Angren universiteti “ijtimoiy-gumanitar fanlar” kafedrasi “iqtisodiyot nazariyasi ” fanidan

4) iqtisodiyotda demokratik harakatlarning to‘sib qo‘yilishi. 
Monopolistlar 
iqtisodiyotdagi erkin va halol raqobatga to‘sqinlik qilib, nisbatan kuchsiz bo‘lgan 
korxonalarni o‘zlariga bo‘ysundirishlari, jamiyatga o‘z ishchilarining mehnatiga 
pasaytirilgan miqdorda haq to‘lash, past sifatli tovarlarni ishlab chiqarish, o‘ta 
darajada oshirib yuborilgan sotish narxlari (yoki pasaytirilgan xarid narxlari), o‘z 
mahsulotini iste’mol qilishga bilvosita usul orqali majburlash kabi o‘zlarining 
kamsituvchi shartlarini ko‘ndalang qo‘yishlari mumkin. Bundan ko‘rinadiki, 
monopolistik faoliyat iqtisodiy rivojlanishiga ancha jiddiy ta’sir ko‘rsatishi, 
taraqqiyot yo‘liga g‘ov bo‘lishi ham mumkin. Shunga ko‘ra, bugungi kunda 

---

15 
deyarli barcha mamlakatlar iqtisodiyotida monopoliyalarni davlat tomonidan 
tartibga solish chora-tadbirlari qo‘llanilib, bu 
monopoliyaga qarshi siyosat 
deb 
ataladi. Davlatning monopoliyaga qarshi siyosati asosini 
monopoliyaga qarshi 
qonunchilik 
tashkil etib, u turli mamlakatlarda turli darajada rivojlangan bo‘ladi. 
Odatda AQSH dagi monopoliyaga qarshi qonunchilik nisbatan 
ilgariroq va mukammalroq ishlab chiqilgan, deb hisoblanadi. U quyidagi uchta 
qonunchilik hujjatlariga asoslanadi: 
1. Sherman qonuni
(1890-yilda qabul qilingan). Bu qonun savdoni yashirin 
monopollashtirish, u yoki bu tarmoqdagi yakka nazoratni qo‘lga olish, 
narxlar bo‘yicha kelishuvlarni ta‘qiqlaydi. 
2. Kleyton qonuni
(1914-yilda qabul qilingan). Bu qonun mahsulot sotish 
sohasidagi cheklovchi faoliyatlarni, narx bo‘yicha kamsitish, ma’lum ko'rinishdagi 
birlashib ketishlar, o‘zaro bog‘lanib ketuvchi direktoratlar va boshqalarni 
ta‘qiqlaydi. 
3. Robinson-Petmen qonuni 
(1936-yilda qabul qilingan). Bu qonun savdo 
sohasidagi cheklovchi faoliyatlar, «narxlar qaychisi», narx bo‘yicha kamsitishlar 
va boshqalarni ta‘qiqlaydi. 
1950-yilda Kleyton qonuniga Seller-Kefover tuzatishi kiritildi. Unda noqonuniy 
birlashib ketishlar tushunchasiga aniqlik kiritilib, aktivlami sotib olish orqali 
birlashib ketish taqiqlandi. Agar Kleyton qonuni yirik firmalarning gorizontal 
ravishdagi birlashib ketishlariga to‘siq qo‘ygan bo‘lsa, Seller-Kefover tuzatishi 
vertikal ravishdagi birlashib ketishlarga cheklov kiritdi.

---

16