Toshkent-2012 O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi

Kasallikning  a v j  d a v r i  bir necha soatdan 2—3 kungacha
davom etadi. Bemorning ahvoli og‘ir, tana harorati yuqori, yuzi
qizargan, ko‘zlari qizil «qon quyilgan», nafasi juda tezlashgan (bir
daqiqada 50—60 marta) bo‘ladi. Ko‘pchilik bemorlar qonaralash
qusadi. Yurak juda tez uradi, tonlari bo‘g‘iq bo‘lib, puls noritmik,
arterial bosim keskin pasaygan bo‘ladi. Intoksikatsiya holati ortib
borib  bosh  og‘rig‘i  juda  kuchayada,  bemor  ko‘p  bezovtalanadi,
alaxsiraydi.
Oxirgi  — 
t  e  r  m  i  n  a  l    d  a  v  r  i  d  a  bemorning  ahvoli
nihoyatda og‘ir, u soporoz holatiga tushadi, nafasi juda tezlashgan,
yuzaki  bo‘lib,  yuzlari  ko‘karib  ketadi.  Ko‘karish  ortib  borib,
kulrang—yer  rangiga  o‘tadi,  burni  qirralashadi,  ko‘zlari  botiq,
qarashlari  istirobli  bo‘ladi.  Terisida  petexiyalar  yoki  yirik  qon
quyilishlar  ko‘riladi. Pulsi tezlashgan,  juda sust,  i psimon bo‘ladi.
Arterial  bosimni  aniqlash  qiyin  bo‘ladi.  Keyinchalik  bemor
alaxlaydi, karaxtlanib, ko‘maga tushadi va ko‘pincha o‘lishi mumkin.
I k k i l a m ch i  o‘ p k a   sh a k l i. Ko‘pincha o‘latning
bubonli shaklini (ayniqsa qo‘ltiq osti bubonining) asorati tarzida
rivojlanadi va og‘ir kechib ko‘p o‘lim bilan yakunlanadi.
I ch a k sh a k l i kam uchraydi. U, odatda, o‘latning septik
kechimi fonida rivojlanadi. Kuchli intoksikatsiya va yuqori harorat
holatida yotgan bemorning ichi tez-tez va suyuq, shilliq va qon
aralash keta boshlaydi, ko‘ngli aynab, qayta-qayta qusadi, qorni
(ko‘proq  yuqori qismi)  qattiq  og‘riydi,  og‘riq ayniqsa  kuchaniq
vaqtida zo‘rayadi. O‘latning bu shakli tez va deyarli har doim o‘lim
bilan yakunlanadi.
O‘latning  o  q  i  b  a  t  i  hamma  shakllarida  ham  og‘ir
generalizatsiyalashgan kechimlarida o‘lim 80—90% ga yetadi.

229
Tashxisoti.  Epidemiya  davrlarida  o‘latning  tashxisoti  qiyin
bo‘lmasada, epidemiyadan oldin kuzatiladigan sporadik tarqalishlar
davrida kasallikni aniqlash ancha murakkab bo‘lishi mumkin. O‘lat
bilan kasallangan birinchi bemorlarda noto‘g‘ri qo‘yilgan tashxis
esa, qanchalik noxush oqibatlarga olib kelishi mumkin ekanligini
aslo  unitmaslik  kerak.  O‘lat  bo‘yicha  xavfli  bo‘lgan  enzootik
o‘choqlarda  bo‘lgan,  isitmalovchi  (limfadeniti  yoki  zotiljami
bo‘lgan)  har  bir  shaxs  albatta  o‘latga  gumon  qilinib,  maxsus
tekshiruvlardan o‘tkazilishi kerak. Epidemiologik va klinik ma’lumot-
larga  asoslangan  taxminiy  tashxis,  laborator  (bakterioskopik,
bakteriologik, biologik va serologik) tekshiruvlar bilan tasdiqlan-
gandagina asosli hisoblanadi. Bunday laborator tekshiruvlar o‘latga
qarshi ish tartibi bo‘yicha mavjud ko‘rsatmalarga amal qiluvchi,
maxsus laboratoriyalarda o‘tkaziladi.
Laborator  tekshiruv  uchun,  ehtiyot  choralariga  qat’iy  amal
qilgan holda teridagi yiringli va yiringsiz pufakchalar karbunkul
yoki, bubonlardan so‘rma, yara ajralmalari, balg‘am, qon, siydik,
qusuq, orqa miya suyuqlig‘i; va shuningdek, bemor yotgan xonadan
havo  va  turli  buyumlardan  yuvindi  olinadi.  Bulardan  tashqari,
o‘lgan  odamlar,  tuyalar  va  kemiruvchi  havonlar  murdalarining
turli a’zolaridan kesma olib tekshiriladi.
