЬСКОХОЗЯЙСТВЕННЫХ
ЖИВОТНЫХИКОРМЛЕНИЕПИТАТЕЛЬНЫХВЕЩЕСТВ
С.Г.Абаскулиуева
Вдополнение к росту и развитию генетических факторов организма,
один из самых влиятельных факторов режим кормления, питательная
ценность кормов, структура доля корма и возможность эксплуатации
питательных веществ в корма. Учитывая влияние организма питательных
веществ учился кормовых культур состав различных фаз и приложение
предназначено для скота лаборатoрия института.
362
IMPACT OF NUTRITION AND FOOD ITEMS TO PRODUCTIVITY OF
AGRICULTURAL ANIMALS
S.G.Abasguliyeva
The main of impact factor to progress and developing of organism in addition
to genetic factors is nutrition regime, the structure of food, nutritional of food,
mastering ability of food. Based to food items impact to organism was learned
composition of crops in different phases and the application of livestock is
designed.
UOT 633. 16. 631
DƏMYƏ ŞƏRAİTİNDƏ BECƏRİLMİŞ YERLİ ARPA GENOTİPLƏRİNİN
BİOKİMYƏVİ GÖSTƏRİCİLƏRİNİN ÖYRƏNİLMƏSİ
M.Y.NƏSRULLAYEVA
AMEA Genetik Ehtiyatlar İnstitutu
Bakı AZ1106, Azadlıq prospekti 155,
Azərbaycan, E-mail:mesme
2009@rambler.ru
15 yerli arpa sortnümunələrində biokimyəvi analizlərdən zülal, lizin,
triptofan, nişasta və 1000 dənin kütləsinin miqdarı təyin edilmişdir. Standarta
nisbətən yüksək zülala və lizinə malik nümunələr seçilib seleksiyada istifadə oluna
bilər.
Açar sözlər:
arpa, zülal, lizin, triptofan, 1000 dənin kütləsi
Ключевые слова:
ячмень, белок, лизин, триптофан, масса 1000 зерен
Key words:
hordein, protein, lizin, tryptophane, 1000 kernel weight
Azərbaycanda Genetik Ehtiyatlar İnstitutunun yaranması ilə əlaqədar olaraq
respublikanın bir çox rayonlarından toplanmış kənd təsərrüfatı bitkilərinin
hərtərəfli öyrənilməsinə ehtiyac vardır. Bunlardan biri də arpa bitkisidir. Hal-
hazırda institutun genetik fondunda Rusiya, Türkiyə, İran, Kanada, Polşa,
Çexoslovakiya və s. ölkələrdən gətirilmiş olan arpa sortnümunələri vardır.
Respublikamızda seleksiya yolu ilə quraqlığa davamlı, yüksək və sabit
məhsuldarlığa malik arpa sortu yaratmaq əsas məsələlərdən biridir. Bu məsələnin
həlli üçün, müxtəlif ekoloji mənşəli arpa sortnümunələrinin, dəmyə şəraitində
quraqlığa davamlılığının öyrənilməsi olduqca aktualdır.
Bitkiçiliyin inkişafında yüksək nəticənin əldə olunmasının əsas yollarından
biri, yüksək məhsuldar və keyfiyyətli dənə malik, ətraf mühitin zərərli təsirlərinə
davamlı, yeni yüksək dənli bitki sortlarının yaradılması və bu bitkilərin
respublikanın bütün torpaq iqlim zonalarında (həm suvarılan, həm də dəmyə)
əkilməsidir.
363
Hal-hazırda kənd təsərrüfatı bitkilərinin genetik potensialının toplanması,
qorunması və istifadə edilməsi çox geniş bir problemdir.
Buna görə də institutumuzun qarşısında duran əsas məsələ respublika
ərazisində mövcud olan bitkilər, o cümlədən arpanın genefondunun yaradılmasıdır.
Dünya əkinçiliyi sahəsində dənli bitkilərin əkin sahəsinin 10%-i arpanın
payına düşür.Hal-hazırda dünyada əkilən arpanın 65%-i yemçilikdə, 33%-i pivə
istehsalında, 2% -i isə qida sənayesində istifadə edilməkdədir [10
;
12]. Ölkəmizdə
isə istehlakın 90%-i yemçilikdə, qalan hissəsi isə qida sənayesində istifadə
edilir[2].