Birlamchi tashxis uchun tezkor usul sifatida — flyuoressen-
siyalanuvchi antitelolarni aniqlash juda qo‘l keladi. Buning uchun,
maxsus  usul  bilan  ishlov  berilgan  materialni  Gram  usuli  bilan
bo‘yab, mikroskop ostida ko‘rilganda — nurlanuvchi, ikki cheti
ko‘proq (bi polar)  bo‘yalgan tuxumsimon,  bakteriyalar  ko‘rinadi.
Faqat  shu  tahlilning  musbat  natijasi  uzil-kesil  tashxis  qo‘yish
uchun  yetarli  bo‘lmaydi.  U,  boshqa  klinik,  patologoanatomik,
epidemiologik  va  epizootologik  ma’lumotlar  bilan  mos  kelgan
taqdirdagina  «o‘lat»  taxminiy  tashxisi  qo‘yiladi  va  kasallikning
qo‘zg‘atuvchisi  aniqlanguncha  bo‘lgan  barcha  chora-tadbirlar
o‘tkaziladi. Uzil-kesil tashxis qo‘yish uchun esa, albatta bemordan
olingan  materialda  I.pestis  aniqlanmog‘i  shart.  Buning  uchun
olingan material maxsus agarga ekiladi. Agar natija musbat bo‘ladigan
bo‘lsa, u holda 12—24 soatdan keyin ekma yuzasida o‘lat mikrobiga
xos tiniq, chetlari hoshiyali koloniyalar paydo bo‘ladi.

230
Suv cho‘chqalari va oq sichqonlarda o‘tkaziladigan biologik
sinamalar o‘lat qo‘zg‘atuvchisini aniqlash imkoniyatini oshiradi.
Buning  uchun  bemordan  olingan  material  suv  cho‘chqasi  yoki
oq sichqonning qorin bo‘shlig‘iga, terisi ostiga yoki terisi orasiga
yuboriladi. Agar yuborilgan materialda o‘lat mikroblari bor bo‘lsa,
hayvon 3—9 kun ichida o‘ladi. O‘lgan hayvonning ichki a’zolarida
o‘latga xos o‘zgarishlar ko‘riladi va ulardan olingan surtmada ko‘p
miqdorda o‘lat bakteriyalari aniqlanadi.
O‘latning tashxisotida — IFA, BGAR (RNGA), antitelolarni
neytrallash (RNAt),  antigenlarni neytrallash  (RNAG), bilvosita
gemagglutinatsiyani  tormozlash  (RTNGA)  reaksiyalaridan  ham
keng foydalaniladi.
O‘latning teri shaklini — kuydirgi yarasidan, bubonli shaklini
— tulyaremiya, o‘tkir yiringi limfadenit, limfogranulematoz kasal-
liklaridan farqlash kerak. O‘latning o‘pka turini — kuydirgining
o‘pka shakli, og‘ir zotiljam, toshmali tif, bezgak va shuningdek,
o‘pka jarohatlanishi bilan kechuvchi tulyaremiya,  gri pp,  manqa
kasalliklari bilan taqqoslash zarur. Kasallikning septik turlarini esa
— barcha infeksion—toksik shok va gemorragik alomatlar bilan
kechuvchi sepsislar, yashin tezligida kechuvchi meningokoksemiya,
gi pertoksik gri pp,  kuydirgi singari kasalliklardan farqlash  zarur.
Davolash. Bemor tezlikda maxsus kasalxonaga yotqizilishi va
qat’iy  izolyatsiya  etilishi  lozim.  Davolash  tizimi  —  etiotrop,
patogenetik va simptomatik dorilar majmuidan tashkil topadi.
Etiotrop davoda — streptomitsin, tetratsiklin va levomitsetin
qatori antibiotiklar asosiy o‘rin tutadi. Bu preparatlar davolashning
boshlang‘ich davrida katta dozalarda beriladi. Bu preparatlar orasida
eng  samaralisi  streptomitsin  hisoblanadi.  Uni  o‘latning  barcha
turlarini davolashda qo‘llash mumkin.
Streptomitsin o‘latning bubonli shaklini davolashda 0,5—1,0 g
dan sutkada 3 marta, septik va o‘pka shakillarini davolashda — 1 g
dan sutkada 4 marta 4—5 kun davomida, 5—6—kundan boshlab
esa 0,75— g dan 3 marta yuboriladi.
Oksitetratsiklin — mushak orasiga 0,2 g dan sutkada 6 marta
yuboriladi.  Boshqa  tetratsiklin  qatori  preparatlar  (doksitsiklin,
metatsiklin, morfotsiklin) ham qo‘llanishi mumkin.

231
Levomitsetin  (xloramfenikol,  xlorotsid)  —  sutkalik  dozasi
6—8 g hisobidan berilib, tana harorati normallashgandan keyin
dazosi yarmiga kamaytiriladi.
O‘latning septik va o‘pka turlarini davolashda tetratsiklin qatori
antibiotiklar  bilan  birga  streptomitsin,  digdrostreptomitsin  yoki
boshqa aminoglikozidlar qo‘llanadi. Bu preparatlar birga ishlatilganda
streptomitsinning dozasi 0,25—0,5 g gacha kamaytirilib, sutkada
3 marta yuboriladi. O‘latning barcha klinik turlarini davolash kursi
7—10 kundan kam bo‘lmasligi kerak.
O‘lat  bubonning  so‘rilishi  juda  sekin  boradi.  Uni  tezlatish
maqsadida streptomitsinni 0,5 g dan (yoki boshqa antibiotiklarni)
bubon  ichiga  yuborish  tavsiya  etiladi.  Antibiotik  3—5  marta
yuborilganda bubonning so‘rilishi tezlashadi. Mahalliy davo sifatida
yana turli xil malham dorilar ishlatiladi.
O‘latni davolashda antibakterial davo bilan bir qatorda patoge-
netik  dezintoksikatsion  davo  ham  o‘tkaziladi.  Bu  maqsadda
dezintoksikatsion suyuqliklar (poliglyukin, reopoliglyukin, gemo-
dez, neokompensan, albumin, plazma, standartli tuzli eritmalar),
siydik haydovchi dorilar (furosemid, yoki laziks, monnitol va b.)
— organizmda suyuqlik yig‘ilib qolganda, glukokortikosteroidlar,
qon  tomir  va  nafas  analeptiklari,  yurak  glikozidlari,  vitaminlar
qo‘llanadi.
Davo tadbirlari tugallangach 2—6 kundan keyin albatta uch
marta  bakteriologik  nazorat  (bubondan  so‘rma,  balg‘am  nafas
yo‘llaridan olingan shilliq va najasdan ekmalar) o‘tkaziladi.
Kasalxonadan  bemor  to‘liq  klinik  tuzalgandan  so‘ng  va
bakteriologik tekshiruvlar manfiy natija bergach chiqariladi.
Profilaktikasi. O‘lkamizda o‘latga qarshi tizim mavjud bo‘lib,
ular  respublikamiz  hududida  uchraydigan  o‘latning  tabiiy
o‘choqlarida  doimiy  ravishda  profilaktik  va  epidemiyaga  qarshi
tadbirlarni olib boradilar.
O‘tkaziladigan profilaktik tadbirlar quyidagilardan iborat:
a)  odamlar  kasallanishini  va  tabiiy  o‘choqlarda  kasallik
tarqalishining oldini olish;

232
b)  o‘lat  bakteriyalari  bilan  ifloslangan  yoki  ifloslangan  deb
gumon qilingan ashyolar bilan ishlovchi shaxslarning zararlani-
shining oldini olish;
d) o‘lkamizga o‘latni chetdan kirib kelishining oldini olish.
Bu vazifalarni amalga oshirishda Sog‘liqni Saqlash vazirligining
maxsus buyruqlari va ko‘rsatmalariga amal qilinadi.
Infeksiyalarni  chet  ellardan  kirib  kelishining  oldini  olish
«Xalqaro sanitariya qoidalari» ga muvofiq olib boriladi.
Enzootik  hududlarda  yashovchi  odamlarga,  o‘ta  xavfli
infeksiyalar bilan ishlovchi shaxslarga o‘latni yuqishining oldini
olish,  shuningdek  infeksiyani  o‘choqlardan  boshqa  hududlarga
tarqalib ketishiga yo‘l qo‘ymaslik chora-tadbirlarini, sog‘liqni saqlash
tizimidagi o‘latga qarshi va boshqa tashkilotlar amalga oshiradi.