Arpa çox soyuq və çox isti olmayan, yəni nisbi nəmliyi yüksək olan yerlərdə
daha çox yetişir. Belə ki, arpa becərilməsi üçün istiliyi 0
0
C-dən aşağı və 18-20
0
C-
dən yuxarı olmayan və nisbi nəmliyi 70-80% olan ərazilərdaha əlverişlidir. Bu
bitki soyuğa və quraqlığa davamlıdır. İkicərgəli arpalar əsasən soyuq bölgələrdə,
altıcərgəli arpalar isə isti bölgələrdə yetisir [13].
Müəyyən məlumatlara görə ən çox arpa əkilən ölkələr Rusiya, Ukrayna,
Fransa, Almaniya və İspaniyadır. Hal-hazırda isə İsrail, Suriya, İran, İrak, Türkiyə
və s. ölkələrdə də əkilib becərilir [9; 11].
Arpa dəni yüksək qidalılığa malikdir. Arpa zülal və nişasta ilə zəngindir. Arpa
zülalında bütün əvəzedilməz amin turşuları, xüsusilə də lizin və triptofan var [4].
N.M. Siçkar və N.N.İvanova görə arpa dənində (quru maddəyə görə ) 13,4%
zülal, 54% nişasta toplanır [8]. Bu bitkinin kimyəvi tərkibində orta hesabla 1,4-
2,8% şəkər, 3% kül, 5,7% sellüloza, 2% yağ var. Arpa yağının rəngi açıq-qəhvəyi
olur və saxlanılan vaxt donur. Arpa dəninin külündə 10-dan çox birləşmələr (P
2
O
5
,
SO
3
, SiO
2
, Cl
2
, K
2
O, Na
2
O, CaO, MgO, MnO, Fe
2
O
3
) olur.
Heyvandarlığın dinamik inkişafı üçün əsas məsələlərdən biri, etibarlı yem
bazasının yaradılması, o cümlədən dənli yem bitkilərinin, ilk növbədə arpanın
məhsuldarlığının artırılması və keyfiyyətinin yaxşılaşdırılmasıdır. Hazırki şəraitdə
arpanın məhsuldarlığının yüksək olmaması, bir tərəfdən iqlimin quraq keçməsi,
torpağın az məhsuldar olması və digər tərəfdən isə onun becərilməsinin adaptiv
texnologiyalarının kifayət qədər yaradılmamasıdır. Arpa bitkisinin dünyanın bir
çoxölkələrində əkilib becərilməsinə səbəb, onun nisbətən qısa vegetasiya
müddətində yetişməsi, yüksək temperatura, quraqlığa və duzluluğa davamlı
olmasıdır.
Azərbaycanda bu bitkinin becərilməsi üçün əlverişli şəraitin olmasına
baxmayaraq, ayrı-ayrı illərdə xarici mühit amillərinin kəskin dəyişməsi
nəticəsində, bitkinin məhsuldarlığı kifayət qədər aşağı düşür [1].
Arpa bitkisi (
Hordeum
L.) dənli bitkilər sırasında qlobal iqlim
dəyişikliklərinə davamlılığı və vegetasiya müddətinin az olması ilə digər dənli
bitkilərdən seçilir və istehsalat üçün çox yararlıdır [15]. Quraq torpaqlardan
səmərəli istifadə etmək üçün, stres amillərə davamlı, eyni zamanda iqtisadi
əhəmiyyət kəsb edən bitki sort və formalarının aşkar edilməsi, onların uyğun
bölgələrdə becərilməsinin təmin olunmasıdır [3].
364
Arpa pivə istehsalında xüsusən qiymətlidir. Tərkibində maya olan
xammalların (qarğıdalı, düyü) mövcudluğuna baxmayaraq, yüksək keyfiyyətli pivə
istehsalı üçün əvəzolunmaz xammal kimi arpadan geniş istifadə edilir [7].
N.E.Lyaxovaya görə arpa bitkisinin istifadə dairəsi çox geniş olmaqla
dəninin tərkibində çoxlu zülal, şəkər və az miqdarda sellüloza olan bir sıra
yarmalar, kofe, ekstraktlar hazırlanır [6
.
Pervin KARAHOCAG_L,
TEAE
və Hüsnü EGE,
TEAE
–nin məlumatına
əsasən 2003-cü ildə bütün dünyada əkilən arpanın 12%-i Rusiyanın, 9%-i
Kanadanın, 8%-i Almaniyanın, 7%-i Fransanın, 6%-i Türkiyənin, 6%-i
Avstraliyanın, 6%-i İspaniyanın, 5%-i Ukraynanın, 5%-i İngiltərənin, 4%-i
Amerikanın və 32%-i isə digər ölkələrin payına düşür.Arpa həmdə qiymətli ərzaq
bitkisidir. Arpa dəni çörək bişirmək üçün və müxtəlif susuzluğu kəsən içkilərin
hazırlanmasında istifadə olunur. Arpa çörəyi aşağı turşuluğa malik olduğuna görə
bəzi mədə xəstəlikləri zamanı qiymətlidir. O, növbəli əkinlə əkilir. Arpa tək və
başqa bitkilərlə birlikdə əkilərək yaşıl yem və quru ot kimi istifadə olunur [14].