O‘latga gumon qilingan shaxslar, darhol ajratilishi va kasalxonaga
yotqizilishi kerak. Infeksiya o‘chog‘ida karantin joriy etiladi. Infeksiya
yuqishi xavfida bo‘lgan shaxslar 6 kun davomida ajratilib, kuzatuv
olib boriladi va shoshilinch profilaktika (preventiv davo) o‘tkaziladi.
Shoshilinch profilaktika maqsadida streptomitsin (digidrostrepto-
mitsin)  0,5  g  dan  bir  kunda  2  mahal  yoki  tetratsiklin  qatori
preparatlar 0,5 g dan 3 mahal 6 kun beriladi. Bu kurs tugallangach
2 kundan keyin vaksinatsiya yoki revaksinatsiya o‘tkaziladi.
Kasalxonada o‘latli bemorlar bilan ishlovchi xodimlar maxsus
himoyalovchi kostyumladan foydalanishlari hamda uni kiyish va
yechish tartibiga qat’iy rioya qilishlari shart.
O‘latning o‘choqlarida epidemik ko‘rsatmaga ko‘ra profilaktik
vaksinatsiya o‘tkaziladi. Vaksinatsiya birinchi navbatda yuqish xavfi
yuqori bo‘lgan (cho‘ponlar, ovchilar, geologlar, o‘latga qarshi ish
yurituvchi) shaxslarga qilinadi. Bu maqsadda o‘lat bakteriyasini
EV shtammidan tayyorlangan tirik vaksinadan foydalaniladi. Uni
teri ustiga surtiladi yoki teri orasiga yuboriladi. Vaksinatsiyadan
so‘ng paydo bo‘ladigan immunitet 6 oy saqlanadi. Emlanganlar
orasida kasallanish kam bo‘lsada bo‘lishi mumkin.
O‘lat  o‘choqlarida  joriy  va  yakunlovchi  dezinfeksiya,
dezinseksiya va deratizatsiya o‘tkaziladi hamda aholi orasida doimiy
ravishda sanitariya—oqartuv ishlari olib boriladi.

233
Vabo (cholerae)
Vabo  —  og‘iz  orqali yuqadigan,  asosan  ingichka  ichakning
zararlanishi,  ich  ketish  va  qusish  tufayli  ko‘p  suv  hamda  tuz
yo‘qotilishi  oqibatida  barcha  a’zolar  faoliyati  buzilishi  bilan
kechadigan o‘tkir yuqumli ichak kasalligidir.
Vabo boshqa yuqumli ichak kasalliklaridan keng va tez tarqalishi
(epidemiya va hatto pandemiyalar berishi), tez va kuchli rivojlanishi,
ko‘pchilik hollarda og‘ir kechishi va o‘lim hollari ko‘p sodir bo‘lishi
bilan farqlanadi. Shuning uchun ham vabo, Jahon sog‘liqni saqlash
assambleyasining  qarori  bilan  (1969),  o‘ta  xavfli  kasalliklar,
jumladan, karantin infeksiyalar guruhiga kiritilgan.
Vabo qadimda, asosan Hindiston hududida kuzatilib, vaqti-
vaqti bilan qo‘shni davlatlar hududiga ham tarqalib tursada, Osiyo
qit’asidan nariga o‘tgan emas.
XIX  asr  boshlarida,  Hindiston  va  unga  qo‘shni  davlatlarda
bo‘lgan qurg‘oqchilik va ocharchilik tufayli vabo o‘zining endemik
o‘chog‘i  bo‘lgan  Osiyodan  boshqa  qit’alarga  ham  tarqalib  —
1875—1925-yillarda vaboning olti marotaba pandemiyasi kuzatilgan.
Quyidagi  jadvalda  vaboning  pandemik  tarqalgan  yillari  va
jug‘rofiyasi keltirilgan:
Pandemiyalar vaqtida vabo Osiyodan Afrika, Ovrupo va hatto Amerika
qit’alariga ham tarqalib, millionlab kishilarning yostig‘ini quritgan.
Pandemiyalar
Yillar
Jug‘rofiy tarqalishi
I
1817—1823
Osiyo,  Afrika,  Ovrupo
II
1826—1837
Osiyo,  Afrika,  Ovrupo,
Amerika,  Avstraliya
III
1846—1862
Osiyo,  Afrika,  Ovrupo,  Amerika
IV
1864—1875
Osiyo,  Afrika,  Ovrupo,  Amerika
V
1883—1896
Osiyo,  Afrika,  Ovrupo,  Amerika
VI
1902—1926
Osiyo,  Afrika,  Ovrupo
VII
1961 —
Davom etmoqda

234
Jumladan, 1872-yilda vabo Turkiston o‘lkasiga ham tarqalib
aniq bo‘lmagan ma’lumotlarga qaraganda 38000 kishi halok bo‘lgan.
1961-yildan  boshlab  esa  El—Tor  vabosining  yettinchi
pandemiyasi boshlanib, uning qoldiqlari xanuz davom etmoqda.
Shu, yettinchi pandemiya davomida 1965-yilda vabo epidemiyasi
Qoraqalpog‘iston va Xorazm viloyatida ham ro‘y berdi. El—Tor
vibrioni qo‘zg‘atgan bu kasallikni uzoq vaqt vabo deb tan olinmadi.
El—Tor vabosi o‘zining endemik o‘chog‘i Indoneziyadan chiqib
o‘zga o‘lkalarga tarqala boshlanganidan keyingina — 1962-yilda Jahon
sog‘liqni saqlash tashkiloti XV assambleyasining qaroriga ko‘ra u
klassik vabo bilan bir qatorda karantin infeksiyalar turkumiga kiritildi.
Keyingi yillarda esa El—Tor vabosi klassik vaboni siqib chiqar-
moqda.
Jahon  sog‘liqni  saqlash  tashkilotining  aniqlashicha  1993-
yilgacha vabo qayd etilgan davlatlar soni 121 ga yetdi va ularda 500
mingdan ortiq bemor aniqlandi.
Etiologiyasi. Vabo vibrioni 1884-yilda Robert Kox tomonidan
aniqlangan. Xolera vibrionining El—Tor  bioti pini esa,  1906-yilda
F.Got Shlixt aniqlagan. Vabo kasalligining qo‘zg‘atuvchilari — klassik
xolera  vibrioni hamda  vabo vibrionining  El—Tor  bioti pi,   aslida
o‘zlarining antigenlik xususiyatlari jihatidan bir  ti pga (01 antigenli
ti pga)  mansubdir.
Vabo vibrionining issiqlikka chidamli samotik O—antigeni va
xi pchinida bo‘ladigan,  issiqlikka chidamsiz N—antigeni bor.
O—antigenning  xususiyatiga  qarab vibrionning  uch  xil  serovari
aniqlangan:  1)  Ogava vibrioni  —  unda  O—antigenning A  va  B
fraksiyalari bor; 2) Inaba — A va C fraksiyalariga ega; 3) Gikashima
— oraliq (O—AVS) vibrion, kislota ta’siriga chidamsiz.
O‘zining morfologik va boshqa xususiyatlari bilan vabo vibrioniga
juda o‘xshash vibrionlarning, hozirgi kunda 200 ga yaqin turlari
aniqlangan.  Bu  vibrionlarning  bir  qismi  shartli  patogen  bo‘lib,
ayrim sharoitlarda diareyali kasallik rivojlanishiga sabab bo‘lsada,
vaboni qo‘zg‘ata olmaydi. Shartli patogen vibrionlar — 01 antigeni
bilan agglutinatsiya bermaydigan (NAG) vibrionlar deb ataladi va
ularning suv havzalarida topilishi suvning ifloslanganligi, binobarin
bu suvda vabo vibrionlari ham bo‘lishi mumkinligidan darak beradi.

235
Vabo  vibrionining  kasallik  qo‘zg‘atishi,  uning  toksigenlik
xususiyatlariga  bog‘liq.  Vabo  vibrionining  toksini  uch   ti pdagi
toksinlar  yig‘indisidan  iborat.  Vaboning  asosiy  klinik  belgisi
bo‘lmish   diareya    va    degidratatsiyaning  rivojlanishida    2-ti p
toksin — xolerogen asosiy rol o‘ynaydi.
Vabo vibrionining bu xususiyatlari klassik vabo vibrioni bioti piga
ham,  El—Tor  bioti piga   ham bir  xilda    ta alluqlidir.
El—Tor  bioti pi klassik bioti pidan faqat qo‘y,  (echki)  qizil
qon tanachalarini gemoliz qilish xususiyati borligi bilan farqlanadi.
Vabo  vibrioni  —  anilin  bo‘yoqlarida  yaxshi  bo‘yaluvchi
grammanfiy, to‘g‘ri, yoki vergulsimon bukilgan shakldagi tayoq-
cha,  quyi  qismida  bitta  xivchini  bo‘lib,  shuning  yordamida  tez
harakatlanadi. Spora va qobiq hosil qilmaydi. Vabo vibrioni aerob
bo‘lib,  oddiy  ozuqali  muhitda,  37°C  haroratda  (+10+40°C)  va
kislorod mo‘l joyda yaxshi o‘sadi. Ularning rivojlanishi uchun qulay
muhit 1% peptonli suv va ðÍ — 7,6—8,0 ga teng bo‘lgan ishqoriy
muhit hisoblanadi.