Analiz məqsədilə yerli Azərbaycan mənşəli 15 arpa sortnümunəsi
götürülmüşdür. Analizlər əsasən ümumi qəbul olunmuş metodlarla aparılmışdır
[5].
Zülal- Keldal üsulu ilə aparılımış, narın üyüdülmüş arpa nümunəsindən 0,3-
0,5 qr götürüb, Keldal kolbasına tökülərək, üzərinə 5-7 ml qatı sulfat turşusu və 1
qr katalizator əlavə edilib yandırılmışdır. Sonra Keldal aparatında qovulub,
titrlənərək azotun miqdarı təyin edilmişdir.
Nişasta- Everes üsulu ilə 1%-li HCl məhlulunda 15 dəq. qaynar su
hamamında 100 ml-lik kolbalarda hidroliz edilərək təyin edilmişdir.
Lizin-A.S.Museyko və A.F.Sısoyeva üsulu ilə iki təkrar olmaqla sınaq
şüşəsinə 30 mq un əlavə edilib, 2%-li Na
2
CO
3
-də 10 dəq. 80
0
C-də su hamamında
hidroliz etməklə təyin edilib.
Triptofan- A. Yermakov, N.R.Yaroş üsulu ilə təyin edilmişdir. Bunun üçün
200 mq narın üyüdülmüş nümunədən götürüb, 100 ml-lik ölçü kolbasına
tökülmüşdür. 25%-li KOH-da həll olmuş 4%-li jelatin məhlulu tökülür, 18-20 saat
müddətində 40
0
C t-da hidroliz edilərək təyin edilmişdir.
Son illər Genetik Ehtiyatlar İnstitutunda müxtəlif rayonlardan toplanılmış
çoxlu sayda arpa sortnümunələri hərtərəfli öyrənilir. Bu nümunələr arpanın
Pallidum, Paralellum, Errektum, Nutans
və s. növmüxtəlifliklərinə aiddir. Təqdim
edilmiş işdə arpanın
Pallidum
və
Nutans
növmüxtəlifliklərindən istifadə edilib.
Nümunələrdə 1000 dənin kütləsi, zülal, triptofan, lizin və nişastanın miqdarı təyin
edilmişdir.
- Analiz olunmuş iki cərgəli və altı cərgəli mədəni arpaların 1000 dəninin
kütləsi 36,7-48,3 ədəd arasında olmuşdur.
- Yerli iki cərgəli və altı cərgəli mədəni arpalarda (Hordeum ssp. distichum)
zülalın miqdarı təyin olunmuşdur. Analiz olunmuş nümunələrdə altıcərgəli arpa
növmüxtəlifliklərində zülalın miqdarı, ikicərgəli arpalara nisbətən daha yüksək
olmuşdur. Belə ki, ən yüksək zülal göstəricisi (quru çəkiyə görə) altı cərgəli K-
365
17860 və K-2778
Pallidum
növmüxtəlifliklərində (13,70%) olmuşdur ki, bu da
standart kimi götürülmüş Pallidum 596 sortundan (12,91%) yüksəkdir.
-Triptofan göstəricisinə görə, standartdan yüksək olan K-7820/2 (0,83%), K-
7887 (0,79)
Pallidum
və Nutans 118/21 (0,70%)
Nutans
nümunəsi müəyyən
edilmişdir. Analiz olunmuş arpalarda triptofan 0,50-0,83% arasında dəyişmişdir.
-Lizin
ən yüksək K-818 (2,90%), K-17860 (2,80%)
Pallidum
növmüxtəlifliklərində müəyyən edilmişdir ki, bu da standart kimi götürülmüş
Pallidum 596 (2,34%) sortundan, ikicərgəli K-90179 (2,63%)
Nutans
növmüxtəlifliyində isə, standart Qarabağ 7 sortundan (2,24%) yüksəkdir.
- Analiz olunmuş yerli mədəni arpalar (Hordeum ssp. distichum) arasında
nişasta göstəricisi isə 47,8-60,4% arasında dəyişmişdir.
|