Vibrionning  tashqi  muhitda  chidamliligi  nisbatan  kam.  U
yorug‘lik, havo ta’sirida hamda quritilganda bir necha kunda o‘ladi.
Qaynatilganda — darhol, 80° gacha qizdirilganda 5 daqiqada, 56°C
gacha qizdirilganda esa 30—40 daqiqada nobud bo‘ladi. Tarkibida tuz
va organik ozuqa moddalar bo‘lgan suvda 20° iliqlikda vibrion uzoq
saqlanibgina qolmay, hatto ko‘payadi ham. Ochiq suv havzalarida
bir necha hafta, hatto oylab, oqar suvda esa, 3—5 kun, mevalar-
ning yuzasida — 1 kun, sabzavotlarda — 2—8 kun, qora nonning
yumshoq qismida, kislotasi ortiq bo‘lganligi uchun, vibrion faqat
4—9 soat saqlansa, oq nonning yumshoq qismida esa 20 kungacha
yashaydi. Jihozlarda va ich kiyimlarda — 12 kungacha saqlanadi
(Zarvaraqdagi21-rasmga  qarang).
Vibrion dezinfeksiyalovchi moddalar ta’siriga juda chidamsiz
— sulema, karbol kislotasi va xlor eritmalari ta’sirida 5—10 daqiqa
davomida, kislotalar ta’sirida esa, undan ham tezroq nobud bo‘ladi.
Masalan; xlorid kislotasining 1:10000 ga eritmasi ta’sirida 1 daqiqada
halok bo‘ladi.
Tabiiy sharoitda vabo bilan faqat odamlar kasallanadi, biroq
vabo vibrioni baliq, qisqichbaqa, baqa va pashshalar ichagidan ham

236
topiladi va ularda uzoq vaqt saqlanadi. El—Tor vibrioni klassik vabo
vibrioniga nisbatan tashqi muhitda ancha chidamlidir. Ular ayniqsa
ifloslangan suv xavzalarida bemalol qishlay oladi, shuningdek baqa,
baliq singari suv hayvonlarining ichaklarida ham uzoq saqlanib,
keyingi yillarda ham kasallik tarqalishiga sabab bo‘ladi.
Hozirgi vaqtda respublikada vabo vibrionlarining 3 xil xususiyatli
shtammlari  aniqlanmoqda.  Eng  ko‘p  uchraydigani  —  virulent,
yoki virulentligi kuchsiz, gemoliz musbat, tetratsiklin va levomitsetin
kabi antibiotiklarga sezgir vibrionlar. Ikkinchi xili — virulentligi
yuqori, o‘ta toksigen, gemoliz manfiy, tetratsiklin va levomitsetinga
sezgir bo‘lmagan vibrion. Ularga sifloks, tarivid antibiotiklari kuchli
ta’sir  etadi.  Uchinchi xili — 0139 (Bengal)  ti p  shtamm. Uning
xususiyatlari 2 xil shtammlarga yaqin.
Epidemiologiyasi.  Kasallikning  birdan-bir  manbayi  bemor
odam,  rekonvalessent  yoki  «sog‘lom  vibrion  tashuvchi»  shaxs
hisoblanadi. Ba’zi shaxslar kasallikning subklinik turini o‘tkazayot-
gan, yoki o‘tkinchi (tranzitor) vibrion tashuvchi bo‘ladi. Ulardan
tashqi muhitga vibrion ajralishi juda qisqa muddatli bo‘ladi. Kasallik
ti pik yoki noti pik klinik   belgilar  bilan namoyon bo‘lgan shaxslarda
ham vibrionni tashqi muhitga ajralishi nisbatan qisqa muddatli —
kasallik  davomida  (ko‘pi  bilan  20  kun)  ro‘y  beradi.  Ayrim
bemorlarda  (7%),  davolash  kursi  tugallangandan  keyin  ham
vibrion ajratilib turishi kuzatiladi va ular kasallik tarqalishida katta
epidemiologik rol o‘ynaydi.
Kasallik uzoq masofalarga tarqalishida asosiy epidemiologik rolni
sog‘lom vibrion tashuvchi shaxslar o‘ynaydilar. El—Tor vabosida
bakteriya tashuvchilik klassik vabodagiga nisbatan 50—500 marotaba
ko‘p kuzatiladi. Shuni ham aytish kerakki, najas bir marta tekshiril-
ganda vibrion tashuvchilarning faqat 40—50 foizi aniqlanadi, xolos.
Shuning  uchun,  najasni  yig‘ishdan  oldin  surgi  bergan  holda,
kamida 3 marta takroran tekshirish kerak.
Vibrion bemor odam yoki vibrion tashuvchi shaxslardan faqat
najasi yoki qusish moddasi orqali ajraladi va sog‘lom odamga faqat
og‘iz orqali yuqadi. Kasallanish ko‘proq idish-tovoqlar, suv, oziq-
ovqatlar vibrionli najas bilan ifloslanganda sodir bo‘ladi. Shuning
uchun  ham  kasallanish  xavfi  yoz  oylarida,  qaynatilmagan  suv,

237
yoki qayta isitilmagan ovqat, sabzavot va mevalar iste’mol qilinganida
ortadi. Kasallikni epidemiya shaklida tarqalishi juda ko‘p omillarga,
jumladan  —  hududning  iqlimiy  va  sanitariya  holati,  aholining
sanitariya  madaniyati,  ovqatlanish  tarzi  va  ayniqsa  taminoti  va
boshqalarga bog‘liq. Ilagrilari vabo bir hududdan qo‘shni hududga
o‘tish bilan tarqalib borgan bo‘lsa, hozirda qo‘shni hudud qolib,
uzoq o‘lka va hatto boshqa qit’alarga qisqa vaqt ichida yetib borishi
mumkin. Uzoq o‘lkalardan vabo vibrionlari kirib kelgan joyda esa
mahalliy epidemiya o‘chog‘i hosil bo‘ladi.
Chetdan kirib kelgan vaboning epidemik tarqalishi suv orqali
sodir bo‘lganida, kasallik tez va keng tarqaladi. Mahalliy epidemiya-
ning  tarqalishi  oldiniga  suv  yo‘li  bilan  boshlansa,  keyinchalik
kontakt  yo‘li  bilan  tarqalish  qo‘shiladi  yoki  aksincha  bo‘lishi
mumkin.
Epidemik o‘choqlarda vabo bilan barcha yoshdagi aholi, ayniqsa
bolalar ko‘p kasallanadilar, chetdan kirib kelgan mahalliy epidemik
o‘choqlarda esa bolalar nisbatan kam kasallanadilar.
Vabo epidemiyasi ko‘p takrorlanib turadigan joylarda epide-
miyaning bir mavsumning o‘zida ham takrorlanishi hollari borligi,
immunitetning turg‘un emasligidan dalolat beradi. Vaboga qarshi
tabiiy immunitet mavjudligini isbotlovchi dalillar unchalik ishonchli
emas.
Vaboga qarshi emlanganda hosil bo‘ladigan immunitet vaksina
yuborilgandan  keyin 6  oy davomida  saqlanadi deb  hisoblanadi.
Keyingi yillarda vaksina epidemiologik nuqtayi nazardan samarasi
deyarli yo‘qligi isbotlandi.
Patogenezi.  Vabo  vibrioni  tushganda  har  doim  ham  odam
organizmida  patologik  o‘zgarishlar  sodir  bo‘lavermaydi.  Ayrim
shaxslarda qisqa muddatli (tranzitor) bakteriya tashuvchilik kuzatilsa,
ayrimlarida  kasallik  belgilari  namoyon  bo‘lmasdan,  juda  yengil
(subklinik)  shaklida  kechishi  mumkin.  Ko‘pchilik  hollarda  esa
organizmda bo‘ladigan patologik jarayonning rivojlanishi bir qancha
bosqichda  o‘tadi:  1  bosqich  —  vaboning  yuqishi,  u  faqat  og‘iz
orqali sodir bo‘ladi. Keyingi bosqich — eng muhim bosqichlardan
bo‘lib, oshqozonga tushgan vabo vibrionlarining ko‘pchilik qismi
kislotali shira ta’sirida nobud bo‘ladi.

238
Oshqozon shirasida kislotaning yo‘q, yoki kam bo‘lishligi vabo
vibrionlari osonlik bilan ingichka ichakka o‘tib olishiga imkon yaratadi.
Vibrionlar asosan ingichka ichakning shilliq qavatida joylashadi.
3-bosqich — vibrionlarning  ingichka ichakda ko‘payishidir.
Ingichka ichak muhitining ishqoriy reaksiyaga egaligi (pH —
7,8—8,0)  va yaxshi ozuqa — parchalangan oqsil (pepton) ning
mavjudligi  hamda  ichakdagi  haroratning  (37—38°C)  mosligi,
vibrionlarning rivojlanishi va ko‘payishiga juda qulay sharoit yaratadi.
Vibrionlar ichakdan tashqari o‘t qopi va o‘t yo‘llarida ham ko‘payadi.
Vibrionlar  juda  tez  ko‘payish  xususiyatiga  ega.  Vibrionlarning
rivojlanishi va o‘lishi jarayonida ulardan toksin ajralib chiqib turadi
(4-bosqich).  Vabo  kasalligida  ro‘y  beradigan  asosiy  patologik
o‘zgarishlar va namoyon bo‘ladigan klinik belgilar shu toksinlarning
ta’siri bilan bog‘liqdir (5-bosqich). Vabo vibrioni ajratadigan toksin
3  ti pda  bo‘lib  kasallikning  asosiy  belgilari  —  degidratatsiyaning
namoyon bo‘lishi II ti pdagi toksinning xolerogen qismi bilan bog‘liq.
Xolerogen  (ekzotoksin)  speifik  omil  bo‘lib,  u  qonga  so‘rilishi
(toksimiya) va ichak fermentlariga ta’sir etishi, jumladan adenilsik-
laza fermentini faollashtirib 3—5 adenozin monofosfat (3—5AMF)
sintezini kuchaytirishi tufayli to‘qima oralig‘idagi, qon va hatto
to‘qimalarning o‘zidagi suyuqlik (uning bilan birga turli tuzlar va
oqsil) ichak bo‘shlig‘iga intiladi. Ichakda so‘rilish ham buziladi,
natijada ichakda juda ko‘p miqdorda izotonik suyuqlik to‘planib,
ich  ketish  va  qusish  sodir  bo‘ladi.  Ichakdan  suyuqlik  so‘rilishi
bilan birga turli ozuqa moddalar va tuzlarning ham so‘rilishi buziladi.
Bir tomondan, suyuqlikning ichak bo‘shlig‘iga intilishi, ikkinchi
tomondan,  ichakdan  so‘rilish buzilishi,  umuman  organizmning
suvsizlanishi,  tuz  va  oqsil  tanqisligiga olib  keladi  va  qon  hajmi
kamayib,  quyuqlashishga  sabab  bo‘ladi.  Natijada  qonning
yopishqoqligi ortib, uning mayda qon tomirlardagi harakati buziladi.
Binobarin, barcha a’zolarga (to‘qimalarga) qonning yetib borishi
qiyinlashadi va oqibatda hujayralarda kislorod va boshqa zarur ozuqa
moddalarning yetishmovchiligi boshlanadi.
Buning oqibatida barcha a’zolar hujayralarida modda almashinuvi
buziladi va metabolik atsidoz rivojlanadi. Metabolik o‘zgarishlarning
ortib borishi oqibatida a’zolarda chuqur, bir-birini kuchaytirib

239
boradigan,  patologik  jarayonlar  yuzaga  keladi.  Qonda  oqsil
miqdorining kamayishi, umumiy modda almashinuvi buzilishi,
issiqlik almashinuvi, gaz almashinuvining izdan chiqishi, atsidoz
rivojlanishi, siydik ajralishi va yurak tomir faoliyati buzilishi kuzatiladi.
Qonda K va Na tuzlari mutanosibligi buzilishi oqibatida nerv sistemasi
va  mushaklar  faoliyati  buziladi  —  barcha  mushaklarda  keskin
quvvatsizlik  (metabolik  falajlik)  kuzatiladi.  Ca  —  tuzlarining
yetishmovchiligi esa mushaklar tirishishiga sabab bo‘ladi. Kasallikning
og‘ir-yengilligiga qarab bemorning bir sutkada (najas va qusig‘i
orqali) yo‘qotadigan suyuqligi tana og‘irligini 3% dan 9—12% gacha
bo‘lishi mumkin. Shuni ham yodda tutish kerakki, tana og‘irligining
12% dan ortiq miqdorda suyuqlik yo‘qotishi o‘limga olib keladi.
Kasallik vaqtida aniqlanib, bemorga kerakli tarkib va miqdorda
suyuqlik  yuborilsa,  ko‘pchilik  hollarda  qon  suyulib,  harakati
yaxshilanadi va barcha patologik o‘zgarishlar to‘xtab, a’zolarning
faoliyati tiklanadi va bemor tuzalib ketadi.